‘अझै धेरै डिभोर्स हुनुपर्छ’

A+ A A-

डा.रेणु अधिकारी नारी अधिकारका क्षेत्रमा निरन्तर सक्रिय अभियन्ता हुन् । मेडिकल डक्टरको पेसा छाडेर महिला आन्दोलनमा होमिएकी अधिकारीको जीवन दस्तावेज प्रेरक छ ।

मुम्बईमा बेचिएका नेपाली चेली र एचआईभी एड्ससँग लडिरहेका चेलीको करुण कथाले उनलाई डाक्टरीबाट अभियन्ता बनायो ।

आफ्नै जीवन अनेक विभेदको सामना गरेकी अधिकारीलाई नेपाली चेलीको जर्जर स्थितिले पेसा छाड्न अभिप्रेरित गर्यो । अहिले नारी अधिकार र आन्दोलनमा सशक्त भूमिका निर्बाह गरिरहेकी रेणु आमपीडित महिलाको एकमुष्ठ आवाज बनेकी छन् ।

०००

महिला महिमाका लागि कुरा गर्न मध्यबानेश्वरस्थित निवास पुग्दा रेणु किचेनमा व्यस्त थिइन् । भर्खर आँखाको शल्यक्रिया गरिएकी आमाको रेखदेख पनि गर्नैपर्ने रहेछ । अनि, हतार–हतार काम सकेर कामको सिलसिलामा उपत्यका बाहिर जाने तयारीमा रहिछन्, उनी ।

उनको त्यो अवस्थाले एउटी महिलालले एकैचोटि कसरी समय व्यवस्थापन गर्नुपर्दो रहेछ भन्ने संकेत गर्दथ्यो ।

व्यस्तताकैबीच रेणुले हामीसँग कुरा गर्न केही समय छुट्याइन् । सुरुमै भनिन्, ‘महिलाको समस्या कसैले बुझ्दैन । पुरुषले भन्दा धेरै काम महिलाले गर्नुपर्छ । घरदेखि कार्यालयसम्मको काम महिलाले भ्याउँछन् । तर कसैले बुझ्दैन ।’

केही समय सामान्य अनौपचारिक कुराकानी भयो । त्यसपछि उनी आफ्नो अत्यसलाग्दो विगत सम्झन पुगिन् ।

चप्पल नलगाइ स्कुल, १३ वर्षमै प्रवेशिका पास

सिरहाको बस्तिपुरमा जन्किएकी रेणु ५९ वसन्त पार गरेकी छिन् । पहाडी र मधेसी मिलेर बसेको बस्तिपुर निकै रमाइलो थियो । पढेलेखेको बस्ती भनेर परिचित थियो । यसर्थ, उनले पनि विद्यालय जाने अवसर पाइन् ।

उनी चप्पलसमेत नलगाइ स्कुल जान्थिन् ।

बुबा आमा कामका लागि भारत गए । उनी मामाघर गएर हजुरआमासँग बसेर पढिन् । एकल नारी भएकै कारण हजुरआमाले भोग्नुपरेको सास्ती देखिन् । जुनकुराले नै उनलाई विद्रोही बनाइसकेको थियो ।

अनेक अप्ठेरा र अभावबीच १३ वर्षको उमेरमा उनले प्रवेशिका परीक्षा दिइन् । पढाइमा उनले उमेर नपुगेका कारण १७ वर्ष उमेर बनाएर प्रवेशिका परीक्षा दिएकी थिइन् ।

सिरहादेखि काठमाडौंसम्मको यात्रा

एसएलसीपछि उनको जीवन सहज हुन सकेन । सिरहादेखि काठमाडौंसम्म आइपुग्न उनले धेरै कठिनाइ भोगेकी छिन् । एसएलसिपछि बिहे गर्न घरबाट प्रस्ताव आउँन थाल्यो । काकाहरु उनलाई थप पढाउन चाहदैनथे ।

बुबाले पनि भाइहरुको कुरामा सहमति जानाए । घरमा द्वन्द्व चल्यो । तर रेणुकी आमा छोरीलाई पढाउन चाहन्थिन् । आफूले भोगेको दुख छोरीले भोग्नु नपरोस् भन्ने चाहन्थिन् ।

आमा–छोरी एकातिर अरु अर्कोतिर । परिवारसँग भद्र विद्रोह गरेर आमाको साथमा उनी एसएलसीपछि उच्च शिक्षाको लागि काठमाडौं आइन् ।

तराईको बाढी र डुबानलाई छिचोल्दै उनी उच्च शिक्षाको लागि काठमाडौं आइपुगिन् । काठमाडौंमा फुपुसँग बसिन् । केहीसमयपछि उनी कुपन्डोलमा डेरामा एक्लै बस्न थालिन् ।

