जोखिम मोलेर पहिरो गएकै पाखोमा बसिरहेछन् हुम्ला ताँजाकोटका पहिरोपीडित

विकट हिमाली जिल्ला हुम्लाको ताँजाकोट गाउँपालिका– ५ मा एक सातादेखि अविरल वर्षा भइरहेको थियो । २३ असोज २०७९ मा पदमबहादुर नेपालीको परिवार अन्नपात र सरसामान सुरक्षित ठाउँमा सार्ने बन्दोबस्त गर्दै थियो । लगातारको वर्षाका कारण बिस्तारै पहिरो खस्न थाल्यो । पदम हतारहतार खाद्यान्न ओसार्नतिर लागे । खाद्यान्न जोगाउने ध्याउन्नमा उनले छोराछोरीलाई सुरक्षित ठाउँमा सार्ने होसै पाएनन् ।

अपराह्न ४ बजेतिर उनका ६ वर्षे छोरा केशव बहिनीसँग भान्साकोठाको बिछ्यौनामा ढल्किएर मोबाइल चलाइरहेका थिए । त्यत्तिकैमा घरमाथि ठूलो ढुंगो बज्रियो । त्यो ढुंगोले बालक केशवलाई थिच्यो । उनको दाहिने खुट्टा च्यापियो । सबै थोक छाडेर पदमले छोरालाई च्यापेको ढुंगो निकाल्ने प्रयास गरे । तर, उनले ढुंगो डेग चलाउन सकेनन् । 'त्यतिबेला मलाई घर र सम्पत्तिभन्दा पनि छोरालाई कसरी बचाउने भन्ने भयो । छोराको उद्धारमा लाग्दा घरमा केही पनि बचेन,' उनी भन्छन् ।

पदमले सहयोगका लागि गाउँलेलाई गुहारे । गाउँलेहरूको सहयोगमा ढुंगो पन्छाएर छोराको उद्धार गरेपछि उनीसामु अर्को चुनौती थपियो, उपचार कसरी गर्ने ? स्थानीय स्वास्थ्य चौकीमा उपचार हुन नसकेपछि उद्धारका लागि हेलिकोप्टरको व्यवस्था भयो । तर, वर्षा र खराब मौसमका कारण दुई दिनपछि मात्र हेलिकोप्टर बस्न सक्यो । उपचारका लागि प्रदेश अस्पताल, सुर्खेत लगियो । एक साताको उपचारपछि काठमाडौँस्थित राष्ट्रिय ट्रमा सेन्टरमा रिफर गरियो । केही महिनाअघि केशवको खुट्टाको शल्यक्रिया भए पनि उनको खुट्टाको घाउ निको भइसकेको छैन । चिकित्सकले थप शल्यक्रिया गर्नुपर्ने बताएका छन् ।

पहिरोमा परी घाइते भई उपचारका लागि काठमाडौंस्थित डेरामा बस्दै आएका केशव नेपाली ।

घाइते छोराको उपचार र पहिरोमा भत्किएको घरको पुनःनिर्माण गरी एकसाथ दुई ठूला संकटसँग जुधेका पदमले पहिरो गएकै ठाउँमा घर बनाएका छन् । घरमाथिबाट जुनसुकै बेला पहिरो खस्न सक्ने जोखिम छ । सम्भावित पहिरो थामथुम पार्न तारले बेरेको संरचनाको भरमा बसेको छ उनको परिवार ।

२८ वर्षीय पदम नेपालीले गत वर्ष गएको पहिरोका कारण सबैभन्दा धेरै क्षति व्यहोरेका थिए ।

ताँजाकोटमा गत वर्षको बेमौसमी वर्षापछिको पहिरोमा परी घरबार गुमाएका पदमसहित १७ परिवारको कथा उस्तै छ । पहिरोबाट विस्थापित अधिकांश बासिन्दा तीन महिनाभन्दा बढी पालमा बसे । अहिले अधिकांशले पदमले जस्तै पुरानै ठाउँमा घर बनाएर बसेका छन् ।

