देवकुमारी थापा: नेपाली साहित्यकी अमर स्रष्टा

A+ A A-

देवकुमारी थापा (वि.सं. १९८४–२०६८) नेपाली साहित्यकी एक अमर स्रष्टा हुन् । साहित्यका साथसाथै समाज सेवाको क्षेत्रमा पनि उस्तै जागरुक र समर्पित उनी नेपाल राष्ट्रकी एक कर्मठ नारी हस्ती हुन् । गोर्खाभूमि दार्जिलिङको खर्साङमा जन्मी, त्यहीँ हुर्कीबढी औपचारिक शिक्षा आर्जन गर्नुका साथसाथै जागिरे जीवनमा समेत प्रवेश गरिसकेपछि ३९ वर्षको उमेरमा सैनिक जीवनबाट अवकाशप्राप्त मेजर बबरसिंह थापासित वैवाहिक सम्बन्ध गाँसिएपछि उनी स्थायी रूपमा नेपालमा बसोबास गर्न थालेकी हुन् । उनको जीवनको सक्रियता आरम्भदेखि अन्त्यसम्मै नेपाली समाजको सेवा तथा नेपाली भाषासाहित्यको श्रीवृद्धिका लागि नै समर्पित रह्यो । सुरुमा दार्जिलिङमा बसेर र पछि नेपालमै रहेर उनले समाज सेवा र भाषा साहित्यका क्षेत्रमा जीवनमा जेजति काम गरिन्, त्यसको उच्च मूल्याङ्कन नगरिरहन सकिन्न ।

सार्वजनिक जीवन बाँचेको कुनै पनि व्यक्तिले जीवनमा गरेको कर्मको मूल्याङ्कन गर्दा वा उसको योगदानको लेखाजोखा गर्दा ऊ कुन समयको मानिस हो र त्यो समय वैचारिकताका हकमा समाज कुन कस्तो स्तरमा गुज्रिरहेको थियो भन्ने बारे पनि सचेतता राख्न छाड्नु हुन्न भन्ने लाग्छ । स्मरणीय छ, देवकुमारी थापा जीवनमा व्यक्तिबाट व्यक्तित्वमा प्रस्फुटित हुन अग्रसर हुँदाका बेला यताको नेपाली समाज राणाकालीन अन्धकार युगमा घिस्रिरहेको अवस्था थियो ।

त्यो समय समाज नारी जातिप्रति हदैसम्मको अनुदार थियो । पाइला–पाइलामा पुरुषमा आश्रित भएर बाँच्नुलाई नारी आदर्शको मानक मानिने त्यो जमानामा परिवार तथा समाजले नारीमा बौद्धिक क्षमताको न त अपेक्षा नै गर्थ्यो, न त पत्यार नै । स्वतन्त्र रूपमा आफ्नो कर्म क्षेत्र रोज्न त्यो समय नारीहरूलाई जीवनमा न त छुट थियो न त त्यो विभेदप्रति स्वयम्‌ नारीहरू नै सचेत थिए । नारीअधिकारका दृष्टिले नेपाली समाज त्यस्तो अन्धकार युगमा गुज्रिरहेको बेला सार्वजनिक जीवनमा अगाडि आउन अग्रसर भएकी हुन् देवकुमारी थापा । र, छोटै समयको अन्तरालमै उनी आफ्नो नामको इतिहास रच्न सफल (पनि) भएकी हुन् । आफूमा अन्तरर्निहित विशिष्ट प्रतिभा, अध्ययनप्रतिको निरन्तरको लगाव, अग्रज स्रष्टाहरूसितको बाक्लोे सङ्गत, समाज सेवाप्रतिको समर्पणभाव र कर्मठ स्वभावकै कारण जीवनमा उनलाई यो विशिष्ट व्यक्तित्व प्राप्त हुन सम्भव भएको हो भन्ने कुरा उनको जीवनी पढ्दा र उनबारे अन्य स्रष्टाहरूले व्यक्त गरेका विचारहरूको अध्ययन गर्दा प्रस्ट हुन आउँछ ।

