ट्रान्सजेन्डर छात्रा, जो बिकिनी लगाएको तस्वीर पोस्ट गरेकै कारण स्कुलबाट निकालिइन्

(चेतावनीः यी छात्रामाथि भएको यौन उत्पीडनको अनुभव कतिपयका लागि विचलित बनाउने खालको हुन सक्छ)

०००

‘त्यो रात प्रिन्सिपलले फोनमा ‘घिनलाग्दो र लज्जास्पद’ जस्ता शब्द प्रयोग गरे । यी शब्द मैले अझै भुल्न सकेकी छैन र शायदै भुल्ने छु । शिक्षकले यस्तो प्रतिक्रिया देलान् भन्ने मैले कहिल्यै सोचेकी थिइनँ । एक तरिकाले यो मेरो अस्तित्वमाथिको आक्रमण थियो । मैले गहिरो पीडा महसुस गरेकी छु ।’

यति भनेर १७ वर्षकी ट्रान्सजेन्डर छात्रा केही समयका लागि मौन र उदास हुन्छिन् ।

भारत गुवाहाटीस्थित निजी विद्यालयमा ११ कक्षामा पढ्ने यी छात्राले आफ्नो इन्स्टाग्राममा बिकिनी लगाएको केही तस्वीर पोस्ट गरेकी थिइन् । यही कारण आफूलाई स्कुल छोड्न बाध्य पारिएको आरोप उनले लगाएकी छन् ।

बिकिनी लगाएको तस्वीर पोस्ट गरेकै आधारमा स्कुलबाट निकालिएको भनिएको यो घटनाको चर्चा यतिबेला भारतमा भइरहेको छ । छात्राकी आमाले भेदभावविरुद्ध असम राज्य बाल अधिकार संरक्षण आयोगमा उजुरी दिएकी छन् । उनले असमका मुख्यमन्त्रीलाई पनि घटनाबारे खुला पत्र लेखेकी छन् ।

स्कुलका प्रिन्सिपलले भने आरोपहरूको खण्डन गरेका छन् । ‘तस्वीरमा अश्लीलता रहेकाले त्यस्ता तस्वीर सोसल मिडियाबाट हटाउन अनुरोध’ मात्र गरिएको उनले दाबी गरेका छन् ।

खुसीका लागि पोस्ट गरेकी थिइन् तस्वीर

सोसल मिडियामा बिकिनी तस्वीर पोस्ट गरिएको विषयमा छात्राले भनिन्, ‘मैले यी फोटा ९ जुनमा खिचेकी थिएँ । त्यो बेला परिवारसँग म छुट्टी मनाउन गएकी थिएँ । यस क्रममा स्विमिङ पुलनजिकै खिचेका तस्वीरमध्ये केही मैले आफ्नो इन्स्टाग्राममा पोस्ट गरेकी हुँ । मैले अहिलेसम्म मानिसहरूको जति गाली सहेकी छु, त्यति नै असुरक्षित महसुस गरिरहेकी छु । म आफूलाई सकरात्मक र खुसी राख्न चाहन्थेँ । यी तस्वीर पोस्ट गरेपछि मेरो जीवनमा भुइँचालो आउँछ भन्ने मैले कल्पना पनि गरेकी थिइनँ ।’

छात्राका अनुसार, १० जून राति करिब ९ बजे प्रिन्सिपलले फोन गरेर उनलाई हप्काएका हुन् । उनी सुनाउँछिन्, ‘मलाई डर लागिरहेको थियो । मैले फोन आमालाई दिएँ । फोन स्पिकरमा थियो । उताबाट प्रिन्सिपल बोलिरहेका थिए । उनी भन्दै थिए, ‘लाजशरम हराएकी, घिनलाग्दी यस्तै यस्तै ।’

‘यी दुई शब्द आज पनि मेरा कानमा गुन्जिरहेका छन् । किनकि, यी शब्द कुनै अशिक्षित वा सामान्य मान्छेको थिएनन् ।’

के भन्छिन् छात्राकी आमा ?

