रवीन्द्रनाथ ठाकुर : नोबेल पुरस्कार पाउने पहिलो गैरयुरोपियन (भिडियाे)

A+ A A-

एक जना कविले समाजमा कति प्रभाव पार्न सक्छ ? रवीन्द्रनाथ ठाकुरले सिर्जना गरेका कविताका श्लोकहरूले आममानिसको हृदय कसरी पगालिदिन्छ ? यसलाई नाप्ने या तौलने भौतिक तुलो नभए पनि स्रष्टाका सिर्जनाले लाखौँलाख मानिसको हृदय छुएको अनुभूत गर्न सकिन्छ । यस्तै, आजभन्दा १ सय ६३ वर्षअघि भारतको पश्चिम बंगालमा जन्मिएका एक जना कवि लेखकले सिर्जना गरेको साहित्यले बंगाली समुदाय, समाजका साथै विश्वभरिका साहित्यप्रेमीहरूको मन जित्न सफल भयो । विश्व साहित्य बजारमा एकछत्र नाम कमाइरहेका पश्चिमाहरूको आँखामा उनी परे । त्यो त्यही साहित्य थियो, जुन बंगालका गाउँघरमा वर्षौंदेखि विकसित हुँदै आएका थिए । तर, त्यसलाई वाणी दिने काम रवीन्द्रनाथ ठाकुरले गरे । उनको त्यही कृतिले विश्व साहित्यको प्रतिष्ठित नोबेल पुरस्कार जित्न सफल भयो ।

बंगाली समाजबाट एकाएक विश्व समाजमा उनको प्रसिद्धि चुलियो । साथसाथै भारतीय महाद्वीपकै ख्याति फैलियो । गीताञ्जलीको अंग्रेजी संस्करण प्रकाशनसँगै ‘जहाँ नपहुँचे रवि वहाँ पहुँचे कवि’ भनेझैँ रवीन्द्रनाथ ठाकुरको नाम ठाकुरबारीबाट स्टकहोमसम्म फैलियो । अर्थात् विश्वका कुनाकाप्चासम्म उनको कीर्ति फैलियो । किनकि, सन् १९१३ को साहित्यतर्फको नोबेल पुरस्कार उनको 'गीताञ्जली' (सङ अफरिङ्स) लाई प्रदान गरियो । एसियाबाट पहिलोचोटि नोबेल पुरस्कार हात पार्ने शौभाग्य पनि ठाकुरलाई नै प्राप्त भयो । अर्थात् उनी नै विश्वप्रसिद्ध नोबेल पुरस्कार प्राप्त गर्ने पहिलो गैरयुरोपियन हुन् ।

आज हामी तिनै रवीन्द्रनाथ ठाकुरलाई किन सम्झनु आवश्यक छ भनेर कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’मा सम्झना गरिरहेका छौँ । किनकि आज ठाकुरको जन्मदिन हो ।

को हुन् ठाकुर ?

७ मे १८६१ मा कोलकातास्थित जोरासान्को ठाकुरबारीमा उनको जन्म भएको थियो । ७ अगस्ट १९४१ मा ८० वर्षको उमेरमा ठाकुरबारी, कोलकातामै उनको देहावसान भयो ।

उनी महान् कवि थिए । दार्शनिक लेखक ठाकुरले कथाका साथै थुप्रै नाटकहरू पनि लेखेका छन् । निर्देशन र चित्रकारितामा पनि उनी उत्तिकै जमेका थिए । ठाकुरको अर्को विशेषता भनेको उनी समाज सुधारक थिए । बहुमुखी प्रतिभाका धनी रवीन्द्रनाथलाई वास्तवमा बंगाली पुनर्जागरणको प्रणेता भने पनि फरक पर्दैन । बीसौँ शताब्दीको उत्तरार्द्धमा बंगाली साहित्य र कलालाई आधुनिक शैलीमा प्रस्तुत गरेर विश्व रङ्गमञ्चमा पुर्‍याउन उनी सफल भए ।

रवीन्द्रनाथ १३ वर्षको छँदै उनकी आमा शारदादेवीको निधन भयो । उनका बाबु देवेन्द्रनाथ ठाकुर धर्म सुधारक भएकाले घुमिरहन्थे, त्यसैले घरमा कम बस्थे । सानो छँदा रवीन्द्रको हेरचाह नोकरहरूबाट भयो । युवावस्था टेकेपछि उनको बिहे भयो । मृणालिनीदेवी उनकी जीवनसंगिनी हुन् । उनका दुई छोरा र तीन छोरीहरू जन्मिए । रथीन्द्रनाथ र शमीन्द्रनाथ छोराहरू हुन् भने रेणुकादेवी, मीरादेवी, माधुरीलतादेवी उनका छोरीहरू हुन् । उनले १८८३ मा मृणालिनीसित बिहे गरे र १९ वर्ष सँगै जीवन बिताए । ४० वर्षको हुँदा उनकी श्रीमतीको निधन भए पनि उनले दोस्रो बिहे गरेनन् ।

