सूचना प्रविधिको विकासले आउनै लागेको अर्को दुनियाँ

A+ A A-

हरेक शताब्दीले अर्को शताब्दीलाई केही न केही उपहार दिएर जान्छ । बीसौँ शताब्दीले २१औँ शताब्दीलाई दिएको महत्त्वपूर्ण उपहार भनेको सूचना प्रविधिको तीव्रतम विकास नै हो । यसको विकासले दुनियाँका मान्छेहरूलाई सोच्नै नसक्ने गरी प्रभावित पारेको छ । २०औँ शताब्दीका मान्छेहरूको दिनचर्या र २१औँ शताब्दीको प्रारम्भकालदेखिकै मान्छेहरूको दिनचर्या र व्यवहारलाई हेर्ने हो भने त्यहाँ आकाशजमिनको भिन्नता भेटिन्छ ।

आज जुन ढंगले सूचना प्रविधिको विकास भएको छ र अझै हुनेवाला छ, यो यत्तिकैमा रोकिँदैन । यसबाट मानव जातिसमक्ष समाधान गर्नैपर्ने नयाँनयाँ मुद्दाहरू अगाडि आएका छन् । हामी अब यी मुद्दाहरूबाट भाग्न सक्दैनौँ । यस्ता मुद्दाहरूमा कामदार वर्गले जित्दा वा हार्दा वा जस्तोसुकै अवस्थामा पनि संसार अब यही अवस्थामा रहँदैन । हामी अनिवार्य हिसाबले नयाँ विश्वव्यवस्थातर्फ जाँदै छौँ । यसलाई पुष्टि गर्ने पर्याप्त आधारहरू देखिँदै छन् । त्यो नयाँ व्यवस्था कस्तो होला ? त्यसको आकलनका सन्दर्भमा छलफलचाहिँ गर्नुपर्छ । यस्तो नयाँ परिस्थितिको निर्माणको प्रमुख कारण भनेको सूचना प्रविधिको तीव्रतम विकास नै हो, जसले समाजको हरेक अंगलाई यथास्थितिमा छोडेको छैन । देखिने गरी बदल्दै छ ।

अर्थतन्त्र, व्यापार, शिक्षा, रोजगारी, ऊर्जा, स्वास्थ्य सेवा, उत्पादन, सरकार, राष्ट्रिय सुरक्षा, यातायात, सञ्चार, मनोरञ्जन, विज्ञान र इन्जिनियरिङजस्ता हरेक क्षेत्रलाई गहिरो गरी सूचना प्रविधिको विकासले प्रभावित तुल्याएको छ । त्यति मात्र होइन, मानवीय स्वास्थ्य, ज्ञान चेतनाको क्षेत्र, जनताको आन्दोलन, पर्यावरण, लोकतन्त्र, समाजवाद र समग्र राजनीतिसमेत यसबाट छुट्टिनै नसक्ने गरी जोडिएको छ ।

यसलाई मानवजातिले सही ढंगले उपयोग गरेमा यो एउटा ठूलो क्रान्ति हो । यसको दुरुपयोग भएमा यसले ल्याउने शोषण, दमन र नयाँ प्रकारको फासीवादबाट संसार फेरि पनि प्रताडित भई नै रहने कुरामा कुनै शंका छैन । यसबाट के भन्न सकिन्छ भने आउने विश्वव्यवस्था या त अत्यन्त सुन्दर हुनेछ, या त हामी पुँजीवादभन्दा पनि डरलाग्दो र शोषणकारी र फासीवादी नयाँ परिस्थितितर्फ अगाडि बढ्दै छौँ । आज हामी अहिले साँच्चिकै दोबाटोमा छौँ ।

सूचना प्रविधिको विकास र पुँजीवाद

कुनै पनि समाज कस्तो हो भन्ने छुट्याउन त्यसको उत्पादन पद्धतिलाई हेर्नुपर्छ । त्यो उत्पादन पद्धतिले उत्पादनको स्वामित्व कहाँ रहन्छ ? सम्पत्ति कहाँ थुपार्छ ? उक्त प्रणालीको सुरक्षा र नेतृत्वका लागि कस्तो राजनीतिक प्रबन्ध गरिन्छ ? त्यस्तो राजनीतिक प्रबन्धहरूलाई दीर्घजीवी बनाउन कस्तो संस्कृति निर्माण हुन्छ ? ज्ञानमा कसको पहुँच हुन्छ ? त्यसकै मापनमा त्यो प्रणालीको नामकरण हुने हो । उत्पादनको साधन जमिन भएको र जमिन र त्यसबाट उत्पादन हुने वस्तुमा जमिनदारहरूको स्वामित्व हुने र त्यसलाई संरक्षण गर्ने राजनीतिक व्यवस्था वा प्रबन्धलाई सामन्ती व्यवस्था भनियो ।

