खस सभ्यताः इतिहास र स्थिति

A+ A A-

जुम्लाको सिञ्जा उपत्यकालाई नेपाली भाषाको उद्गमस्थल मानिन्छ । त्यसैले नेपाली समाजमा सिञ्जा सभ्यताको छुट्टै र विशिष्ट महत्त्व छ । तर, अहिले त्यही उपत्यकाको अस्तित्व र महत्त्व संकटमा परेको छ ।

सिञ्जा उपत्यकामा रहेका परापूर्वकालमा बनाएका धार्मिक मठ, मन्दिर, गुफा, देवल, सिउ बाघ, चालचलन, रीतिरिवाजलगायतका पर्यटकीय क्षेत्रहरू अहिले संरक्षणको अभावमा ध्वस्त हुँदै गइरहेको जुम्ला सिञ्जा गाउँपालिका अध्यक्ष देवलसिंह रावल बताउँछन् । ‘नेपाली समाजमा सिञ्जा सभ्यताको छुट्टै र विशिष्ट महत्त्व छ,’ उनले भने,–‘पर्यटकीय क्षेत्रहरू अहिले संरक्षणको अभावमा ध्वस्त हुँदै गइरहेका छन् ।’

सिञ्जा उपत्यकामा रहेका सिञ्जा कनका सुन्दरी मन्दिर, पाण्डव गुफा, बुढु मष्टा, कनकासुन्दरी नैधारा मन्दिर, विराट दरबार, नाख्या दुला, ह्याङ्ग्रा देवता मन्दिर, लेकपर लामा मन्दिर, बातामालिका महादेव मन्दिरलगायत सिञ्जा भेगमा रहेका ३ दर्जनभन्दा बढी सानाठूला देवीदेउताका मन्दिरहरू जीर्ण भई तिनको अवशेष नै खतरामा पर्न लागेको स्थानीय अमरजंग शाहीले बताए । ‘प्राचीन सभ्यताका चिनारीहरू हराउन थालेका छन्,’ उनले भने, ‘कैयौं मठ मन्दिरहरू जीर्ण अवस्थामा रहेका छन् ।’

त्यसैगरी, पाँच भाइ पाण्डव बस्ने पाण्डव गुफा र विराट दरबारको अवशेषसमेत भेटिन मुश्किल पर्न थालेको छ । खस राज्य सञ्चालनको समयमा बनाइएका यी मठ मन्दिर, सिञ्जा सिहु बाघ, ठूलाठूला ढुङ्गामा कँुदिएका चित्रकला, संकेत अक्षर र अंकहरू लेखिएका शिलालेखहरूसमेत अहिले खेतबारी र पाखाहरूमा बेवारिसे अवस्थामा रहेको जुम्लाका इन्जिनियर नरेशदत्त रावलले बताए । ‘जुम्लामा रहेको खस राज्यको इतिहास नै मेटिन लागेको छ,’ उनले भने, ‘त्यसको संरक्षण जगेर्ना गर्न कसैले पनि पहल गरेको छैन ।’

यसैगरी, प्रसिद्ध कनका सुन्दरी मन्दिरनजिकै पूर्वतिर धर्मशाला बनाउन जगा खन्ने क्रममा पाँचवटा मूर्ति भेटिएको छ । कर्णाली पर्यटन प्रवर्द्धन विकास समितिको लगानीमा भक्तजनहरूलाई बस्नका लागि धर्मशाला बनाउने क्रममा पुराना पाँचवटा ढुंगाका मूर्ति भेटिएका छन् । तीन ठूला र दुई साना मूर्तिहरूमा विष्णु, जालाफा देवी, शिव, लक्ष्मी, साँढेलगायत रहेका छन् । मूर्ति भेटिएको ठाउँमा पहिले खस राजाको दरबार रहेको अनुमान गरिएको छ ।

कनका सुन्दरी मन्दिरलगायत सिञ्जाक्षेत्रमा रहेका महत्त्वपूर्ण स्थानहरूको संरक्षणका लागि संग्रहालयको स्थापना, मूर्तिहरू भेटिएका स्थानको उल्खनन र सुरक्षा आवश्यक रहेको कर्णाली पर्यटन प्रवर्द्धन आवश्यक रहेको विकास समितिका अध्यक्ष नरबहादुर रावतले बताए । रावतले भने, ‘यस्ता ऐतिहासिक ठाउँको संरक्षण नै हुन सकेको छैन ।’