किन त ? यस प्रश्नको उत्तर खोज्दा विपद्का कारण निम्तिने गरिबी, सरकारसँग पुनःस्थापनाको योजना अभाव र समाजमा विद्यमान जातीय छुवाछुत कारक देखिन्छ । ताँजाकोटका अधिकांश दलितसँग अर्को ठाउँमा घर बनाउन न जग्गा छ, न त रकम नै । जसले गर्दा पहिरो गएकै ठाउँमा जोखिम मोलेर घर बनाएर बस्न उनीहरू बाध्य छन् ।

ताँजाकोट गाउँपालिका– ५ का वडाध्यक्ष मंगल नेपाली दलित समुदायको बसोबास रहेको उक्त गाउँमा फेरि घर बनाएका १७ सहित २८ परिवार पहिरोको उच्च जोखिममा रहेको बताउँछन् । 'जोखिम भएको थाहा पाउँदापाउँदै अर्को ठाउँमा सरेर जान सक्ने अवस्था छैन,' उनी भन्छन् ।

२३ असोज २०७७ को पहिरोले हुम्ला जिल्लाको ताँजाकोट– ५ स्थित दमाईंवडामा सबैभन्दा धेरै क्षति भएको थियो । पहिरोले घरहरू बगाएपछि पीडितहरू तारबार बेरेर हाल त्यही ठाउँमा घर बनाएर बसेका छन् ।

गत वर्ष पहिरोका कारण घर गुमाएका कतिपयले त अझैसम्म ओत लाग्ने छाप्रोसमेत बनाउन सकेका छैनन् । तीमध्येका हुन्– ७२ वर्षका धर्मे दमाईं । पहिरोले घर लगेपछि अरुजस्तै उनी पनि केही समय पालमा बसे । उनीसँगै बसेका अधिकांशले घर बनाएर सरिसके । तर, घर बनाउने आर्थिक अवस्था नभएपछि उनको आठ जनाको परिवार छिमेकीको गोठमा बस्दै आएको छ ।

'७२ वर्षको मान्ठ म न काम गर्न जान सक्छु, न ज्यामीलाई ज्याला दिन सक्छु । कसले बनाइदिन्छ म कन घर ?,' उनी भन्छन्, 'भएकै ठाउँमा घर बनाउन्या रुप्याँ नाइँ । झन् अर्का ठाउँ जान न जमिन छ न रुप्याँ । अब यस्तै मर्न्या हो ।'

गत वर्षको पहिरोपीडित ७२ वर्षीय धर्मे दमाईंले बस्नका लागि छाप्रोसमेत बनाउन सकेका छैनन् । हाल उनी परिवारसहित छिमेकीको गोठमा बस्दै आएका छन् ।

वडाध्यक्ष नेपालीका अनुसार वडाका १८० घरधुरीमध्ये आधा पहिरोको जोखिममा छन् । पहिरोले घरबार गुमाएका परिवारका लागि प्रदेश र स्थानीय सरकारले सहयोग गर्ने आश्वासन दिएका छन् । घर बनाउन गाउँपालिकाले प्रतिपरिवार ५ लाख रुपैयाँ दिने भने पनि अहिलेसम्म उनीहरूले पाएका छैनन् ।

डेढ वर्षअघिको उक्त पहिरोमा गाउँपालिकाका ३८० घरमा पूर्ण क्षति पुगेको थियो भने २८० घरमा आंशिक क्षति पुगेको थयो । पहिरोले ६६० घरलाई असर पुर्‍याएको थियो ।

बर्सेनि बाढी–पहिरोको विपद्‌मा ताँजाकोटजस्ता दर्जनौँ गाउँ पर्छन् । बाढीपहिरोका घटना बढ्दै जाँदा पीडितहरूको पुनःस्थापनाको विषय पेचिलो बन्दै आएको छ ।