यस्तो प्रकारको व्यवस्था विश्वव्यापी भएपछि त्यसलाई युग भनिन्छ । मानवजातिले त्यो युग गुजारिसक्यो । आज विश्वव्यापी रूपमा सामन्तवादी युग छैन । विश्वको कहीँ कतै कुनामा राजतन्त्र होला, तथापि त्यहाँ सम्पूर्ण रूपले सामन्ती उत्पादन प्रणाली हुन्छ भन्ने कुराको ग्यारेन्टी हुँदैन । कहिलेकाहीँ आफ्नो हितका लागि स्वयम् पुँजीवादले समेत सामन्तवादका केही अवशेषहरूलाई जोगाइराख्छ ।

आज हामी बाँचिरहेको संसार मूलत: पुँजीवादी युग नै हो । पुँजीवादी युगमा उत्पादनका साधन भनेको श्रम, कारखाना, पुँजी, मेसिन र इन्जिनको संयुक्त रूप हो । यहाँबाट वस्तुको उत्पादन हुन्छ र ती वस्तुहरूमा पुँजीपतिहरूको स्वामित्व हुन्छ, जसले गर्दा पैसा कारखाना मालिकहरूमा थुप्रिन्छ । यस्तो व्यवस्थालाई पुँजीवादी व्यवस्था भनिन्छ । तर, यो वर्तमान पुँजीवादी व्यवस्थामा सूचना प्रविधिको विकासले के प्रभाव पारिरहेको छ ? योचाहिँ अध्ययनको विषय हो ।

शास्त्रीय हिसाबले हामीले अध्ययन गर्दै र विश्वास गर्दै आइरहेको कुरा के हो भने पुँजीवादको अन्त्य हुने गुण त्यही व्यवस्थाभित्र हुन्छ । पुँजीवादको चरम विकासपछि यसको अनिवार्यता अन्त्य हुन्छ र त्यसपछि समाजवादी युगको प्रारम्भ हुन्छ । त्यस्तो समाजवाद कामदारवर्गको क्रान्तिकारी सजगता र वैज्ञानिक चेतनामा आधारित हुन्छ । आजसम्मको हाम्रो विश्वास यही हो । संसारमा आज देखिएको सूचना प्रविधिको विकास र यसले उत्पादन प्रणालीमा पारेको प्रभावले हामी यसलाई पुँजीवादको चरम विकास भन्न सक्छौँ ? अथवा सूचना प्रविधिको तीव्र विकासले आउनै लागेको नयाँ व्यवस्था समाजवादी हो ? अथवा त्योभन्दा अर्कै प्रकारको कुनै अर्को शोषणकारी व्यवस्था भोग्न अभिशप्त छौँ ? यस्ता केही प्रश्नहरूको निर्क्योल निकाल्नु छ । तर भन्न सकिने कुरा के हो भने निकट भविष्यमा प्रकट हुन खोजिरहेको नयाँ विश्वव्यवस्था आज हामीले बेहोरिरहेको पुँजीवादभन्दा हरेक हिसाबले भिन्न हुनेछ । निश्चित रूपमा त्यो भिन्नताले र त्यसका आधारमा हाम्रा आजका मान्यताहरूले समेत फेरबदलको माग पो गर्ने हुन् कि !

दास व्यवस्थालाई सामन्ती यवस्था र सामन्ती व्यवस्थालाई पुँजीवादी व्यवस्थाले विस्थापित गरेको कुरा साँच्चै हो । यही नियमअनुसार संसारभरका समाजवादीहरू पुँजीवादको अन्त्य भएपछि वैज्ञानिक समाजवाद स्थापना हुने कुरामा विश्वास गर्छन । तर, उत्पादन, बजार र नाफामा आधारित पुँजीवादको अन्त्य समाजवादीहरूले होइन कि सूचना प्रविधिमा आधारित अर्को कुनै विश्वव्यवस्थाले पो गर्दै छ कि ! यदि त्यस्तो हो भने यतिखेर हामी निश्चित हुने बेला आएको छ, पुँजीवादी व्यवस्थालाई कसले विस्थापित गर्दै छ ? अथवा आउने नयाँ व्यवस्था पुँजीवादको अर्को रूपान्तरण पो हो कि !

