नेपाली सन्दर्भ र ‘समाजवाद’

A+ A A-

.........................................................................................................................

हामीले शिलापत्रडटकममा प्रत्येक महिना एउटा विषयमा बहसको थालनी गरेका छौं । यस क्रममा पहिलो बहस‘नेपाली सन्दर्भ र ‘समाजवाद’’ शीर्षकमा हामीले प्रारम्भ गरेका छौं । बहसको पहिलो श्रृखलामा अर्थराजनीतिक विश्लेषक हरि रोकाले ‘नेपाली सन्दर्भमा माक्र्सवादमा आधारित समाजवाद’ शीर्षकमा कार्यपत्र प्रस्तुत गरेकाथिए । कार्यपत्रमा विभिन्न विषयहरुसँगै रोकाले बीपी कोइरालाले समाजवादबारे आफ्नाे दृष्टिकोण आधिकारिक रुपमा कतै प्रकाशित नगरेकोले बीपी सैद्धान्तिक रुपमा समाजावादी थिए भनेर भन्न सकिने आधार नभएकोे तर्क प्रस्तुत गरेका थिए । हरि रोकाको तर्क र समाजवादको सम्बन्धमा बीपी र नेपाली कांग्रेसको दृष्टिकोण समेटेर सो कार्यपत्रमाथि नेपाली कांग्रेस निकट राजनीतिक चिन्तक पुरुषोत्तम बस्नेतले गरेको टिप्पणी प्रस्तुत छ ।अन्य टिप्पणी पनि क्रमशः प्रस्तुत गर्दै जानेछौं ।

.........................................................................................................................

समाजवादप्रति बीपीको प्रतिवद्धता

समाजवादको एउटा मुख्य लक्ष्य छ, जसले आजको महान् आन्दोलनलाई प्रेरणा दिन्छ । त्यो हो, समानता । - बीपी कोइराला

बीपी कोइरालाका पिताजी कृष्णप्रसाद कोइरालाले बि.सं. १९७४ देखि १९८६ सम्म निर्वासित भएर भारतमा रहनु पर्यो । बाल–शरणार्थी भएर बीपीले पनि भारतमै रहन पर्यो । सन् १९२० मा गान्धीजीको विदेशी वस्तु वहिष्कारको आव्हानमा ६ वर्षका बालक बीपीले सरकारी स्कूल बहिष्कार गर्नुभयो ।

त्यसै बेलादेखि बीपीमा नेपालको एकतन्त्रीय राणाशासन र भारतको बृटिश उपनिवेशक शासनप्रति विरोधको भावना अंकुर भैसकेको थियो । दशौं कक्षाको विद्यार्थी अवस्थामा पुग्दा, बीपी यी दुवै देशको शासन विरोधी एक सक्रिय किशोरको रुपमा चिनिइसक्नु भएको थियो ।

वास्तवमा साँचो समाजवादी समाजको निर्माण, समाजवाद र प्रजातन्त्रको सुदृढ गठवन्धनबाट मात्र हुन सक्छ ।

भारतीय समाजवादी समूहका नेताहरुले सन् १९३४ देखि भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसभन्दा अलग कार्यक्रम र आफ्नो बेग्लै अस्तित्व कायम राखेर काम गर्न थाले । बीपी कोइराला पनि समाजवादी समूहको नेतृत्व तहमा हुनुहुन्थ्यो ।

उहाँले प्रचार–प्रसार तथा युवा–विद्यार्थी, किसान र मजदुरहरुको संगठनको दायित्व बहन गर्नु भएको थियो । यही सन्दर्भमा उहाँलाई अनेकपटक पक्राउ गरियो । सन् १९४२ को ‘भारत छोडो’ (Quit India) आन्दोलनमा उहाँलाई तीन वर्षसम्म हजारीबाग जेलमा राखियो ।

बीपी कोइरालाको नेतृत्वमा नेपाली कांग्रेसको गठन भयो । उहाँकै नेतृत्वमा २००७ मा जन–क्रान्ति भयो र देशमा प्रजातन्त्रको स्थापना भयो । २००७ को फाल्गुण ७ गते राणा र कांग्रेसको संयुक्त मन्त्रिमण्डल बन्यो ।

त्यसमा बीपी गृहमन्त्री हुनुहुन्थ्यो । बीपी र नेपाली कांग्रेसका मन्त्रीहरुको विशेष प्रयत्नमा त्यसबेला अनेक युगान्तकारी कार्यहरु भए । ती सबै कार्यहरु प्रजातान्त्रिक समाजवादमा आधारित थिए ।

वास्तवमा लोकतान्त्रिक परिपाटीको अभावको समाजवादले आम जनताको आवश्यकतालाई पूर्ति गर्न सक्तैन ।