तावाबाट भुङ्ग्रोमा

२०७७ साउन ३१ गते पनि ताँजाकोटमा पहिरोले ठूलो क्षति गरेको थियो। उक्त पहिरोका कारण त्यहाँ हालसम्मकै सबैभन्दा ठूलो क्षति भएको ताँजाकोट गाउँपालिकाका पूर्वअध्यक्ष बाग्दल मल्ल सम्झन्छन् । 'त्यसबेला घर, विद्यालय, स्वास्थ्यचौकी, पुल सबै ध्वस्त भए । बिहानको समय भएका कारण मानवीय क्षति भने भएन,' उनी भन्छन् ।

पहिरो पीडितमध्ये ३८४ परिवारलाई सरकारले स्थानान्तरण गराई घर बनाएर बसाए पनि उनीहरूको समस्या साम्य भएको छैन । नयाँ ठाउँमा बसिरहेकामध्ये धेरैसँग जग्गाको लालपुर्जा छैन । तिनैमध्येका एक हुन्, ४० वर्षीय रनवीर सार्की । प्रदेश सरकारले बनाइदिएको उनको घर रहेको जमिन साहुको नाममा छ । उनको नाममा एक टुक्रा पनि जमिन छैन । उनी भन्छन्, 'मैले जग्गा जोड्न सकेको छैन । बिहान खाए बेलुका के खाऊँ भन्ने अवस्था छ, कसरी जोड्नु जग्गा ?'

४० वर्षीय रनवीर सार्की प्रदेश सरकारले बनाइदिएको घरमा बस्दै आएका छन् । तर सरकारले घर बनाइदिएपछि उनी बस्दै आएको जमिन साहुको नाममा छ ।

उनी पहिले पनि साहुकै जमिनमा बसोबास गर्थे । त्यहाँ पहिरो गएपछि उही ठाउँमा घर बनाए । एक वर्षपछि त्यो घर पनि पहिरोले बगायो । २०७७ सालमा त्यो घटना हुँदा उनकी श्रीमती तीन दिनकी सुत्केरी थिइन् । त्यसबेलाको विपद् सम्झँदै भन्छन्, 'माथि पहाड, तीनतिरबाट खोला र बीचमा घर थियो । रातभरि पानी परेर जमिन फाट्दै गयो । राति नै बच्चा च्यापेर बाहिर निस्किएँ ।' उनी सुत्केरी श्रीमतीसँगै लामो समय पालमा बसे ।

उनीसहितका पीडितहरूको दयनीय अवस्था देखेरै हुनुपर्छ, कर्णाली प्रदेशका तत्कालीन मुख्यमन्त्री महेन्द्रबहादुर शाहीले ताँजाकोटमा गएको बाढीपहिरो अवलोकन गरेपछि प्रभावितहरूका लागि स्थानान्तरणको प्रस्ताव अघि सारे । २०७८ सालमा सार्कीसहितका २४ घरपरिवारका लागि नयाँ बस्ती ‘भकारे’ बन्यो । तर, भकारेमा कसैको पनि लालपुर्जा छैन ।

आफ्नो नाममा जग्गाको लालपुर्जा नहुँदा उनीहरूले सास्ती भोग्दै आएका छन् । जग्गाधनीले उनीहरूलाई बारम्बार दुःख दिन्छन् । सार्की भन्छन्, 'घरवरिपरि हामीले फलाएको सागसब्जी बाबन (जग्गाधनी)हरू आएर टिपेर लैजान्छन् । बाख्रा ल्याएर छोडिदिन्छन् । यो जमिन तिमीहरूका बाउको होइन, यहाँबाट जाऊ भन्छन् । हामी कहाँ जाने ?'