सानो छँदा उनका मातापिताले उनलाई ‘रवि’ भनेर बोलाउने गर्थे । केही समय उनले भानुसिंह ठाकुर (बोनिता) को नक्कली नामबाट पनि लेखे । पछि त उनी गुरुदेव, कविगुरु, विश्वकविजस्ता नामबाट चिनिन थाले ।

शान्ति निकेतनको पुरानो नाम भुवनदंगा हो । त्यो नाम भुवन भन्ने स्थानीय डाँकाको नामबाट राखिएको थियो । भुवनदंगाको प्राकृतिक सौन्दर्यबाट लोभिएर देवेन्द्रनाथले त्यो जग्गा भाडामा लिएर त्यहाँ एउटा गेस्ट हाउस बनाएका थिए । पछि त्यही गेस्ट हाउसको नामबाट त्यो क्षेत्रकै नाम शान्ति निकेतन रहन गयो ।

सन् १८७० मा उनी इङ्ल्यान्डबाट अध्ययन बीचमै छाडेर घर फर्के र कोलकातामै बस्न थाले । इङ्ल्यान्ड फर्केनन् । जब उनी कोलकाता बस्न थाले, अनि कविता लेखेर प्रकाशन गर्ने सुरसारमा लागे । १८८० तिर उनले कविताका किताबहरू छापे । १८९० मा कवितासङ्ग्रह 'मानसी' प्रकाशित गरे । यसले उनलाई सिर्जना र लेखनकलामा परिपक्व बनाउन सघायो । यसमा उनको निकै राम्रा–राम्रा बंगाली कविताका साथै केही व्यंग्यात्मक कविताहरू पनि समावेश छन् ।

सन् १८९१ मा उनी पारिवारिक आवास रहेको पूर्वी बंगाल (अहिलेको बंगलादेश) को शिलाइदह र शाजादपुर गए । त्यहाँ उनी गंगाको प्रमुख बन्दरगाह, पद्म नदीको ‘बोट हाउस’मा १० वर्ष बसे । त्यसैबेला उनको गाउँलेहरूसित प्रत्यक्ष भेट र कुराकानी भयो, जसले उनलाई बंगाली साहित्य रचनाको गर्भगृह पत्ता लगाउन सहयोग पुग्यो । धेरैजसो उनका छोटा कथाहरू जसमा गाउँलेका दुःख–पीडा पोखिएका छन्, ती प्रायः तिनै पद्म नदी किनारमा भेटिएका गाउँलेहरूका कथाव्यथा थिए । बंगाली गाउँ–देहात नै उनका कविता र कथाका उर्वरभूमि हुन् । उनका छोटा कथाहरूलाई प्रसिद्ध निर्देशक सत्यजित रेले फिल्म निर्देशनसमेत गरेका छन् ।

ठाकुरका कृतिहरू

काबुलीवाला, चम्पा फ्लावर, गीताञ्जली, क्लाउड्स एन्ड वेभ्स, द होम एन्ड द वल्र्ड, द पोस्टमास्टर, चोकरवाली, फ्लाअरफ्लाइज, द पोस्ट अफिस, गोरा, वेटिङ, फ्रेन्ड, अन द नेचर अफ लभ, पेपर बोट्स उनका विश्वप्रसिद्ध कृतिहरू हुन् । सोनार तारी, घारेबैरे, द गोल्डेन बोट, चित्राङ्गद पनि चर्चित कृतिहरू हुन् । यस अतिरिक्त ठाकुरले २ हजारभन्दा बढी लोकप्रिय गीतहरू पनि रचना गरेका छन् ।

उनका कृतिहरूमा बंगाली समाजका दुःख–दर्दका आँसु छचल्किएका हुन्छन् । कृतिका पात्रहरू सजीव लाग्छन् । एक जना महान् कवि पैदा भयो भने त्यो समुदाय, समाज र देशको प्रतिष्ठा कसरी उँचो हुन्छ भन्ने नेपालनजिकैका प्रमाण हुन्– रवीन्द्रनाथ । उनकै कारण बंगाली समाज र साहित्य एकाएक विश्व साहित्य मञ्चमा प्रस्तुत हुन पुग्यो ।

उनको विश्वप्रसिद्ध कृति गीताञ्जली (सङ अफरिङ्स) (१९१२), जसले नोबेल पुरस्कार पायो, को केन्द्रीय विचार नै ईश्वर र मानवबीचको सम्बन्ध, ईश्वर र प्रकृतिबीचको सम्बन्ध, प्रकृति र मानवबीचको सम्बन्ध तथा व्यक्ति र मानवताबीचको सम्बन्ध हो । कवितामा यी चार तत्त्वलाई अलग–अलग बयान नगरिए पनि यसका हरेक पंक्ति र श्लोकहरूभित्र विचरण गर्दा यिनै कुराहरू एकापसमा बेजोड धारमा बहिरहन्छन् ।