हेल्थ असिस्टेन्टको पढाई

उनी हेल्थ असिस्टेन्ट पढ्ने भइन् । पढ्नका लागि महाराजगञ्ज पुग्नु पथ्र्यो । घरबाट सहयोग पाउन सकेकी थिइनन् । आमाले लुकाएर तीन–चार महिनामा १ सय रुपैयाँ खर्च पठाउथिन् । त्यति खर्चबाट काठमाडौंमा टिक्न सहज थिएन ।

उनले ट्युसन पढाउँदै आफू पनि पढ्दै गरिन् । परिवार अर्थिक रूपमा सबल भए पनि उनलाई पढाउन नचाहेकाले खर्च पाउँदिनथिन् रेणुले । उनी हिँड्दै कुपन्डोलबाट महाराजगञ्ज पुग्थिन् । चरम संकटका बीच टिचिङबाट उनले हेल्थ असिस्टेन्ट पास गरिन् ।

जब श्रीमानकाे निधन भयाे

१७ वर्षको उमेरमा उनले छात्रवृत्तिमा मस्कोमा मेडिकल डाक्टर पढ्ने अवसर पाइन् । र, लागिन् मस्कोतर्फ । एक वर्षलगत्तै उनी नेपाल आएर बिहे गरिन् । पढाइ बाँकी नै थियो । उनी बिहे गरेर मस्कोतर्फ नै फर्किइन् ।

श्रीमानसँग उनले धेरै समय सँगै बस्न पाइनन् । एक वर्ष पनि नपुग्दै मोटरसाइकल दुर्घटनामा परेर उनका श्रीमानले संसारबाट बिदा लिए ।

उनको पेटमा बच्चा पनि हुर्कंदै थियो । छोरीले धर्तीमा पाइला टेकिन् । एकपछि अर्को वज्रपात थपिँदै गयो । नेपाल आएर उनले संस्कारअनुसारको कर्म गरिन् । उनी विधवा बनिन् ।

त्यसपछि उनी फेरि डाक्टर बन्ने सपना बोकेर मस्कोतिरै फर्किइन् । श्रीमानको मृत्युपछि समाजले अनेकन प्रश्न तेस्र्याउँथे । शंका उपशंकाको घेरामा पर्थिन् । तर पनि उनले हिम्मत हारिनन् । उनी डाक्टर बनेरै नेपाल फर्किइन् ।

डाक्टरबाट समाजसेवामा यू–टर्न !

उनी दुःखका बीच पनि डाक्टर बनिन् । मस्कोबाट डाक्टर सकाएपछि नेपाल आएर प्रसूति गृहमा काम सुरू गरिन् । उनले ११ वर्ष सरकारी सेवामा रहेर काम गरिन् ।

तर, उनी डाक्टर पेशाबाट सन्तुष्ट थिइनन् । हजुरआमा र आमाले भोगेको विभेदको साक्षी उनी महिला अधिकारको क्षेत्रमा काम गर्ने सोचमा थिइन् ।

एक दिन नुवाकोटकी चेलीले भोगेको दर्दनाक कथा सुनिन् । २०४६ सालको कुरा हो । मुम्बईमा बेचिएकी चेलीले भोगेको दुःखले उनको मन शान्त रहन सकेन । मुम्बईबाट फर्किएको एक चेलीको कथाले उनको मन उद्वेलित भयो ।

अर्की चेली एचआईभीसँग लडिरहेकी थिइन् । समाजले उनीहरूलाई गरेको व्यवहारले महिलाका लागि केही गर्नुपर्छ भन्ने निर्णयमा पुगिन् । अनि डाक्टरी पेशा छोडेर उनी महिला अधिकारको क्षेत्रमा काम गर्न थालिन् ।

महिला पुनस्र्थापना केन्द्र (ओरेक) को स्थापना गरिन् । बेचबिखन तथा ओसारपसार, घरेलु हिंसा र यौन हिंसामा परेका महिलाका लागि उनी काम गर्न थालिन् । गहनाहरू बैंकमा राखेर काम सुरू गरिन् ।

अनि मुम्बई लागिन्

ओरेक सुरू भएपछि उनी मुम्बईतर्फ लागिन् । मुम्बईमा रहेका कोठीहरूको रिसर्च गरिन् । कोठीमा कलिला मुनाहरू देखेपछि त उनी कति समय डिप्रेसजस्तै बनिन् ।

१२ वर्षका बालबालिकाले नारकीय जीवन बिताइहेको उनको आँखाले देख्यो । त्यसपछि उनी बेचिएका चेलीका उद्धार र व्यवस्थापनमा लागिन् । त्यति मात्र होइन, गाउँमा महिलाको पाठेघर खस्ने समस्या पनि विकराल थियो ।

चप्पलको टुक्रा राखेर पाठेघर अड्याएको देखेपछि उनको मन चुप बस्न सकेन । ती महिलाका लागि काम गर्न थालिन् । महिलामाथि हुने अन्य विभेद पनि उत्तिकै थिए । राजनीतिक परिवर्तन र महिला आन्दोलनमा उनी सक्रिय हुँदै गइन् । मुम्बईमा बेचिएकी सुनीता दनुवारलगायतका चेलीको उद्धार गरेर शक्ति समूह बनाउनसमेत उनले धेरै कष्ट गरेकी छिन् । अहिले उनी बेचिएका चेलीकी आमा बनेकी छिन् ।