इन्द्रबहादुर राईले 'दार्जिलिङका चेलीहरूको उदाहरण देवकुमारी सिंह’ शीर्षकको लेखमा एक ठाउँमा भनेका छन्, 'त्यसबेला साहित्यमा लाग्ने सबैले सहयोग र सरसल्लाहका लागि उहाँँकोमा नगईकन हुन्नथ्यो । जब नेपालबाट बालकृष्ण सम, भवानी भिक्षु, धरणीधर शर्मा, लेखनाथ पौड्याल, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, लैनसिंह बाङ्देलजस्ता ओजस्वीहरू दार्जिलिङ आउनुहुन्थ्यो, तब दार्जिलिङमा कार्यक्रमका बारेमा छलफल गर्ने, मिलाउने, समन्वय गर्ने आदि केन्द्र नै देवकुमारी सिंहकोमा नै गएर हुन्थ्यो । अर्थात् उहाँकोमा नै बसेर भोलि हुने सभाको छलफल, सल्लाह कसकोमा जाने, के गर्ने भन्ने निर्णय उहाँकै वासस्थानमा गएर मात्र टुङ्गिन्थ्यो । देवकुमारी सिंह नेपालका पनि साहित्यकारहरूलाई लिएर एउटा साँघु जस्तो भएर एउटा दह्रो पुल जस्तो भएर बस्नु भएको थियो ।'

व्यक्तित्वका आयामहरू

समाज सेवा र साहित्यकर्म देवकुमारी थापाको योगदानको मुख्य क्षेत्र हो । यी दुवै क्षेत्रमा उनी विद्यार्थीकालदेखि सक्रिय रहेकी हुन् र दुवै क्षेत्रप्रतिको उनको लगाव र समर्पण जीवनको अन्तिम प्रहरसम्मै अटुट रहेको पाइन्छ । भनिरहनु परोइन, थापाको सार्वजनिक जीवनका यी दुई महत्त्वपूर्ण पाटामध्ये प्रख्यातिका दृष्टिले साहित्यिक पाटो अग्र पङ्क्तिमा पर्छ । 'सानैदेखि अन्तमुर्खी थिएँ । म धेरै पढ्थेँ । त्यसै हुँदा पढ्दापढ्दै लेख्ने बानी भयो' भनी आफ्नो लेखक जीवनको पृष्ठभूमि खुलाउने अध्ययनप्रिय स्रष्टा थापाले बालसाहित्य र प्रौढ साहित्य दुवै फाँटमा समानान्तर रूपमा कलम चलाएकी हुन् । यी दुवै फाँटमा एकसे एक उत्कृष्ट कृतिहरू दिएर उनले आफ्नो उपस्थितिको विशिष्टता प्रमाणित गर्न सकेकी हुन् । उनको साहित्यिक व्यक्तित्व नेपाली साहित्यमा केवल सिर्जनाकर्ममा मात्र सीमित नभई समालोचना, सम्पादनका साथसाथै संस्थागत गतिविधिसम्म विस्तारित भएर अगाडि बढेको पाइन्छ ।

‘कथाकार देवकुमारी थापा’ थापाको साहित्यिक जीवनको सबैभन्दा विशिष्ट परिचय हो, महत्त्वपूर्ण पाटो हो । अझ भन्ने नै हो भने यो पाटो केवल उनको व्यक्तिगत साहित्यिक जीवनको मात्र विशिष्ट पाटो होइन, आधुनिक नेपाली कथाको सिङ्गो इतिहासकै लागि यो एक विशिष्ट प्राप्ति हो ।

स्रष्टा थापाको व्यक्तित्वका आयामलाई निम्न पहिचानमा चिन्न सकिन्छ:

कवि व्यक्तित्व: प्राय: स्रष्टाहरूले सुरुमा कवितामै कलम कोरेर आफ्नो सिर्जनायात्रा आरम्भ गर्ने गरेको बुझिन्छ । देवकुमारी थापा पनि त्यसमा अपवाद होइनन् । स्कुले उमेरबाटै साहित्यप्रति आकर्षित भएकी उनी सुरुमा कविता तथा मुक्तकहरू लेखेरै आफ्नो साहित्यिक जीवनसित परिचित भएकी हुन् । यो कुरा उनका साहित्यिक अन्तर्वार्ताहरू पढ्दा जानकारी मिल्छ । यद्यपि साहित्ययात्राका क्रममा उनले उति धेरै सङ्ख्यामा कविता रचिनन्, तर पनि कविताप्रतिको उनको मोह कत्ति पनि कम होइन । विभिन्न साहित्यिक सभासमारोहरूमा भाषण गर्दा आफ्नो भनाइलाई पुष्टि गर्न उनी बीचबीचमा कहिले आफ्नै त कहिले अन्य कविहरूका कविताका हरफहरू उद्धरण गर्नेे गर्थिन् तथा मुक्तकका पङ्क्तिहरू पनि बोल्ने गर्थिन् भनिएको पाइन्छ । यसबाट पनि कविताको शक्तिप्रति उनी कम मोहित थिइनन् भन्ने तथ्य पुष्टि हुन्छ । यस विधामा उनको कुनै पुस्तकाकार कृति प्रकाशित भएको नपाइए तापनि पातलै रूपमा सही, विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा छरिएर उनका कविता तथा मुक्तकहरू प्रकाशित भएको भेटिन्छ, जसमा उनको कोमल कविहृदय पोखिएको हामी महसुस गर्न सक्छौँ ।

निबन्धकार व्यक्तित्व: उम्दा कलमकी धनी स्रष्टा थापाको साहित्यिक व्यक्तित्वको अर्को महत्त्वपूर्ण आयाम हो निबन्धकार व्यक्तित्व । उनले आफ्नो साहित्यिक नाम यही विधामा रचना प्रकाशित गरी पहिलोचोटि सार्वजनिक गरेकी हुन् । डा. ध्रुवचन्द्र गौतमसितको साहित्यिक अन्तर्वार्तामा उनले यसबारे प्रस्ट पारेकी छन् । भनेकी छन्, 'हुन त मेरो ‘पतन’ कथा पहिलो भनेर सबैले लेख्नुभएको छ । त्यसभन्दा पनि अगाडि ‘ट्रपेडो’ (पाण्डुवा जहाज) भन्ने रचना स्कुलको म्यागेजिनमा अङ्ग्रेजीमा प्रकाशित भएको थियो । त्यसमा मैले प्रथम पुरस्कार पाएकी थिएँ' (उप्रेती (सम्पा.), २०५९: ५) । यसरी पहिलोपल्ट स्कुले उमेरमै अङ्ग्रेजी भाषामा निबन्ध लेखेर पुरस्कृत हुनसमेत सफल भएकी उनले कालान्तरमा नेपाली भाषामा यस विधामा कलम चलाउन सुरु गरिन् र विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा ती रचनाहरू छपाउने काम पनि गर्दैरहिन् । तिनै रचनाहरू सङ्कलित भई २०४९ सालमा प्रमोद प्रधानको सम्पादनमा क्षण, विचार र स्मृतिहरू शीर्षकमा यस विधामा उनको एउटा पुस्तकाकार कृति अगाडि आयो । यस पुस्तकले उनलाई उत्तम शान्ति पुरस्कार दिलायो । तीन खण्डमा विभाजन गरी जम्मा १९ वटा रचना समावेश गरिएको यस कृतिको पहिलो खण्डमा विश्वप्रसिद्ध साहित्यकार, सङ्गीतकार, चित्रकारका विषयबारे जानकारीमूलक सामग्री प्रस्तुत गरिएको छ भने दोस्रो खण्डमा नेपाली साहित्यका महान् हस्तीहरू लेखनाथ पौड्याल, महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ र सूर्यविक्रम ज्ञवालीसित सम्बन्धित लेखकीय अध्ययन र अनुभूतिले कलामूल्यका साथ वाणी पाएको छ । त्यसैगरी ‘अनुहार’, ‘घरबोध’, ‘दैवी विपत्तिको ऐतिहासिक ताण्डव’, ‘उत्सर्ग सौन्दर्य’लगायतका नौवटा रचनाहरू समावेश भएको अर्को खण्डमा विभिन्न विषयमाथिको थापाको दृष्टि, बोध र अनुभूति आत्मपरक रागका साथ प्रभावी शैलीमा अभिव्यक्तिएको पाइन्छ ।