मार्क जुकरवर्ग, एलन मस्क, जेफ बेजोस । यिनीहरू सामान उत्पादन गर्दैनन् । अन्य उद्योगपतिले उनीहरूको जस्तो सम्पत्ति एकत्रित गर्ने कुरा कल्पना पनि गर्न सक्दैनन् । ती नवधनाढ्यहरू सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा बिनाप्रतिस्पर्धा काम गर्छन् । एक प्रकारले उनीहरू आधुनिक जमिनदारहरू हुन् ।

सामन्ती व्यवस्थाले रूप फेर्न जान्दैनथ्यो । मूलत: यो धर्म परम्पराको संस्कृति, परम्परागत कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र र वंशमा आधारित सैनिकसत्तामा टिकेको व्यवस्था थियो । यसले समयमा आएको भिन्नतालाई पहिचान गर्न सकेन, आफूलाई बदल्न सकेन र त्यो समाप्त भयो । पुँजीवाद सिपालु छ । ऊ ज्ञान, विज्ञान र आविष्कारको प्रयोग गर्दै मानवीय श्रमसहित मेसिन र औजारका आधारमा हुने उत्पादनमा भर पर्छ । बजार र नाफा उसको प्राण हो । यसका लागि तदनुकूलको अवस्था सिर्जना गर्न ज्ञानको पहुँच आफूमा सीमित गर्छ । बजारको प्रतिस्पर्धा र राजनीतिको प्रतिस्पर्धा भन्दै उम्रिएको पुँजीवाद आज विश्वव्यापी भएको छ । ऊ जहिले पनि आफूलाई जोगाइराख्न आफ्नो स्वरुपमा नयाँ परिवर्तन गर्न सक्छ । पुँजीवादले फेरेको पछिल्लो काँचुली नवउदारवाद अहिले हामीले बेहोरिरहेका छौँ । आज उसको शब्दकोशमा रहेको प्रतिस्पर्धा भन्ने शब्द बिस्तारै धूमिल हुँदै गइरहेको छ ।

त्यस कारण भन्न सकिन्छ, आजको दुनियाँको पुँजीवाद कार्ल मार्क्स वा एडम स्मिथले भन्नुभएजस्तो छैन । कार्ल मार्क्सले मूलत: श्रम, उत्पादन र कारखानालाई केन्द्र भागमा राखेर पुँजीवादको बयान गर्नुभएको थियो । एडम स्मिथले भन्नुभएको पुँजीवाद प्रतिस्पर्धी थियो । आजको पुँजीवाद न वस्तु उत्पादनमा सीमित छ, न त प्रतिस्पर्धी नै छ । त्यसैले त हो, संसारभरका कैयौँ बुद्धिजीवीहरूले पुँजीवादका विभिन्न स्वरुपका बारेमा चर्चा गर्नुभएको । दलाल नोकरशाही पुँजीवाद, वित्तीय पुँजीवाद, एकाधिकारवादी पुँजीवाद, राज्य नियन्त्रित पुँजीवादजस्ता पुँजीवादका अनेकौँ प्रकारमा विकसित भएको पुँजीवाद आज मान्छेको शोषणमा व्यस्त छ ।

यहाँ भन्न खोजिएको कुरा के हो भने पुँजीवाद वस्तु र सेवाको उत्पादनमा मात्र सीमित छैन । अर्थात् अब यो उद्यमशील मात्र रहेन । हिजोको पुँजीवाद वस्तुको उत्पादन र व्यापारमा थियो, आजको पुँजीवाद पैसाको उत्पादन र त्यसको पुन: उत्पादनमा फेरिएको छ । उद्देश्य भने एउटै छ, त्यो हो नाफा ।

तर आज यो भन्दा फरक अर्थतन्त्रको विकास हुँदै छ, त्यो हो सूचनामा आधारित अर्थतन्त्र । फेरि पनि प्रश्न छ, अर्थतन्त्रको बदलिँदै गएको यो स्वरुप पुँजीवादी हो वा अन्य कुनै ?

सूचना प्रविधिको विकास र सम्पत्तिको केन्द्रीकरण

हामीलाई थाहा छ, उत्पादनका साधनमाथि जसको स्वामित्व हुन्छ, सम्पत्तिको केन्द्रीकरण त्यहीँ हुन्छ । कुनै बेला जसको जमिनमाथि स्वामित्व हुन्थ्यो, त्यसैसँग ज्ञान र सत्ता हुन्थ्यो र सम्पत्ति पनि त्यहीँ केन्द्रिकृत हुन्थ्यो । तत्‌पश्चात् उत्पादनको साधन कारखाना र इन्जिन बन्यो । यसका मालिकहरूकै वरिपरि ज्ञान, सत्ता र सम्पत्ति पनि थुप्रियो । आज सम्पत्तिको केन्द्रीकरण कहाँ हुँदै छ ? संसारका सबभन्दा धनी मान्छेहरू को को हुन् ? मार्क जुकरवर्ग, एलन मस्क, जेफ बेजोस । यिनीहरू सामान उत्पादन गर्दैनन् । उनीहरूको दिन प्रतिदिन बढिरहेको सम्पत्तिको कुरा गर्ने हो भने त्यो अत्यासलाग्दो छ ।