प्रदेश सरकारले घर बनाइदिँदा जग्गा खरिद स्थानीय तहले गर्ने निर्णय भएको थियो । प्रदेश सरकारले घर निर्माणको अधिकांश काम सम्पन्न गरे पनि गाउँपालिकाले जग्गा खरिद नगरिदिँदा उनीहरूको हातमा लालपुर्जा नपरेको हो ।

योजनामै सीमित स्थानान्तरण

ताँजाकोट मात्र होइन, हुम्लाका आठवटै गाउँपालिका बाढीपहिरोको जोखिममा छन् । जिल्लाभर कति घरपरिवार प्रभावित छन् भन्ने यकिन तथ्याङ्क भने जिल्ला प्रशासन कार्यालयसँग छैन । तर, पालिकामा उच्च, मध्यम र न्यून जोखिम बस्ती भनेरचाहिँ छुट्याइएको हुम्लाका सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी अमृतप्रसाद सुवेदी बताउँछन् ।

उनका अनुसार, पहिरो र हिमताल विस्फोटको उच्च जोखिममा हुम्लाका नाम्खा गाउँपालिकाका लिमी र मुचु, सिमकोट गाउँपालिकाको ठेह, खार्पुनाथ गाउँपालिकाको लाली, सर्केगाड गाउँपालिकाको सर्किदेउ छन् । त्यस्तै, ताँजाकोटका मैला र मदाना, अदानचुली गाउँपालिकाका जैर र कालिका, चंखेली गाउँपालिकाको मिमी उच्च जोखिममा छन् ।

गत वर्षको पहिरोमा घरबार गुमाएका केही परिवारलाई सरकारले पुनःस्थापना गरे पनि कतिपय परिवार ती घरमा नबसेको सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी सुवेदी बताउँछन् । 'गत वर्षको पहिरोमा क्षति भएका र उच्च जोखिम ठाउँमा रहेका परिवारका लागि केही घर निर्माण भएका थिए । तिनमा केही घरपरिवार बसे पनि कतिपय पीडितले आफू बसिरहेको थातथलो छाड्न नमान्दा केही घर रित्तै छन्,' उनी भन्छन् । उच्च जोखिममा भएका घरपरिवारलाई सार्न योजना बनाइरहेको उनी बताउँछन् ।

२०७२ सालको भूकम्पपछि खानेपानी, बिजुली जस्ता पूर्वाधार सहितका एकीकृत बस्तीको अवधारणा व्यापक बन्यो । कति व्यापारिक समूह र परोपकारी व्यक्तिले त्यस्ता आवास बनाइदिए । तर, ती कतिपय बस्ती ग्रामीण परिवेश सुहाउँदो र जीविकाको हिसाबले उपयुक्त नहुँदा कयौँ पीडित त्यहाँ बसेनन् । बाढीपहिरो पीडितको सन्दर्भमा पनि त्यस्तै स्थिति देखिएको छ ।

राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका तत्कालीन प्रवक्ता ध्रुवबहादुर खड्का सरकारले पुनर्स्थापनाका लागि आवास व्यवस्था गरिदिए पनि मानिसहरू पुरानो ठाउँ छोडेर नजाने गरेको बताउँछन् । उनी भन्छन्, 'बाढीपहिरोले सबैभन्दा धेरै क्षति पुर्‍याएको सिन्धुपाल्चोकमा पुनर्वासका लागि बनाइदिएका घर अहिलेसम्म खाली छन् । नयाँ ठाउँमा मानिसहरू जान चाहँदैनन्, बरु पुरानै जोखिमयुक्त ठाउँमा बस्छन् ।'

विपद्‌ग्रस्त धेरैजसो क्षेत्रमा यस्तो समस्या हुनुको पछाडि सामाजिक कारणहरू रहेको समाजशास्त्रीहरू बताउँछन् । समाजशास्त्री मीना पौडेल विपद् प्रभावितहरूले परम्परादेखि अभ्यास गर्दै आएको सामाजिक सम्बन्ध, छरछिमेक, मठमन्दिर आदि छोडेर नयाँ ठाउँमा जान धेरैजसो नचाहेको देखिने बताउँछिन् । 'विपद् प्रभावितहरूलाई आवास बनाउँदा यस्ता संवेदनशील पाटोको ख्याल नगरेर भौतिक संरचना मात्र खडा गरिँदा लगानी खेर गएका उदाहरण धेरै छन्,' उनी भन्छिन् । आवास रहेको ठाउँबाट खेती गर्ने जग्गा टाढा हुँदा पनि पीडितहरू नयाँ ठाउँमा बस्न नमान्ने गरेको उनको भनाइ छ ।