यो घटनापछि निकै दुखी रहेकी छात्राकी आमाले किशोरी छोरीको विषयमा आमा वा बुबालाई फोन गर्न छोडेर पिन्सिपलले सिधै छोरीको नम्बरमा गरेको बताइन् । उनका अनुसार, प्रिन्सिपलले तस्वीरप्रति आपत्ति जनाए भने यसका लागि ‘अर्ध नग्न’ जस्ता शब्द प्रयोग गरे ।

छात्राकी आमाको आरोपअनुसार प्रिन्सिपलले भनेका थिए, ‘स्कुलमा आएर आफ्नी छोरीलाई निकालेर लैजानू, तपाईंहरूले दिएको भर्ना शुल्क फिर्ता दिइने छ ।’ फोन आएदेखि नै आफ्नै छोरी निराश भएकी आमाको भनाइ छ । अर्को दिन छोरीलाई लिएर मनोचिकित्सक भएठाउँ जानुपरेको उनले सुनाइन् ।

प्रिन्सिपलसँग कुरा गर्न जाँदा उनले हप्कीदप्कीको शैलीमा व्यवहार गरेको छात्राकी आमाको आरोप छ । उनी भन्छिन्, ‘धेरै अनुनय गरेपछि स्कुल प्रिन्सिपलले तीन शर्त राखे- उसलाई स्कुलमा पढाउने हो भने ट्रान्सजेन्डर समुदाय छोड्नुपर्ने, शरीरमा बनाएको ट्याटू मेट्नुपर्ने र स्कुलमा मनोचिकित्सकसँग परामर्श लिनुपर्ने ।’

छात्राकी आमा प्रश्न उठाउँछिन्, ‘कुनै पनि अभिभावकले आफ्नो बच्चालाई यस्ता शर्तमा किन स्कुल पठाउँछन् ? जबकि, त्यहाँ आफ्नो बच्चाका लागि मानिसको मन घृणाले भरिएको छ ।’

स्कुलको भनाइ के छ ?

स्कुलका प्रिन्सिपल छात्राको लैंगिक पहिचानसँग स्कुललाई कुनै समस्या होइन । छात्राको मद्दत गर्नकै लागि स्कुलले काउन्सिलिङमार्फत मनोवैज्ञानिक सहायता प्रदानसमेत गरेको उनी बताउँछन् । आफ्ना विद्यार्थी, शिक्षकलाई पनि जागरुक गरेको दाबी प्रिन्सिपलले गरे ।

उनी भन्छन्, ‘छात्रा ९ र १० कक्षामा हुँदा केही समान्य थियो । तर ११ कक्षामा प्रवेश गरेपछि उसले अनुहार छेड्यो, आफ्नो शरीरमा ट्याट् बनायो ।’

प्रिन्सिपलका अनुसार, छात्राको सोसल मिडियामा अर्धनग्न तस्वीर अपलोड गरिएपछि अरु कतिपय अभिभावकले यसप्रति आपत्ति जनाएका थिए । केहीले लिखित उजुरी पनि दिएका थिए । उनको भनाइमा तस्वीरहरू भाइरल भइरहेका थिए । उनले तस्वीरहरू हटाउन छात्राका अभिभावकलाई भनेका थिए तर अभिभावकले यसलाई अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको अधिकार बताउँदै हटाउन मानेनन् । यसपछि स्कुलले कडाइ गर्दैै तस्वीर राख्ने वा स्कुलमा राख्नेमध्ये एक छान्ने विकल्प दिएको उनले बताए ।

सोसल मिडियामा कस्ता तस्वीर पोस्ट गर्ने भनेर कसले तय गर्छ ?

सोसल मिडियामा यस खालका तस्वीर पोस्ट गर्ने विषयमा एलजीबीटी अधिकारकर्मी हरिस अय्यर छात्राको तस्वीरमा आपत्तिजनक केही पनि नदेखिएको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘छात्रा आफ्नो र आमाको सहमतिमा बिकिनीमा तस्वीर सोसल मिडियामा राख्छिन् भने यसमा कसैलाई आपत्ति किन हुनुपर्‍यो ? मलाई लाग्छ, हामीले आफ्नो नैतिकता बच्चामाथि थोपर्न हुँदैन ।’

भर्नाको क्रममा छात्राको पहिचान केटा थियो

खासमा यी छात्रा कक्षा ४ देखि स्कुलमा पढिरहेक छिन् । त्यो बेला उनको भर्ना एक बालकका रूपमा गरिएको थियो । अभिभावक र विद्यालय प्रशासन दुवैले यो कुरा स्वीकार गरेका छन् । तर कक्षा ९ मा छात्राले औपचारिक रूपमा आफ्ना आमाबुबामार्फत स्कुल प्रशासनलाई आफ्नो लैंगिक पहिचान बताएकी थिइन् ।