संसारभरका कुनै पनि उद्योगपतिले उनीहरूको जस्तो सम्पत्ति एकत्रित गर्ने कुरा कल्पना पनि गर्न सक्दैनन् । ती नवधनाढ्यहरू सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा बिनाप्रतिस्पर्धा काम गर्छन् । एक प्रकारले उनीहरू आधुनिक जमिनदारहरू हुन् । यिनीहरूको कामको क्षेत्रमा एडम स्मिथ देखिँदैनन । किनकि त्यहाँ प्रतिस्पर्धा छैन । त्यहाँ पुँजीवादको कुनै पनि नियम लागू हुँदैन । प्रविधिमा आधारित 'जायन्ट टेक कम्पनी' का यी मालिकहरू आजको दुनियाँका नयाँ सम्राटहरू हुन् ।

'फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम, युट्युब, टिकटक, स्न्यापच्याट'जस्ता सामाजिक सञ्जालद्वारा मान्छेको व्यक्तिगत जानकारीमाथि नियन्त्रण गरेर हासिल गरेका जानकारीलाई 'बिग डाटा' भनिन्छ । त्यो 'बिग डाटा' नै उनीहरूको पुँजी हो । यस्ता डाटाहरूलाई उनीहरूले मुनाफा आर्जनका लागि प्रयोग गर्छन् । आज यस्ता सञ्जालहरू आममानिसका दैनिक अंग मात्र बनेका छैनन्, विश्व अर्थतन्त्रको मूल आधारसमेत भएको छ ।

सूचना प्रविधिको विकासले निर्माण गर्न लागेको विश्वव्यवस्था उदार लोकतान्त्रिक हुने लक्षण छैन । यसको जति विकास हुँदै छ, त्यति नै विश्वभर अनुदार र दक्षिणपन्थी राजनीतिक सत्ता निर्माण भइरहेको छ ।

कतै आज उद्योगपतिहरू दोस्रो दर्जामा झरेका त छैनन् ? जसरी पुँजीवादमा जमिनदारहरू झरेका थिए । उद्योगमा आधारित अर्थतन्त्रलाई सूचनामा आधारित अर्थतन्त्रले पछाडि त पारेको छैन ? जसरी पुँजीवादमा सामन्ती अर्थतन्त्रलाई औद्योगिक अर्थतन्त्रले निषेध गरेको थियो । विश्वको उद्यमशील पुँजीलाई दलाल र वित्तीय पुँजीले पछाडि पारिरहेको यो विश्व परिस्थितिमा कतै सूचनामा आधारित पुँजीले थिलथिलो त बनाइरहेको छैन ?

आज सम्पत्ति कहाँ थुप्रिरहेको छ भन्ने पत्ता लगाउनेबित्तिकै माथिका प्रश्नहरूको उत्तर आउँछ ।

सूचना प्रविधिको विकास र लोकतन्त्र

सूचना प्रविधिको विकासले निर्माण गरेको जायन्ट टेक कम्पनीहरूको नियन्त्रणमा बिस्तारै संसार फस्दै छ । विश्व राजनीतिमा उनीहरूको पकड डरलाग्दो गरी बढ्दै छ । संसारको कुनै पनि सरकार जायन्ट टेक कम्पनीको विरुद्ध जानै सक्दैन । सूचनामा भएको उनीहरूको एकाधिकारले सरकारका विरुद्धमा उनीहरू छिटो जनमत निर्माण गर्न सक्छन । उनीहरूले चाहनेबित्तिकै संसारको कुनै पनि देशको सरकार कुनै पनि बेला ढल्न सक्छ । त्यसबाहेक मानिसका सूचनाहरू सरकारलाई उपलब्ध गराउने र आफू सत्ताका विरुद्ध नजाने सहमतिमा विश्वका कैयौँ देशका सरकारहरूलाई उनीहरूले नियन्त्रण पनि गर्न सक्छन् ।

जसरी सामन्ती अर्थतन्त्र जोगाइराख्न सामन्ती राजाहरू चाहियो, जसरी पुँजीवादी अर्थतन्त्रको संरक्षण गर्न पुँजीपतिवर्गका राजनीतिक प्रतिनिधिहरू सत्तामा पुग्न जरुरी भयो, ठीक त्यसैगरी जाइन्ट टेक कम्पनीहरूलाई मद्दत गर्न तदनुकूलकै राज्यसत्ताको पनि जरुरी हुने भयो । सूचना प्रविधिमा आधारित जाइन्ट टेक कम्पनीहरू एकाधिकारवादीहरू हुन् । निश्चित रूपमा उनीहरू राजनीतिक सत्तामा पनि एकाधिकारवादी नै खोज्छन् । त्यस्तो सर्वसत्तावादी सत्ताले नै उनीहरूको जमिनदारी व्यापारलाई सुरक्षा प्रदान गर्न सक्छ । त्यस्तो सत्ता निर्माण गर्न तदनुकूलकै विचारधारात्मक काममा सामाजिक सञ्जालहरू प्रयोग भइरहेको देखिन्छ ।