‘डिभोर्स हुन पुगेको छैन’

अचम्म लाग्न सक्छ कि, रेणु अझै सम्बन्ध विच्छेद बढ्नुपर्ने तर्क गर्छिन् । उनको तर्कमा दम छ । पुरुषको ज्यादती बढेको बुझ्ने रेणु कसैलाई पनि शोषण र असमानता नसहन आग्रह गर्छिन् । विभेद सहेर बस्नुभन्दा सम्बन्ध तोडेर बस्नुमा नै उनी आनन्दा ठान्छिन् ।

‘पुरुषले भन्दा बढी महिलाले काम गर्नुपर्छ । श्रीमान् दसैंमा रक्सी पिएर र तास खेलेर बस्छन् । अनि श्रीमतीले सबै काम गर्नुपर्ने । यो अन्याय भएन ?’ उनी भन्छिन्, ‘श्रीमानको खुट्टा ढोग्नुपर्ने, महिनावारी बार्नुपर्ने यस्तो पनि हुन्छ ? अनेक विभेद सहेर बस्नुभन्दा डिभोर्स सहेर स्वतन्त्र भएर जिउनुपर्छ ।’

‘लोकतन्त्र रहँदासम्म महिला अधिकारबारे बोल्न पाइन्छ’

पुरुषसत्ताप्रति रेणुको आक्रोश छ । बदलिएको व्ययस्था र महिला अधिकारेबारे उनको बुझाई यस्तो छः

नेपाली समाज पितृसत्तात्मक चेतबाट ग्रसित छ । लोकतन्त्रपछि धेरै अधिकार स्थापित भएको छ । तर, पनि पूर्ण छैन । निर्णय तहमा महिला पुगेको अवस्था छैन । पुरुष चिन्तन हावी छ ।

राष्ट्रपति, सभामुख र प्रधानन्यायाधीश महिला हुँदैमा महिलाले अधिकार पाए भन्ने अवस्था छैन । पुरुषभित्र आफू सुपेरियर हुँ भन्ने सोच छ । महिलाले अधिकार मागिन् उच्च ओहदामा रहेका व्यक्तिबाटै महिलाले कति ट्याउँट्याउँ गरेको भन्ने आरोप लगाइन्छ ।

गणतन्त्र ल्याउन महिला पनि लडेका छन् । महिलालाई किन प्रधानमन्त्री नबनाउने ? ५० प्रतिशत अधिकारको व्यवस्था हुनुपर्छ । महिला अधिकारको कुरा लोकतन्त्र रहँदासम्म हुन्छ । अलोकतान्त्रिक देशमा भन्दा लोकतान्त्रिक देशमा महिला अधिकारको कुरा धेरै हुन्छ । त्यसैले लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउनुपर्छ ।

गाउँमा काम

लामो समय ओरेकको नेतृत्व तहमा रहेर काम गरिन्, उनले । ओरेक नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण गरेर तरङ्गिनी महिला अधिकार प्रशिक्षण केन्द्र खोलेकी छिन् । हिजोआज रेणु शहरभन्दा बढी गाउँमा भेटिन्छिन् ।

वास्तविक जीवन गाउँमा देखिन्छ । टोल र गाउँबाट परिवर्तन नभएसम्म देश समृद्ध हुन सक्दैन । अहिले गाउँ र नगरमा लैंगिक समानताका नीति बनाउन र समुदायमा रोजगारी सिर्जना गर्नेलगायतका काममा उनी लागिपरेकी छिन् ।

‘जीवन संघर्ष हो’

उनको जीवनमा अनेक आरोह अवरह आए । श्रीमानको मृत्युपछि छोरीलाई दुःख गरेर हुर्काइन् । सबैले फेरि बिहे गर्न सुझाए । उनले नेवार समुदायको केटासँग दोस्रो बिहे गरिन् । एक छोराको जन्म भयो ।

एक त दोस्रो बिहे थियो । अर्को अन्तरजातीय बिहे । सबै ठीकठाक चल्दै थियो । समय र परिस्थित बदलिँदै गयो । श्रीमानसँगको सम्बन्धमा दरार आउन थाल्यो । मन नमिलेपछि श्रीमानसँग नबस्ने निर्णय गरिन् । पाँच वर्ष बित्यो, उनी डिभोर्स गरेर आमासँग बस्दै आएकी छिन् । अरुका लागि बाँच्ने रेणुको आफ्नो दाम्पत्य जीवन भने सुखद रहन सकेन ।

भन्छिन्, ‘डिभोर्सपछि स्वतन्त्र र खुशी छु ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ९, २०७६ ०८:०५