उक्त स्कुलमा आफ्नो अनुभवबारे छात्रा भन्छिन्, ‘स्कुलमा मेरो भोगाइ धेरै नराम्रो छ । कक्षा ९ मा सँगै पढ्ने एउटा केटाले सबैसामु मेरो अण्डरगार्मेन्ट्स खोलिदिएको थियो । यो यौन आक्रमण कक्षा कोठामा शिक्षकको उपस्थितमै भएको थियो ।’ यसबारे आफूले शिक्षकलाई भनेपछि ती छात्रलाई लिएर शिक्षक कक्षा कोठा बाहिर गएका उनी बताउँछिन् । 'तर, यो घटनामा कुनै कारबाही भएन', छात्रा भन्छिन्, ‘म विक्षिप्त भएँ । नियमित स्कुल जानै छोडेकी थिएँ । स्कुलमा छेडछाडका कारण ट्वाइलेटसम्म जाँदिनँ थिएँ । मेरो कक्षा तेस्रो तल्लामा थियो । दुर्व्यवहारकै कारण म स्कुलको भुइँतल्लामा अभिभावकका लागि बनाइएको ट्वाइलेटको प्रयोग गर्थें ।’

जेन्डर बदलेपछि स्कुलमा साथी टाढिए

चौथो कक्षादेखिका साथीहरूले पहिचानका कारण उनलाई हेर्ने नजर बदल्दै गए । ९ कक्षामा केटीका रूपमा उनले पहिचान खुलाउँदा स्कुलको तर्फबाट उनलाई जेन्डर युनिफर्मका रूपमा हाउस युनिफर्म लगाएर स्कुल आउन भनियो । छात्रा हाउस युनिफर्ममा टी–सर्ट र पेन्ट लगाएर स्कुल जान्थिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘म पूरै हप्ता हाउस युनिफर्म लगाउँथेँ । जबकि हाउस युनिफर्म सबै विद्यार्थीले शनिबार मात्रै लगाउनुपर्थ्यो । तर १० कक्षामा मैले केटीको कपडा (स्कर्ट र सर्ट) लगाउन थालेँ किनकि, मलाई यसै गर्नुपर्छ भन्न लाग्यो ।’

'कक्षा काठामा चिढ्याउने, पछाडिबाट हिजडा भन्नेजस्ता दुर्व्यवहार भइरहे', उनी भन्छिन्, ‘१० मा मेरो बोर्ड थियो । मसँग पढ्ने केही साथीका आमाबुबाले फोनमा गाली गर्थे । आफ्नो सन्तानबाट टाढै रहन भन्थे । १० कक्षामा मैले स्कर्ट–टिसर्ट लगाउँदा मेरोबारेमा भद्दा टिप्पणीहरू गरिन्थ्यो । कहिलेकाहीँ त आफैंसँग घृणा लाग्थ्यो तर मेरा आमाबुबा सधैं मेरो पक्षमा हुनुहुन्थ्यो ।’

यद्यपि, स्कुलका प्रिन्सिपल यी आरोपहरू निराधार रहेको बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘छात्रा ४ कक्षामा भर्ना हुँदा उनको पहिचान एक बालकको रूपमा थियो । तर अभिभावले ९ कक्षामा जेन्डर बदल्ने कुरा गर्दा हामीले उहाँहरूलाई मद्दत गर्‍यौँ । उनको जेन्डरलाई लिएर हामीलाई कुनै समस्या छैन । बरु हामीले त उनलाई राम्रो वातावरण दिन जागरुकता कार्यक्रम पनि गर्‍यौँ ।’

छात्राकी आमाको दाबीमा, छोरीको जेन्डर परिवर्तनबारे तमाम जानकारी स्कुललाई लिखितमा दिइएको छ । यहाँसम्म कि ट्याटु बनाउनुअघि स्कुल प्रशासनलाई यसको कारण बताइएको थियो ।

छात्राकी आमा भन्छिन्, ‘मेरी छोरीलाई मानसिक स्वास्थ्यसँग झुध्न मद्दतका लागि मनोचिकित्सकको सल्लाहमा उनको शरीरमा ट्याटु बनाइएको थियो । एक पुरुष शरीर लिएर जन्मेकी बच्चीले संघर्षको यस्तो जीवन आफैं चुनेकी होइनन् । यहाँ उनको वास्तविक स्वरुपका कारण दुःख दिने र घृणा गर्ने काम भइरहेको छ ।’