रातारात मान्छेको दानवीकरण र देवत्वकरण अहिलेको विश्वमा आमकुरा हो । बितेका केही वर्षहरूमा संसारभरका शासनसत्तामा भएका दक्षिणपन्थी रुझानले यही कुरातर्फ संकेत गर्छ । अमेरिकी समाजमा डोनाल्ड ट्रम्पको प्रभाव, रुसी राजनीतिमा पुटिनको पकड, भारतीय राजनीतिमा मोदीको वर्चस्व, इजरायलमा बेन्जामिन नेतान्याहुको सत्तारोहणजस्ता उदाहरणहरूले संसारभरको राजनीतिमा दक्षिणपन्थीहरूको प्रभाव वृद्धिमा कहीँ न कहीँ सामाजिक सञ्जालहरूले ठूलो भूमिका खेलेका छन् । भारतमा त गोदी मिडिया भन्ने शब्द अत्यन्त प्रचलनमा छ । उदार लोकतन्त्रवादीहरू र वामपन्थीहरूलाई कमजोर बनाउने प्रयास हिजोभन्दा आज धेरै छ । त्यसबाहेक प्रतिस्पर्धामा आधारित पुँजीवाद पनि उनीहरूको रोजाइ होइन । यसले विश्व एउटा नयाँ प्रकारको फासीवादतर्फ जाने त होइन ? मान्छेहरू शंका गर्दै छन् ।

सूचना प्रविधिको विकास र रोजगारी

सूचना प्रविधिको अभुतपूर्व विकासले रोजगारी सिर्जना गरेन । बरु यसले परम्परागत र पुँजीवादी बजार व्यवस्थापनलाई प्रहार गरेको छ । मान्छेहरू किनमेल गर्न बजार जाने प्रवृत्तिलाई निषेध गर्दै अनलाइन सपिङलाई बढावा दियो । यसले गर्दा नै बजारका बिक्री कक्षहरूमा काम गर्ने मान्छेहरूलाई विस्थापित गरेको छ । त्यसबाहेक सरकारी काम, बैंकिङ क्षेत्र र निजीक्षेत्रमा प्रयोग भइरहेको आधुनिक सूचना प्रविधिहरूले त्यस क्षेत्रका कामदारहरूको रोजगारी खोसेको छ ।

एकछिन कल्पना गरौँ, सूचना प्रविधिको अझ तीव्र विकासले आगामी संसार कस्तो होला ? नागरिकका सरकारी कामहरू घरबाटै हुन थाल्नेछन् । यसबाट सरकारी कार्यालयहरूको अस्तित्व समाप्त हुनेछ । अध्ययनअध्यापनमा अनलाइन हुनेबित्तिकै स्कुल कलेजहरूको आवश्यकता हुने छैन । सामानको खरिदबिक्री अनलाइन हुनेबित्तिकै बजार र सुपरमार्केटहरू बन्द हुनेछन् । रेस्टुरेन्ट व्यवसाय समाप्त हुनेछ ।

मान्छे आफैँले विकास गरेको सामन्तीयुगले जब मानवीय हित र आवश्यकता पूरा गर्न सकेन, तब ऊ पुँजीवादमा प्रवेश गर्‍यो । यसले उत्पादनको क्षेत्रमा, ज्ञानविज्ञान र वैज्ञानिक अन्वेषणमा अद्वितीय र आश्चर्यजनक प्रगति गर्‍यो । चर्च, मस्जिद र मन्दिरबाट सञ्चालित राजकीय सत्तालाई पुँजीवादले नै विस्थापित गरेको हो ।

अनलाइन मिटिङहरूले मान्छेहरूको भेला, संगठन र प्रदर्शनहरूलाई प्रभावित पार्नेछ । अस्पतालका ओपीडी सेवाहरू अनलाइन मेडिसिनमार्फत नै हुने हुँदा अस्पतालको भौतिक विकास र निर्माण अवरुद्ध हुनेछ । विज्ञापन उद्योग मर्दै छ । यस्ता थुप्रै उदाहरण दिन सकिन्छ । यसलाई केही मान्छेहरूले नागरिकले प्राप्त गरेको अद्वितीय सुविधा भनेर व्याख्या पनि गर्लान् । तर, यसबाट संसारका करोडौँ मान्छेहरूको खोसिएको रोजगारीले संसार ठीक दिशातर्फ अगाडि बढिरहेको छ भनेर भन्न सकिँदैन । त्यो बेरोजगारीले ल्याउने अभाव, अशिक्षा र अचेतनाले संसार झन् भयावह बन्नेछ ।