जीवनीकार व्यक्तित्व: साहित्यलेखनका क्रममा जीवनी विधामा पनि स्रष्टा थापा सिद्धहस्त दरिएकी छन् । पुण्यात्मा आमा (२००९) र छ तारा (२०१०) शीर्षकका उनका दुइटा जीवनी कृति प्रकाशित छन् । यी दुवै कृति नेपाली बालसाहित्यका उत्कृष्ट प्राप्ति हुन् । स्वामी विवेकानन्दका गुरु रामकृष्ण परंहंसकी पत्नी शारदादेवीको जीवनी वर्णन गरिएको पुण्यात्मा आमा कृतिमा आध्यात्मिक सन्दर्भको उठान गरेर स्रष्टा थापाले एकातिर असल आमामा हुनुपर्ने गुणबारेको आफ्नो दृष्टि दर्शाउने ध्येय पूरा गरेकी छन् भने अर्कोतिर बालबालिकालाई असल चरित्र र नैतिक ज्ञानका पाठहरू सिकाउन विशेष चासो देखाएकी छन् । बालपाठकलाई ध्यानमा राखेर लेखिएको भए तापनि प्रौढ पाठकका लागि समेत यो कृति उत्तिकै पठनीय लाग्छ । छ तारामा उनले राष्ट्रनिर्माता श्री ५ पृथ्वीनारायण शाह, राष्ट्रपिता श्री ५ त्रिभुवन, आदिकवि भानुभक्त आचार्य, कलाकार अरनिको, अमर सपुत अमरसिंह थापा र वीर बलभद्र गरी देशका छ जना विभूतिहरूको जीवनी अत्यन्त सरल र रोचक शैलीमा प्रस्तुत गरेकी छन् । राम्रो काम गर्ने मान्छेलाई सबैले सधैँ सम्झिरहन्छन् भन्ने सत्य प्रकाशित गरी बालबालिकामा राम्रो चरित्र धारण गर्न उत्प्रेरित गर्ने आशय अटाएको यस पुस्तकको थप विशेषता के पनि हो भने यसमा स्रष्टा थापामा अन्तर्निहित नेपालप्रेम र नेपालको गौरवमय इतिहासप्रतिको सम्मानभावले पनि उस्तै प्रखरतामा वाणी पाएको छ । स्मरणीय छ, यो कृति उनले आफू नेपालभित्रिनु अगावै लेखेकी हुन् ।

समालोचक व्यक्तित्व: थापा मूलतः सर्जक व्यक्तित्व हुन्, तर पनि उनको व्यक्तित्वका आयामको कुरा गर्दा समालोचना कर्मप्रति पनि उनले अग्रसरता देखाएकी थिइन् भन्ने कुरा उल्लेख गर्न छुटाउन मिल्दैन । तीक्ष्ण दृष्टिकी धनी थापाले यद्यपि यस विधामा कुनै पुस्तकारकार कृति दिएकी छैनन्, तर पनि फुटकर रूपमै सही यस विधामा उनले आफ्नो विशिष्ट क्षमता अवश्य प्रस्तुत गरेकी छन् । बालकृष्ण समको ‘तलतल’ कथामाथि लेखिएको उनको एउटा समीक्षात्मक लेख आवेग पत्रिकामा (२०३६ सालमा) छापिएको भेटिन्छ भने विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको ‘पवित्रा’ कथामाथिको उनको अर्को समीक्षात्मक लेख २०४० सालमा वरगाछी पत्रिकाको बीपी स्मृति अङ्कमा छापिएको देखिन्छ । यसरी सम, कोइरालाजस्ता आधुनिक नेपाली कथाका महत्त्वपूर्ण स्तम्भहरूका रचनामाथि समीक्षा गर्न अघिसर्ने थापाले विभिन्न लेखकका विभिन्न पुस्तकहरूमा भूमिका र लेखहरू लेखेर पनि आफ्नो व्यक्तित्वको यो पाटाको क्षमता सिद्ध गर्न सफलता पाएकी छन् ।