यो घटनामा प्रतिक्रिया दिँदै असम राज्य ट्रान्सजेन्डर कल्याण बोर्डकी एसोसिएट उपाध्यक्ष रितुपूर्णा भन्छिन्, ‘यस्ता घटना स्वीकार्य छैनन् । छात्रा मानसिक आघातको सामना गरिरहेकी छन् । हामीले ट्रान्सजेन्डर कल्याण्ड बोर्डका तर्फबाट स्कुललाई पहिल्यै एक पत्र पठाएका छौँ ।’

यस्ता घटनामा पीडितहरूको काउन्सिलिङ गर्ने मनोचिकित्सक प्रियंका भट्टाचार्जी ट्रान्सजेन्डर बच्चासामु धेरै नै संवेदनशील भएर प्रस्तुत हुनुपर्ने बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, 'यस्ता बच्चाको मनमा समाजमा हुने छेडछाड र घृणाभावको व्यवहार भइहाल्छ कि भन्ने डर हुन्छ । यिनीहरू पनि देशका नागरिक हुन् । समान अधिकारको हक राख्छन् । इज्जत पनि समान पाउनुपर्छ ।’

रितुपूर्णाका अनुसार, भारतका अन्य राज्यको तुलनामा असमको समाजमा धेरै खुलापन छ । तर एक/दुई यस्ता नकारात्मक घटना हुन्छन्, जसबाट समाजको रवैयामाथि प्रश्न उठ्न जान्छ ।

यो घटनाको सुनुवाइ गरिरहेको असम राज्य बाल अधिकार संरक्षण आयोगका अध्यक्ष श्यामल सैकियाले भने, ‘ट्रान्सजेन्डर छात्राका अभिभावक २६ जूनमा उजुरी लिएर आयोगमा आउनुभएको थियो । पीडित परिवारपछि स्कुलको पनि कुरा सुनिने छ । छात्रालाई वास्तवमै भेदभाव भएको रहेछ भने कानुनी कारबाहीको प्रक्रिया अगाडि बढाइने छ ।’

भारतमा ट्रान्सजेन्डरको संख्या करिब २० लाख आसपास रहेको अनुमान छ । यद्यपि, अधिकारकर्मीको भनाइमा संख्या योभन्दा बढी हुन सक्छ । सन् २०१४ मा सर्वोच्च अदालतले ट्रान्सजेन्डर व्यक्तिलाई तेस्रो लिंगीका रूपमा मान्यता दिएको थियो । र, समान अधिकार प्राप्त हुने फैसला सुनाएको थियो । उनीहरूका लागि ट्रान्सजेन्डर व्यक्ति (अधिकार संरक्षण) ऐन २०१९ कानुन पनि छ ।

तर पनि यस्ता घटना भइरहनुले के देखाउँछ ?

जवाफमा गुवाहाटीस्थित ह्यूमन राइट्स ल नेटवर्ककी निर्देशक देबास्मिता घोष भन्छिन्, ‘ट्रान्स व्यक्तिलाई अपनाउने विषयमा समाजको रवैयामा धेरै परिवर्तन भएको छैन । कतिपय घटनामा त बुबाले नै ट्रान्स जेन्डर बच्चालाई अपनाउन तयार नभएको देख्न सकिन्छ । कानुन पक्कै बनेको छ तर यो एक मनौवैज्ञानिक प्रक्रिया हो । पुरातनवादी समाज जबसम्म संवेदनशील हुँदैन, तबसम्म यो समुदायको संघर्ष समाप्त हुँदैन ।’

यो घटनामा आफ्नी छोरीलाई न्याय दिलाउन लडिरहेकी आमा चाहन्छिन्, स्कुलले उक्त गल्तीका लागि सार्वजनिक माफी मागोस् । उनले मुख्यमन्त्रीलाई लेखेको पत्रमा भनेकी छन्, ‘ब्रह्मपत्र जत्रो विशाल सपना राख्ने मेरी छोरीले भेदभाव र पूर्वाग्रहको पराकाष्ठा सामना गरेकी छन् । फेरि पनि, उनी अडिग छिन् । समाजमा आफूले सक्ने योगदान पुर्‍याउने अकाङ्क्षा राख्छिन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असार २३, २०८१ १६:२४