सूचना प्रविधिको विकास र संस्कृति

कुनै पनि उत्पादन पद्धतिले आफूअनुकूलको राजनीतिक व्यवस्था र संस्कृतिको निर्माण गर्छ । सूचना प्रविधिको विकासले निर्माण गर्न लागेको विश्वव्यवस्था उदार लोकतान्त्रिक हुने लक्षण छैन । बीसौँ शताब्दीको अन्तिम दशकबाट कम्प्युटर र इन्टरनेटको विकास भएको हो । २१औँ शताब्दीको सुरुवाती दशकदेखि नै यसको आमप्रयोग हुन थाल्यो । यसको जति विकास हुँदै छ, त्यति नै विश्वभर अनुदार र दक्षिणपन्थी राजनीतिक सत्ता निर्माण भइरहेको तथ्य अगाडि नै उल्लेख गरिसकियो ।

आममान्छेमा सूचना प्रविधिको विकासले गहिरो गरी प्रभाव पारेको छ । मान्छेहरू दिन प्रतिदिन असामाजिक बन्दै र एक्लिँदै छन् । सनसनीपूर्ण र प्रायोजित सूचनाले एउटा भयानक होहल्ला र कोलाहलसहितको समाज निर्माण हुँदै छ । एआईको विकासले मान्छेको सिर्जनशीलतालाई मार्दै छ । ज्ञान निर्माण हुने प्राकृतिक प्रणाली ध्वस्त हुँदै छ । विश्वको कुनै एउटा कुनाबाट केही मान्छेहरूले निर्माण गरेको धारणा र विचार ज्ञानको अन्तिम सत्यको रूपमा गुगलद्वारा प्रसारित हुँदै छ । मान्छेको सोच्ने तरिकालाई नियन्त्रण गरिँदै छ । योजनाबद्ध ढंगले एकै प्रकारको सोचसहितको मान्छे बनाइँदै छ । आलोचनात्मक सोचहरू नियन्त्रित हुँदै छन । सत्य र असत्य छलफलमा होइन, मोबाइलमा खोज्ने प्रवृत्तिमा बढोत्तरी भएको छ ।

संसार असाधारण ढंगले बेरोजगारहरूको भिड बन्दै छ । यसबाट सर्वहारा वर्गको संख्यामा आश्चर्यजनक बढोत्तरी हुनेछ । सूचनामा जायन्ट टेक कम्पनीहरूको नियन्त्रण हुने भएकाले उनीहरूले त्यति मात्रै ज्ञान प्रसारित गर्नेछन, जतिले उनीहरूको साम्राज्यलाई अप्ठ्यारो पार्दैन । ज्ञानबिनाको सर्वहाराहरू लम्पट वर्गमा परिणत हुनेछन् । आममान्छेको सोच्ने तरिका र ज्ञान निर्माणको सम्रग प्रणालीलाई नै उनीहरू नियन्त्रित गर्दै छन् ।

सूचना प्रविधिको विकासमा व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र सार्वभौमिकता

मान्छेको स्वतन्त्रता र मुलुकको सार्वभौमिकता सबैले स्वीकार गरेको सिद्धान्त हो । यद्यपि यसको प्रयोग ठीक ढंगले भइरहको छ वा छैन भन्ने सन्दर्भमा भने विवाद छ । तथापि नयाँ विश्वव्यवस्थाले व्यक्तिको स्वतन्त्रता र मुलुकको सार्वभौमिकतालाई कसरी प्रभाव पार्छ ? यो पनि छलफलको अर्को विषय हो ।

कुनै बेला थियो, उपनिवेश बन्दुक बोकेर आउँथ्यो । त्यसपछि अर्को प्रकारको उपनिवेश पैसा बोकेर आयो । आज सूचना प्रविधिमार्फत उपनिवेश आउँदै छ । एउटा मुलुकभित्रको सम्पूर्ण मान्छेको व्यक्तिगत जानकारी विश्वको अर्को मुलुकको कुनै एउटा कम्प्युटरमा रहन्छ भने त्यो मुलुकको नागरिकको वैयक्तिक गोपनीयता र स्वतन्त्रता निश्चित रूपमा संकुचित हुन्छ । किनकि ऊ प्रत्येक क्षण निगरानीमै हुन्छ । एआईजस्तो प्रविधिको विकासले विश्वका करौडौँ मानिसहरूको रोजगारी खोसिन सक्छ भनेर माथि नै चर्चा गरियो । रोजगारी खोसिएको र प्रायोजित ज्ञानमा बाँधिएका मान्छेहरूको विशाल पंक्ति तयार हुनेछ । प्रविधिमार्फत उसको सोच्ने तरिका र बाँच्ने शैलीलाई समेत नियन्त्रित गरिसकेपछि ऊ राजनीतिक र आर्थिक मामिलाका हिसाबले असान्दर्भिक हुन्छ । यसरी नै एउटा मान्छेको स्वतन्त्रता समाप्त हुने देखिन्छ ।