प्रारम्भदेखि नै नेपाली कांग्रेसको नीति, लक्ष्य एवं सबै कार्यक्रमहरु प्रजातान्त्रिक समाजवाद अनुरुप थिए । २०१२ को छैटौं महाधिवेशनमा नेपाली कांग्रेसले विधिवत समाजवादको नीति अंगिकार गरेको घोषणा गर्यो । त्यसको घोषणा पत्रमा बीपी कोइरालाले लेख्नु भएको थियो—

‘आधुनिक युगमा राजतन्त्रको कल्पना, समाप्त भैसकेको विषयको चर्चा गर्नु जस्तै हो । र, यो सामाजिक न्याय र समतावादको सिद्धान्तको सर्वथा विपरीत छ ।

नेपाली कांग्रेस प्रजातन्त्रको हत्या गरेर समाजवादको स्थापना गर्ने कार्यको विरोधी छ । वास्तवमा साँचो समाजवादी समाजको निर्माण, समाजवाद र प्रजातन्त्रको सुदृढ गठवन्धनबाट मात्र हुन सक्छ । प्रजातन्त्र बिना समाजवादको स्थापना गर्न सकिंदैन ।’

बीपी कोइरालाले समाजवादलाई सबै प्रकारको शोषण, दमन, अन्याय, थिचोमिचो, भेदभाव एवं अरु सबै असमानतालाई अन्त्य गर्ने एक राजनैतिक र आर्थिक सिद्धान्तको रुपमालिनु भएको थियो । तर समाजवादमा प्रजातान्त्रिक वा लोकतान्त्रिक पद्धति कायम रहन सकेन भने त्यो आर्थिक शोषणको चरम् अवस्थामा पुग्न सक्छ ।

लोकतान्त्रिक परिपाटी वा उदार राजनैतिक प्रकृयाबाट समाजवादी कार्यक्रमलाई अघि बढाउन सकियो भने मात्र समाजवाद मानव समाजको सवाङ्ंिगण विकासको आधार बन्न सक्छ भन्ने बीपीको धारणा थियो ।

बीपी कोइरालाले समाजवादको सैद्धान्तिक पक्षलाई मात्र हेर्नु भएन, यसलाई लागु गर्ने कतिपय मुलुकको स्थितिलाई पनि नजिकबाट हेर्नु भयो । तिनीहरुको उन्नति र अवनतिलाई, तिनीहरुको सफलता र असफलतालाई हेर्नुभयो ।

तर समाजवादलाई अघि बढाउन प्रयोग गरिएका साधन— ती कति उपयुक्त छन् र समाजवादलाई अघि बढाउँदा अपनाउनु पर्ने राजनैतिक पद्धति कति उदार र जनमुखी छ । यी सबैलाई बीपीले हेर्नुभयो ।

बीपीले समाजवादलाई प्रजातान्त्रिक वा लोकतान्त्रिक पद्धतिबाट संचालन भए मात्र त्यो जनताद्वारा, जनताको निमित्त वा जनताकाप्रति, जनताको हित र आवश्यकताका प्रति उत्तरदायी हुन्छ, भन्नु भएको छ ।

वास्तवमा लोकतान्त्रिक परिपाटीको अभावको समाजवादले आम जनताको आवश्यकतालाई पूर्ति गर्न सक्तैन । त्यो समाजवादले औद्योगिक विकासमा आम जनताको मात्र होइन, औद्योगिक प्रतिष्ठानमा कार्यरत मजदुर वर्गको हितलाई पनि ध्यान दिंदैन ।

त्यस किसिमको समाजवादले जनताको यावत स्वतन्त्रतालाई कुण्ठित पारेर राख्छ । जनताले शोषित र पीडित भएर रहनु पर्ने हुन्छ भन्ने यथार्थलाई महसुस गरेर, जननायक बीपी कोइरालाले भन्नु भएको थियो—

‘समाजवाद भनेको प्रजातान्त्रिक पक्ष पनि समाहित भएको सभ्यता हो । समाजवादको नाउँमा प्रजातन्त्र चाहिंदैन भन्ने तत्व हाम्रो मुलुकमा पनि छन् । अरु मुलुकमा पनि छन् ।केही मुलुकमा तिनीहरुको शासन पनि चलिरहेको छ ।

त्यहाँ, तिनीहरु, जनतालाई अधिकार दिंदैनौं, केवल रोटी मात्र दिन्छौं भन्छन् । त्यो हामीलाई स्वीकार्य छैन । त्यसले चाहे पेटको नाउँमा होस् वा समानताको नाउँमा होस् वा जुनसुकै नाउँमा भए पनि प्रजातन्त्रको अपहनन भएको हामीलाई मान्य छैन ।’