हुम्ला क्षेत्र नम्बर १ बाट प्रतिनिधिसभामा सांसद रहेका छिरिङ डम्डुल लामा पनि स्थानान्तरण जरुरी भए पनि प्रभावित क्षेत्रका मानिसहरू आफ्नो ठाउँ छाड्न नमान्दा समस्या जटिल देखिएको बताउँछन् । 'जति जोखिम र हैरानी भए पनि आफ्नै ठाउँमा बसौँ भन्ने मनस्थिति छ, र त्यही ठाउँमा पटक पटक पहिरोले सताउने गरेको छ,' उनी भन्छन् । पीडितहरू बसिरहेको ठाउँकै वरिपरि सार्न सकिन्छ कि भनी योजना बनाइरहेको उनी बताउँछन् ।

अपर्याप्त राहत

२०७९ सालका पहिरो प्रभावितहरूले अहिलेसम्म सरकारबाट राहत पाएका छैनन् । स्थानीय सरकारले प्रत्येक वर्ष विपद्का लागि २० देखि २२ लाख छुट्याउँदै आए पनि त्यो रकम बाढीपहिरो प्रभावितका लागि प्रयोग भएको छैन । ताँजाकोट गाउँपालिकाका उपाध्यक्ष सुरेन्द्र थापा भने पालिकाले प्रभावितहरूलाई क्षमताले भ्याएसम्म राहत उपलब्ध गराएको दाबी गर्छन् । 'विपद्लाई छुट्याएको रकमबाट हामीले पीडितहरूलाई चामल, दाल, त्रिपाल जस्ता तत्कालीन राहत दिने गरेका छौँ,' उनी भन्छन्, 'दीर्घकालीन व्यवस्थापनका लागि पालिकासँग बजेट नभएकाले प्रदेश र संघ सरकारलाई अनुरोध गर्छौं ।'

गएको वर्ष आएको पहिरोले ताँजाकोट– ५ दमाई वडामा खानेपानीको मुहान बगाएपछि गाउँलेहरूले अहिले फेरि तारबार लगाएर बनाएर धारा निर्माण गरेका छन् ।

प्रदेश सरकारले नागरिक आवास निर्माण योजना अगाडि बढाएको छ । सोही अनुसार २०७७ साउन ३१ गते गएको पहिरोले पूर्ण क्षति पुर्‍याएका ५०० घरमध्ये ३८४ घर बनेका छन् । ती घर बनाउन दुई पटक गरेर प्रदेश सरकारले स्थानीय तहलाई १५ करोड रुपैयाँ निकासा गर्‍यो । तर, गत वर्षका पहिरो प्रभावितका लागि बजेट नछुट्याइँदा स्थानान्तरणका लागि योजना नबनेको सूचना तथा सञ्चार प्रविधि अधिकृत इञ्जिनीयर विशाल ढकाल बताउँछन् । उनी भन्छन्, 'उनीहरू जाने अर्को ठाउँ छैन । यहाँका सबै भूबनोट एकै खालको भएकाले स्थानान्तरणका लागि पहल नभएको हुनसक्छ । अहिले पहिरो नभएको ठाउँमा अर्को वर्ष पानी पर्दा फेरि पहिरो गइरहेको छ ।'

गत वर्ष ‘एकीकृत बस्ती विकास’का लागि नियमावली स्वीकृत भएपछि कर्णाली प्रदेशको भौतिक पूर्वाधार तथा शहरी विकास मन्त्रालयले बस्ती निर्माण गर्न प्रस्ताव पेश गर्न आह्वान गरेको थियो । सोही अनुसार ताँजाकोट गाउँपालिकाबाट प्रस्ताव आएको मन्त्रालयका प्रवक्ता रमेश सुवेदी बताउँछन् । तर, त्यसमा प्रक्रिया पूरा नभएकाले गत वर्ष छुट्याइएको बजेट फ्रिज भएको थियो । रीत पुर्‍याएर फेरि निवेदन दिन गाउँपालिकालाई आग्रह गरिएको र सम्पूर्ण प्रक्रिया पूरा भएपछि मात्र बजेट छुट्याउने मन्त्रालयले जनाएको छ । बजेट १५ करोड रुपैयाँबाट घटेर अहिले ५ करोड मात्र छ ।