१९०२ देखि १९०७ को बीचमा उनकी प्राणप्रिय मृणालिनी र दुई जना बच्चाहरूको मृत्युपीडा पर्‍यो । त्यसबाट निकै दुःखी बनेका रवीन्द्रनाथका यिनै पीडाको प्रतिबिम्ब हो– गीताञ्जली (सङ अफरिङ्स) । आत्माको गाना हो– गीताञ्जली । यसका हरेक श्लोक प्रार्थनाका पंक्ति हुन् । आत्मबोधद्वारा ईश्वर अनुभूत गर्नु, प्रार्थनाबाट माया–प्रेम हासिल गर्नु, ईश्वरमा समर्पित भई सुम्पिनु, सेवाद्वारा मानवताको गहिराइ भेट्टाउनु नै गीताञ्जलीको विश्वजनित् केन्द्रीय भाव हो ।

शिशिर कविता उनको अन्तिम कविता कृति हो । सन् १९२९ मा बंगाली भाषामा रचिएको यस कृतिमा उनले मानवीय सम्बन्ध र जीवनका जटिलताबारे उल्लेख गरेका छन् । उनको यस कृतिलाई फेरवेल सङ्ग पनि भनिन्छ ।

‘गुरुदेव’को शान्ति निकेतन

१८६३ मा रवीन्द्रनाथका बाबु देवेन्द्रनाथ ठाकुरले राईपुर वीरभूमको २० एकड अर्थात् ८१ हजार वर्ग किमि जमिन तालुकदार भुवनमोहन सिंहसँग भाडामा लिएका थिए । त्यसबापत उनले भुवनमोहनलाई वार्षिक ५ भारु तिर्नुपर्थ्यो । त्यही ठाउँमा उनले एउटा गेस्ट हाउस बनाए र त्यसको नाम शान्ति निकेतन राखे ।

शान्ति निकेतनको पुरानो नाम भुवनदंगा हो । त्यो नाम भुवन भन्ने स्थानीय डाँकाको नामबाट राखिएको थियो । भुवनदंगाको प्राकृतिक सौन्दर्यबाट लोभिएर देवेन्द्रनाथले त्यो जग्गा भाडामा लिएर त्यहाँ एउटा गेस्ट हाउस बनाएका थिए । पछि त्यही गेस्ट हाउसको नामबाट त्यो क्षेत्रकै नाम शान्ति निकेतन रहन गयो । आज शान्ति निकेतनको शान्ति बाटिका र त्यहाँको वातावरणले स्वर्गको सुन्दर बगैँचा नै बिर्साउँछ । साल नदीले शान्ति निकेतनको शोभा बढाएकी छन् । त्यो क्षेत्रलाई सिञ्चन गरेकी छन् ।

१९०१ मा रवीन्द्रनाथले पश्चिम बंगालको गाउँमा एउटा स्कुल खोले, जसलाई उनी पूर्वीय अर्थात् भारतीय र पश्चिमा सभ्यताको सर्वोत्कृष्ट सेन्टर बनाउन चाहन्थे । त्यसपछि उनी स्थायी रूपमै शान्ति निकेतनमा बस्न थाले । १९२१ मा उनले त्यही स्कुललाई विश्व भारती विश्वविद्यालयमा परिणत गरे । त्यहाँ उनी पूर्वीय र पश्चिमी सभ्यताका धुरन्धरहरूबीच विचारको आदानप्रदान गराउन चाहन्थे । आज ‘गुरुदेव’को शान्ति निकेतन भारतीयहरूका लागि मात्र होइन, सारा विश्वका मानवहरूका लागि ज्ञानसँगै शान्ति प्राप्त गर्ने शान्तिधाम बनेको छ ।

‘नाइटहुड’ अस्वीकार

सन् १९१५ मा भारतमा राज गरिरहेको तत्कालीन ब्रिटिस साम्राज्यका प्रतिनिधिले रवीन्द्रनाथ टेगोरलाई नाइटहुडद्वारा सम्मान गर्ने घोषणा गर्‍यो । तर पञ्जाबको अमृतसरस्थित जलियाँवाला बाग नरसंहारको विरोध गर्दै त्यस्तो नरसंहार गर्नेहरूले दिएको नाइटहुड उनले अस्वीकार गरिदिए ।

यद्यपि, चित्तरञ्जन दासहरूले रवीन्द्रनाथलाई राष्ट्रवादीभन्दा अन्तर्राष्ट्रवादी भएको आरोप लगाए । हुन पनि उनी पछिल्लो समय राष्ट्रवादीभन्दा बढी अन्तर्राष्ट्रवादी कुरामा जोड दिन थालेका थिए ।

आज २५ वैशाख । भारतीय संस्कृति र साहित्यलाई पश्चिमी जगत्‌मा पुर्‍याउन र उताको संस्कृति र साहित्यलाई यस महाद्वीपमा ल्याउन सफल विश्वकवि रवीन्द्रनाथ ठाकुरको जन्मदिन । मानवता, प्रकृतिपूजक तथा गरिब, दीन–दुःखी र शोकमा रहेकाहरूको मनका भाका साहित्यमा उनेर पस्कने उनै महान् कविप्रति श्रद्धासुमन ।

भिडियाे हेर्नहाेस् :