त्यसबाहेक एआईको विकासले संसारभरको पैसा हाई टेक हवमा थुप्रिनेछन् । यसबाट धनी देश र गरिब देशका बीचमा ठूलो असमानता देखा पर्नेछ । उत्पादनमा एआईको प्रयोगले विकासशील देशमा भइरहेको उत्पादन विकसित देशहरूले आफै गर्नेछन् । यसबाट विकासोन्मुख देशहरूमा सुरु हुन लागेको औद्योगिकीकरणको प्रक्रिया स्वत: समाप्त हुनेछ । त्यस्ता देशहरू श्रम निर्यातक मात्र बन्नेछन् ।

त्यसबाहेक देशभित्रका सम्पूर्ण मान्छेको सबै जानकारी प्राप्त गरेपछि र त्यो देशको औद्योगिकीकरणलाई रोकेपछि दिन प्रतिदिन टाट पल्टिरहेको त्यो मुलुकको राजनीति स्वत: नियन्त्रणमा आउनेछ । त्यस्तो नियन्त्रित देशमा उपनिवेश कायम गर्न सेना आवश्यक पर्दैन । या त ऊ समाप्त हुन्छ, या त उसले उपनिवेश स्वीकार्छ । हो, यसलाई नै बुद्धिजीवीहरू डाटा उपनिवेश भन्छन् । त्यही डाटा उपनिवेशले अनिवार्य रूपमा निम्त्याउने डिजिटल अधिनायकवादतर्फ त हामी गइरहेका छैनौँ ?

अब गर्नुपर्ने के हो ?

नि:सन्देह सूचना प्रविधिको विकास मान्छेको ज्ञान र चेतनाको उपज हो । सूचना प्रविधिको विकास र ज्ञानको पनि ऐतिहासिकता हुन्छ । यो मानव जातिकै उपलब्धि हो । सूचना प्रविधिको विकास र यसको प्रयोगको सन्दर्भमा आजको मान्छे भाग्न सक्दैन । भाग्नु पनि हुँदैन । मानव जातिको हितमा यसको प्रयोग गर्नुपर्छ । तर कसरी ?

इतिहासको अध्ययन गर्दा के देखिन्छ भने सामन्ती युगभरि जमिनमा कसको स्वामित्व रहने भन्ने सवालमा कृषि मजदुर र जमिनदारहरूको बीचमा संघर्ष भयो । किनकि त्यो बेलामा जमिन उत्पादनको साधन थियो । पुँजीवादी व्यवस्थामा कारखानाको स्वामित्वको सवालमा औद्योगिक मजदुर र मालिकहरूका बीचमा संघर्ष हुने भयो । किनभने कारखाना र मेसिन उत्पादनको साधन बन्यो । यसको स्वामित्व निजी कि सामूहिक ? आजको दिनमा समेत लडाइँ यसमै केन्द्रित छ ।

यदि सूचना प्रविधिमा आधारित नयाँ प्रकारको विश्वव्यवस्था आउँदै छ भने लडाइँको मुख्य क्षेत्र पनि स्वतः यही बन्छ । सूचना प्रविधि र यसको बिग डाटामा कसको स्वामित्व हुने भन्ने चरणमा हामी पुग्न सक्छौँ । मुख्य लडाइँ स्वामित्वको हो । सारमा यसलाई नै वर्गसंघर्ष भनिन्छ ।

समकालीन घटनाक्रम र यसले देखाएको सम्भावित विश्वव्यवस्थामा वर्गसंघर्षको मुख्य क्षेत्र सूचना प्रविधिको क्षेत्र हो भन्न सकिने ठाउँमा हामी पुगेका छौँ । अर्थात् यसको स्वामित्व र नियन्त्रणलाई सामूहिक बनाउन अब विश्व आन्दोलन केन्द्रित हुनुपर्छ ।

हामी बुझ्दै छौ, अबको हाम्रो दुनियाँ सूचनामा आधारित अर्थतन्त्रतर्फ जाँदै छ । सूचना प्रविधिमा कसको स्वामित्व रहने भन्ने मुद्दा चानचुने होइन । यो मुद्दा एउटा मुलुकको मात्र सरोकारको विषय पनि होइन, यो सर्वव्यापी र विश्वव्यापी संघर्षको क्षेत्र हो ।