ताँजाकोटका पहिरो प्रभावितहरूले राहत पाउन नसकेको सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी अमृतप्रसाद सुवेदी स्विकार्छन् । राहतबारे बुझ्ने क्रममा क्षति नभएका घरपरिवारको समेत सिफारिश आएपछि राहत वितरणको कार्यक्रम रोकिएको बताउँदै उनी भन्छन्, 'त्यसको अध्ययन भएपछि मात्रै राहत वितरण गर्ने योजना छ ।'

ताँजाकोटमा २०७७ साउन ३१ गतेको बाढीपहिरोले वडा नम्बर ३ र ४ मा धेरै क्षति गरेको थियो । त्यस वेला क्षति भएका केही घर अझै बन्न सकेका छैनन् । कतिपय विद्यालयको पुनर्निर्माण अझै जारी छ । त्यस्तै, सरकारले सुरक्षित ठाउँ भनेर स्थानान्तरण गरेका कतिपय घरहरू पहिरोले बगाइसकेको छ । बाँकी रहेका अरु घर पनि जोखिममा रहेको गाउँपालिकाका उपाध्यक्ष सुरेन्द्र थापा बताउँछन् । 'ताँजाकोट जताततै पहिरो खस्ने खालको कमजोर भूबनोट भएकाले स्थानान्तरण गरिएका ठाउँ पूर्ण रूपमा सुरक्षित छैनन्,' उनी भन्छन् ।

गाउँपालिकाले पाँच वटै वडाका जोखिमयुक्त ठाउँका घरपरिवारको स्थानान्तरणका लागि योजना बनाएको थियो । जोखिममा रहेका करिब ७०० घरपरिवारलाई स्थानान्तरण गर्न बेलखाडा, काम्ले, लाम्पाटा जस्ता ठाउँलाई उपयुक्त मानिएको थियो । यी ठाउँको जमीन सुख्खा भए पनि बाढीपहिरोको जोखिम भने न्यून रहेको उपाध्यक्ष थापा बताउँछन् । तर ती भेगमा खानेपानीको सुविधा नभएकाले स्थानान्तरणको योजना अगाडि बढ्न सकेको छैन ।

खानेपानीमा मात्रै करोडौँ रुपैयाँ खर्च गरेर बस्ती बसाउन गाउँपालिकासँग पर्याप्त बजेट नभएपछि यो योजना तुहिएको गाउँपालिकाका पूर्वअध्यक्ष बाग्दल मल्ल बताउँछन् । 'बस्ती बसाउन जग्गा किन्नुपर्‍यो, खानेपानी र खेतीपातीका लागि पनि सिँचाइको व्यवस्था गर्नुपर्‍यो र यसका लागि करोडौँ खर्च लाग्ने भएपछि काम अघि बढ्न सकेन,' उनी भन्छन् ।

ताँजाकोटमा किन गइरहन्छ पहिरो ?

ताँजाकोटमा बाहुन, क्षेत्री, जनजाति र दलितको बसोबास भए पनि उच्च जोखिममा दलित समुदाय छन् । अन्य समुदायको तुलनामा दलितहरू विपद्को उच्च जोखिममा रहेको गाउँपालिकाका उपाध्यक्ष सुरेन्द्र थापा बताउँछन् । 'ताँजाकोटको भौगोलिक बनावट हेर्दा यहाँका सबै बस्ती जोखिममा भए पनि दलित समुदाय अझ बढी जोखिममा छ,' उनी भन्छन् । दलितहरूको जग्गा जमीन कम हुने र भएकाहरूको पनि खोला किनार र भीरपाखामा हुने भएकाले उनीहरू बाढीपहिरोको उच्च जोखिममा छन् ।