बीपी कोइरालाको परिकल्पनाको समाजवाद— प्रजातान्त्रिक समाजवाद हो । प्रजातान्त्रिक समाजवादले मात्र गरीबीको निराकरण गर्दै, देशलाई औद्योगिक विकास र आर्थिक विकासका कार्यहरुबाट अगाडि बढाउँछ ।

समाजवादमा निहित समाजनताको अर्को रुप आर्थिक समानता हो । समाजवाद आर्थिक विषमताको घोर विरोधमा छ ।

लोकतान्त्रिक समाजवादले समानतालाई ध्यानमा राख्छ र कुनै पनि उपभोग्य वस्तुको आवश्यकता कति छ ? त्यसलाई बढाउँदै, आवश्यकता अनुरुपको परिमाणमा पुर्याउँछ । आवश्यकताले आपूर्तिसित सानिध्य कायम गर्न नसकेको स्थितिमा समान वितरण सम्भव हुन सक्तैन । यस स्थितिका वारेमा बीपी कोइरालाले दुधको उदाहरण दिएर भन्नु भएको छ—

‘समाज यदि उत्पादनको दृष्टिबाट पिछडिएको छ भने, आर्थिक समानता सम्भव छैन । यदि एउटा समाजमा एक लाख मानिस छन् र त्यसमा दुधको उत्पादन केवल एक सय माना मात्र छ भने, गणितको न्यायले समानता गर्ने ठाउँमा सबैलाई एक–एक चम्चा मात्र दुध दिन सकिन्छ ।

तर यस्तो समानता सामाजिक न्यायले समानता ठहरिन्न । अपव्यय ठहरिन्छ । यस्तो स्थितिमा केही मात्र मानिसले दुध पाउँछन् । अरुले बिना दुधकै रहनु पर्छ ।’

प्रजातान्त्रिक समाजवादले दुध प्राप्त गर्ने केही मानिस सरह अरु सबै मानिसलाई छिटोभन्दा छिटो दुध उपलब्ध गराउन, त्यसका सबै सम्भाव्यताहरुलाई हेर्छ । हरसम्भव प्रयत्न गर्छ र प्रत्येक उपभोग्य वस्तुको उत्पादनमा वृद्धि गराउँदै जान्छ ।

एक लाख मानिसहरुलाई दृष्टिगत गरेर, दुधलाई एकसय मानाबाट— एक लाख मानामा कसरी पु¥याउन सकिन्छ ? प्रजातान्त्रिक समाजवादको लक्ष्य त्यतातिर केन्द्रित हुन्छ । त्यसैलाई जननायक बी.पी. कोइरालाले भन्नु भएको छ—

‘समाजवादमा निहित समाजनताको अर्को रुप आर्थिक समानता हो । सबै नागरिकहरु आर्थिक दृष्टिमा समान हुनुपर्छ । समाजवाद आर्थिक विषमताको घोर विरोधमा छ ।’

जननायक बीपी कोइरालाको प्रधानमन्त्रित्वमा (१३ ज्येष्ठ २०१६ देखि १ पौष २०१७ सम्म) जम्मा १८ महिना मात्र जन–निर्वाचित सरकारले काम गर्न पायो । त्यसबेला विकास र निर्माणका धेरैकार्यहरु भए । ती सबै प्रजातान्त्रिक समाजवादको नीतिमा आधारित थिए ।

बीपी कोइरालाले समाजवादका बारेमा, त्यसले समाजमा पुर्याएको योगदानका बारेमा गहिरो अध्ययन गर्नु भएको थियो । त्यसका प्रत्येक आरोह–अवरोहहरुलाई गम्भीर रुपमा विश्लेषण गर्नु भएको थियो । समाजवादलाई अघि बढाउन उहाँले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नुभएको थियो ।

बीपी कै विशेष सक्रियतामा, सन् १९५३ को जनवरीमा बर्माको रंगुन(यांगुन) मा एसियाली मुलुकका समाजवादीहरुको सम्मेलन भयो । त्यही सम्मेलनले— ‘एसियन सोसलिष्ट कन्फरेन्स’को गठन गर्यो ।

बर्माका समाजवादी नेता उ वास्वे त्यसको सभापति छानिए । त्यसको केन्द्रीय कार्यालय रंगुनमा राखियो । त्यसको पहिलो व्युरो मिटिङ सन् १९५४ को डिसेम्वरमा टोकियोमा भयो । दोस्रो व्युरो मिटिङ सन् १९५६ को अक्टोवरमा भारतको बम्बैमा भयो ।