करौडौँ मान्छेहरूको नितान्त व्यक्तिगत सूचनालाई नियन्त्रण गरेर त्यसमार्फत एकाधिकार ढंगले नाफा आर्जन गरिरहेका जाइन्ट टेक कम्पनीहरूले आफ्नो लुटको साम्राज्य त्यत्तिकै छोड्नेवाला छैनन् । अगाडि नै उल्लेख गरियो, ज्ञान र प्रविधिको प्रयोगले उत्पादनमा मानवीय श्रमको व्यापक कटौती हुँदै गइरहेको छ । त्यो कटौतीले आज बेरोजगारहरूको विशाल जमात निर्माण हुने खतरातर्फ हामी उन्मुख छौँ । तर यसको समाधान पनि छ ।

के हो समाधान ?

समाधानको मुख्य स्रोत मान्छे नै हो । ओढारदेखि चन्द्रमासम्मको यात्रा मान्छेले नै गरेको हो । यस क्रममा कैयौँ समस्याहरूसँग मान्छे जुधेको छ र समाधान पनि निकालेको छ । बर्बर दासयुगबाट उम्केको मान्छेले गौरवशाली सामन्तीयुगमा प्रवेश गर्‍यो । यो कम ठूलो उपलब्धि थिएन । तर, मान्छे आफैँले विकास गरेको सामन्तीयुगले जब मानवीय हित र आवश्यकता पूरा गर्न सकेन, तब ऊ पुँजीवादमा प्रवेश गर्‍यो । यसले उत्पादनको क्षेत्रमा, ज्ञानविज्ञान र वैज्ञानिक अन्वेषणमा अद्वितीय र आश्चर्यजनक प्रगति गर्‍यो । चर्च, मस्जिद र मन्दिरबाट सञ्चालन हुँदै आइरहेको राजकीय सत्तालाई पुँजीवादले नै विस्थापित गरेको हो ।

आममान्छेमा सूचना प्रविधिको विकासले गहिरो गरी प्रभाव पारेको छ । मान्छेहरू दिन प्रतिदिन असामाजिक बन्दै र एक्लिँदै छन् । सनसनीपूर्ण र प्रायोजित सूचनाले एउटा भयानक होहल्ला र कोलाहलसहितको समाज निर्माण हुँदै छ । एआईको विकासले मान्छेको सिर्जनशीलतालाई मार्दै छ ।

हामीलाई थाहा छ, आजको युग पुँजीवादी हो । तर, यसको चरित्र जन्मकालको जस्तो छैन । आज यसको चरित्र प्रतिगामी बनेको छ । समतामूलक संसार बनाउन यो बाधक छ । अहिलेको लडाइँ यही हो । पुँजीवादले आफूलाई जोगाउन र समतामूलक समाज निर्माण गर्ने कामदार वर्गको अभियानलाई रोक्न बेलाबेलामा यसले आफ्नो रूप परिवर्तन गर्छ । तर, हरेक रूप झन् धेरै मानवीय हितविरोधी छ । पछिल्लो रूप नवउदारवादका नाममा आएको छ, जुन हामी भोग्दै छौँ । त्यसबाहेक यो लेखमा हामी अर्को रूपको समेत चर्चा गर्दै छौँ, त्यो हो सूचना प्रविधिमा आधारित अर्को विश्वव्यवस्थाका बारेमा ।

यसका सम्बन्धमा फेरि पनि हाम्रो कुरा हो, सामूहिक स्वामित्व । त्यसबाहेक वस्तुको उत्पादनमा श्रमसँगसँगै ज्ञानको महत्त्वलाई पनि स्वीकार्नु जरुरी छ । उत्पादनमा ज्ञानको प्रयोगले कामदारवर्गको काम गर्ने समयलाई घटाउन सकिन्छ । सूचना प्रविधिमा सामूहिक स्वामित्व कायम, उत्पादनमा श्रमका साथसाथै ज्ञानको प्रयोग र ज्ञानमा पनि सामूहिक स्वामित्व कायम गर्ने हो भने विकसित प्रविधिलाई मानवहितमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । त्यसका लागि संसारभरका समाजवादीहरू, वामपन्थीहरू र कम्युनिस्टहरूको एकताबद्ध प्रयास जरुरी हुन्छ । त्यो प्रयासमा हामी नेपालीहरूको कति हिस्सा हो ? त्यो हिस्साभरिको युगीन दायित्व पूरा गर्नु हामी सबैको कर्तव्य हो । त्यसतर्फ अगाडि बढौँ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, वैशाख २६, २०८१ ११:१८