ताँजाकोटको माटो बलौटे भएकाले पानी पर्दा सजिलै गल्ने गरेको गाउँपालिकाका पूर्व अध्यक्ष मल्ल बताउँछन् ।

पहिरोविद् सहप्राध्यापक डा. भरतप्रसाद भण्डारीका अनुसार पहिरो प्राकृतिकसँगै मानवीय कारणले आउँछ । 'पहाडी भेगमा वैज्ञानिक अध्ययनबिना जथाभावी डोजरको प्रयोगले सडक निर्माण आदिका कारण भूसतहमा बाधा पुग्छ र जमीन फाट्ने, चर्किने हुन्छ,' उनी भन्छन् ।

सन् २०२१ मा बेलायती सहयोग नियोग, अक्सफोर्ड पोलिसी म्यानेजमेन्ट र पोलिसी एन्ड इस्टिच्युसन् फ्यासिलिटीले प्रकाशन गरेको ‘नेपालको राजनीतिक अर्थव्यवस्थामा पहिरो, सडक निर्माण र जोखिम न्यूनीकरण’ नामक अध्ययन प्रतिवेदनले पनि जथाभावी सडक बनाउनाले पहिरोको जोखिम बढेको देखाएको थियो । भौगर्भिक र वातावरणीय अध्ययनबिना सडक बनाइँदा विद्यालय, स्वास्थ्य चौकी, सिंचाइ, खानेपानी जस्ता सार्वजनिक सेवाका पूर्वाधारका साथै मानव बस्ती, खेतीयोग्य जमीन समेत जोखिममा परेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

डा. भण्डारीका अनुसार सामान्यतया वर्षा हुँदा सुरूमा परेको पानी जमीनभित्र राम्ररी पस्दैन । तर, वर्षा निरन्तर भएसँगै पानी बिस्तारै जमीनभित्र पुग्छ र पहिले नै फाटेको ठाउँबाट पानी पसी छरिएर पानीको एउटा सतह बन्छ । यस्तै, ‘ग्राउन्ड वाटर लेभल’ मा पानी ग्राउन्ड लेभलमा नपुग्दै पहाडको माथिल्लै सतहमा छरिएर जमेर बग्न थाल्छ । यस्तो पानीले जमीनको वास्तविक सतह र पछि जम्मा भएको सतहमा पुगेर चिरा पार्ने र बिस्तारै पहिरो झर्न थाल्ने भण्डारी बताउँछन् ।

ताँजाकोट पहिरोका घाइते केशव नेपालीका लागि पहिरो किन जान्छ भन्ने भन्दा पनि उनी र उनको परिवारको पुनस्थापनाको प्रश्न अब बढी सान्दर्भिक भएको छ । उनको खुट्टाको घाउ अझै राम्ररी निको भएको छैन । हुम्लाको यो परिवारले भोगेको पीडा केशवकी हजुरआमा कल्सरी दमाईको अनुहारमा देख्न सकिन्छ । काठमाडौंमा उपचार गराइरहेका नातिको दाहिने खुट्टाको कुर्कुच्चो बेस्सरी दाब्दै केही अघि बालाजुस्थित डेरामा सोधिन्, ‘यो खुट्टो दुख्छ कि नाई ?’ हजुरआमाको प्रश्नको उत्तर दिँदै दुख्दैन भन्ने भावमा ६ वर्षीयले टाउको दायाँबायाँ घुमाए ।

नातिको खुट्टा बिग्रिएको भन्दै चिन्ता व्यक्त गर्दै थिइन्, कल्सरी । केही महिना अघि केशवको खुट्टाको शल्यक्रिया भए पनि उनको खुट्टाको घाउ निको भने भइसकेको छैन । चोट लागेका खाटा अझै उस्तै छन् । तिनै खाटाबाट निस्केका छालाका स–साना टुक्रा घरिघरि कोट्याउँछन्, उनी ।

-यो रिपोर्ट तथ्यांक पत्रकारिता केन्द्र नेपाल र अर्थ जर्नालिजम् नेटवर्कसँगको सहकार्यमा तयार पारिएको हो ।