यी दुवै मिटिङमा बीपीले भाग लिनु भएको थियो । बम्बैको मिटिङले नेपाली कांग्रेसलाई एसियन सोसलिष्ट कन्फरेन्सको पूर्ण सदस्यता प्रदान गरेको थियो । यसको तेस्रो व्युरो मिटिङ १९५८ को मार्चमा काठमाडौंमा भयो । त्यसमा एसियाको धेरै देशका समाजवादीहरुले भाग लिएका थिए ।

समाजवादलाई सैद्धान्तिक र वैचारिक तवरबाट मात्र होइन, समाजवादीहरुका बीचमा एकता कायम गरेर, यसलाई सामुहिक र सांगठनिक रुपमा अघि बढाउन पनि बीपी को उल्लेखनीय योगदान रह्यो ।

२०१७ को पौष १ गते राजा महेन्द्रले सैन्य वलबाट जन–निर्वाचित प्रधानमन्त्री बी.पी. कोइरालालाई बन्दी बनाए । संसद भंग गरे । सबै राजनैतिक पार्टीका नेता तथा कार्यकर्ताहरुलाई पक्राउ गरे । राजनैतिक पार्टीहरुलाई प्रतिवन्द लगाए ।

देश अन्धकारमा मात्र होइन, लामो द्वन्द्वमा धकेलियो । त्यसैदिन पौष १ गते— पक्राउ पर्नुभन्दा केही पहिले बीपीले, नेपाल तरुण दलको सम्मेलनको उद्घाटन गर्नु भएको थियो । उद्घाटन भाषणमा बीपीले समाजवादका बारेमा भन्नु भएको थियो—

‘केवल आर्थिक विकासलाई मात्र समाजवाद भन्न सकिंदैन । व्यक्ति नै समाजवादको जीवित तत्व हो । आर्थिक उत्थानको लक्ष्य पनि त्यही जीवित तत्व व्यक्तिलाई सुखी बनाउनु हो । त्यसो हुनाले प्रजातन्त्र—समाजवादको अभिन्न अंग हो ।

जुन समाजमा नागरिकको स्वतन्त्रता अपहरण हुन्छ वा उनीहरुले संगठनको स्वतन्त्रता पाउँदैनन् वा शासक वर्गले बीच–बीचमा आफ्नो कार्यको लेखाजोखा गरेर अन्तिम निर्णयका लागि जनतासामु जानु पर्दैन वा जहाँ न्यायालय स्वतन्त्र छ्रैनन् वा जहाँका नागरिकले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय विषयमा स्वच्छन्दतापूर्वक बहस गर्न पाउँदैनन् भने त्यहाँ समाजवाद रहन सक्तैन ।’

सोसलिष्ट इण्टरनेशनल एवं अरु धेरै मुलुकका समाजवादी पार्टी र नेताहरुले बीपी कोइरालालाई समाजवादी सिद्धान्तका एक प्रखर चिन्तक र पथ प्रदर्शकको रुपमा सम्मान गर्थे । समाजवादलाई अरु परिमार्जित गरेर अघि बढाउन बीपीको महत्वपूर्ण योगदान थियो ।

पछिल्लो समय, सन् १९८० को नोभेम्वरमा सोसलिष्ट इण्टरनेशनलको मेड्रिडमा र १९८१ को फेब्रुवरीमा एसिया प्यासिफिकको सिड्नीमा सम्पन्न सोसलिष्ट इण्टरनेशनलको सम्मेलनलाई बीपीले सम्वोधन गर्नु भएको थियो । बीपीको यी दुवै सम्बोधनले सोसलिष्ट इण्टरनेशनललाई नयाँ गति प्रदान गरेको थियो । सिड्नीको सम्बोधनमा बीपीले भन्नु भएको थियो—

‘समाजवादलाई अपनाइएन भने तेस्रो विश्वका मुलुकहरु यात तानाशाही सैनिक शासनमा या कम्युनिष्ट अधिनायकवादी प्रणालीमा या प्रतिकृयावादी धार्मिक कट्टरपन्थी निरंकुशतामा परिणत हुनेछन् । हामी, तेस्रो विश्वका समाजवादीहरुका निमित्त यो एक ठूलो चुनौति हो ।’

वास्तवमा बीपी कोइराला समाजवादको सिद्धान्तप्रति दृढ आस्था राख्ने समाजवादी नेता हुनुुहुन्थ्यो । समाजवादले सधैं लोकतान्त्रिक पक्षको अनुशरण गरिरहोस् र समग्र रुपमा यो जनताको हितमा रहोस् भन्ने उहाँको सोचाइ थियो ।त्यसैमा उहाँ जीवनभरी लागिरहनु
भयो ।

याे पनि पढ्नहाेस्

नेपाली सन्दर्भमा माक्र्सवादमा आधारित समाजवाद

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन १३, २०७५ २३:४८