कनका सुन्दरी मन्दिर क्षेत्रमा धर्मशाला निर्माण गर्दा ३ सय वर्षभन्दा पुरानो मूर्ति भेटिएका र भेटिएका मूर्तिहरू सुरक्षाका लागि इलाका प्रहरी कार्यालय हाडसिञ्जामा राखिएको समितिका सचिव ताराजङ हमालले बताए । ‘मन्दिर क्षेत्र र खस राज्यको दरबार रहेको क्षेत्रमा उत्खननको आवश्यकता छ,’ उनले भने, ‘यसले इतिहास के थियो भन्नेसम्म पनि पत्ता लाग्न सक्छ ।’

कर्णालीमा रहेका विभिन्न धार्मिक सांकृतिक भेषभूषा त्यस्तैगरी, गुफा, मन्दिर, पन्चेबाजालगायत पनि संरक्षणको पर्खाइमा छन् । तर, यस्ता पुरातात्त्विक सम्पत्ति र धरोहरको संरक्षणमा सम्बन्धित निकायको खासै ध्यान जान नसकेकोमा स्थानीयको चिन्ता छ । अझ पनि यसमा राज्य गम्भीर बन्न सके ऐतिहासिक धरोहर जोगाइराख्न सकिने स्थानीयको विश्वास छ ।

खस राज्यको इतिहास

बलि राजाको पालामा जुम्ला राज्य समृद्ध र शक्तिशाली थियो भन्ने कथामा पढ्न पाइन्छ । जुम्ला राज्यका अन्तिम राजा सूर्यमान शाहीले १८१६ मा राज्याभिषेक गरेका थिए । नेपाल एकीकरणको अभियानमा शिवनारायण खमीको गोर्खाली सेनाले १८४६ असोज ३ गते कब्जा नगरून्जेलसम्म जुम्ला राज्यको अस्तित्व थियो । चौथो शताब्दीमा सुरू भएको जुम्ला राज्य १८औं शताब्दीसम्म अखण्ड र शक्तिशाली रहेको इतिहास छ ।

खस राज्यको योगदान ‘भाषा’

कर्णालीका राजाहरूको मुख्य योगदान भनेको भाषालाई नै लिइन्छ । अहिले बोलीचालीमा रहेको भाषाको अर्थात् खस भाषको उद्गमस्थल कर्णालीको सिञ्जालाई नै मानिन्छ । सिञ्जा उपत्यकामा ई.सा.को १३औं शताब्दीको पुरातन देवनागरी लिपि फेला परेको थियो । सिञ्जा उपत्यका खस मल्लहरूको राजधानी थियो । १२औं शताब्दीदेखि ई.सा.को १४औं शताब्दीसम्ममा नेपाली भाषाको उत्पत्ति सिञ्जामा भएको विभिन्न इतिहासमा उल्लेख छ । खस राज्यको अस्तित्व करिब २२६ वर्षसम्म रहेको थियो ।

संस्कृति जोगाउन महोत्सव गरिँदै

यहाँको कनका सुन्दरी गाउँपालिकाले धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रको पहिचान गर्न तीनदिने पर्यटन तथा सांस्कृतिक महोत्सव गर्ने भएको छ । प्रचार प्रसारको अभावमा सिञ्जा खस सभ्यता ओझेलमा परेको भन्दै महोत्सव गर्न लागिएको गाउँपालिकाका अध्यक्ष नरवीर रावतले बताए ।

महोत्सवमा परम्परागत खाना, सिंगारा नाच, धाउसिला नाच, चम्फा नाच, बालोनाच, ढालनाच, मंगल झोडा, पञ्चेबाजा, बालोनचाउनेलगायतका परम्परागत्त सांस्कृतिक झाँकी प्रदर्शन गरिने गाउँपालिकाका अध्यक्ष रावतले बताए ।

सिञ्जा सभ्यता र यसको महत्त्वका बारेमा अध्ययन गर्न चाहने व्यक्तिलाई महोत्सवले सहयोग गर्ने उनको भनाइ छ । महोत्सवमा सिञ्जाको मौलिक पहिरन, पुरुषको पहिरनमा दोचा, दोफर, (जुत्ता मोजा) उनीको सुरुवाल, ऊनीको बख्खु (दौरा सुरुवाल), ऊनीको पाखा कोट, भाँउरोको गादो, ढाका टोपीलगायत पहिरन लगाएर विभिन्न प्रस्तुति देखाइनेछ ।

८ कात्तिकदेखि १० कात्तिकसम्म सञ्चालन भएको यो महोत्सवको उपराष्ट्रपति नन्दबहादुर पुनबाट उद्घाटन गरिने गाउँपालिकाले जानकारी गराएको छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ९, २०७६ ०७:३१