सम्पादक व्यक्तित्व: दार्जिलिङ छँदाबाटै उताका र यताका नेपाली साहित्यकारहरूलाई आपसमा जोड्न संयोजनकारी भूमिका निर्वाह गर्न सक्षम देखिएकी थापाले आफ्नो साहित्यिक जीवनमा सम्पादन कार्यमा पनि अग्रसरता देखाउन छुटाएकी छैनन् । नेपाल भित्रिनुअघि उता रहँदा नै हिमाल किशोर पत्रिकाको सम्पादक तथा दियालो पत्रिकाको सम्पादन मण्डलकी सदस्य भई यस क्षेत्रमा आफ्नो रुचि र क्षमता प्रकट गरिसकेकी उनले यता आइसकेपछि पनि यो क्षेत्रलाई छुन छाडिनन् । थोरै नै सही, तर पनि सम्पादनकार्यमा उनको संलग्नता रहिरह्यो । आफू संलग्न विभिन्न सङ्घसंस्थाहरूको मुखपत्र आदिको सम्पादन मण्डलमा रहनुका साथसाथै विभिन्न साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरूमा पनि यस कार्यमा उनको संलग्नता रहेको प्रमाण मिल्छ । पारिजात पत्रिकाको नारी स्तम्भको सम्पादन कार्यमा रहेकी उनले विराटनगरबाट निस्कने ऐँसेलु पत्रिकाको सम्पादनमा पनि क्रियाशीलता देखाएकी हुन् । पत्रपत्रिकाका अलावा ग्रन्थ सम्पादनमा पनि उनी सक्रिय रहिन् । नेपाली साहित्य आजको सन्दर्भमा (सयुक्त सम्पा., २०३८) ग्रन्थ यस कुराको प्रमाण हो ।

कथाकार व्यक्तित्व: कथाकार व्यक्तित्व थापाको साहित्यिक व्यक्तित्वको केन्द्रीय पाटो हो । उनको व्यक्तित्वको यो पाटो दार्जिलिङबाट प्रकाशित गोर्खा पत्रिकामा २००५ सालमा ‘पतन’ शीर्षकको कथा प्रकाशित भएपछि पहिलोचोटि सार्वजनिक भएको हो ।

कथाकार व्यक्तित्व थापाको साहित्यिक व्यक्तित्वको केन्द्रीय पाटो हो । उनको व्यक्तित्वको यो पाटो दार्जिलिङबाट प्रकाशित गोर्खा पत्रिकामा २००५ सालमा ‘पतन’ शीर्षकको कथा प्रकाशित भएपछि पहिलोचोटि सार्वजनिक भएको हो ।

दोस्रो कथा ‘भविष्य निर्माण’ प्रकाशित भएपछि त साहित्य समाजमा उनको कथाकार परिचयले प्रशंसाको धाप पाउन पनि सुरु गरिसकेको हो । त्यसपछि उनी निरन्तर रूपमा यस विधामा सक्रिय भइरहिन् । त्यस क्रममा बालसाहित्य र प्रौढ साहित्य दुवै फाँटमा आफ्नो प्रतिभा प्रकट गर्न उत्तिकै सफलता पाएकी थापाका बालसाहित्य र प्रौढ साहित्यमा गरी प्रकाशित कथाकृतिहरू यस प्रकारले रहेको पाइन्छ:

एकादशी (२०११), रामेको कथा (२०१३), झझल्को (२०१५), टपरी (२०२७), सेतो बिरालो (२०२१), वरपरबाट (२०३३), कथाको बटुलो (२०३६), जङ्गलको कथा (२०३७), भोक–तृप्ति (२०४१), सुनपखेटी चरी (२०४२), प्रलय प्रतीक्षा (२०४४), देवकुमारी थापाका प्रतिनिधि कथा (सम्पा. नरेन्द्र चापागाईं, २०५१) र देवकुमारी थापाका कथाहरू (सम्पा. प्रमोद प्रधान, २०७९) ।

देवकुमारी थापाको कथाकारिता

देवकुमारी थापाको कथाकारिता बुझ्नका लागि प्रथमतः उनका कथाहरू समग्रमा पढ्नुपर्ने हुन्छ । त्यतिका कथाकृति दिएकी स्रष्टाको एउटा दुइटा कृति मात्र पढ्नुले उनको समग्र कथाकारिता ठम्याउन सकिन्न । त्यसो गर्नु उनको सिङ्गो कथाकारिताप्रति न्याय पनि हुन्न । तर अब यसका लागि देवकुमारी थापाका कथाहरू (२०७९) शीर्षकको केवल एउटा मात्र पुस्तक पढे पुग्ने भएको छ । साहित्यकार एवं साहित्यिक अन्वेषक प्रमोद प्रधानले अध्येताहरूलाई देवकुमारीका सबै कथाहरू एउटै पुस्तकमा पढ्न सम्भव पारिदिएर सजिलो बनाइदिएका छन् । थप कुरा, यस पुस्तकमा अटाएको उनको सम्पादकीय लेख र परिशिष्ट खण्डमा समावेश गरिएका सामग्रीहरू पनि कथाकार थापालाई बुझ्न उस्तै महत्त्वको लाग्दछन् ।

यसर्थ यहाँ देवकुमारी थापाको कथाकारिता परख्नका लागि ‘देवकुमारी थापाले लेखेका कथाहरूमध्ये ९० प्रतिशत कथा समावेश भएको’ भनिएको प्रमोद प्रधानद्वारा सम्पादित देवकुमारी थापाका कथाहरू (२०७९) पुस्तकलाई मुख्य आधार बनाइएको छ । यस पुस्तकभित्र सङ्गृहीत थापाका कथाहरूको पठनले दर्शाएको उनको कथा प्रवृत्तिलाई निम्न किसिमले पहिचान्न सकिन्छ:

यथार्थवादिता देवकुमारी थापाको कथाकारिताको महत्त्वपूर्ण विशेषता हो । कथा कथ्ने नाममा कल्पनाको संसारमा उड्न उनमा उति रुचि देखिन्न, यथार्थको धरातल टेकेर समसामयिक पारिवारिक–सामाजिक जीवनको वस्तुतथ्य निरीक्षण गर्नु र त्यसलाई कलामूल्यका साथ प्रस्तुत गर्नु उनका कथाको विशेषता देखिन्छ । असल समाजको परिकल्पनाले अवश्य नै अभिप्रेरित हो थापाको कथालेखन, तर त्यो परिकल्पना परिपूर्तिका लागि आफ्ना कथाहरूलाई उनले असम्भव अर्तीहरू ओच्छ्याउने थलो बनाएकी छैनन् । हुन त उनका कतिपय कथाहरूमा अर्तीउपदेशका छिटाहरू नभेटिने पनि होइन, तर पनि त्यसले उनको यथार्थवादी कथाकारितालाई धमिलो पार्ने गरी कतै पनि आँच पुर्‍याएको पाइन्न ।

मनोविश्लेषणात्मकताको गुण उनको कथाकारिताको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । कथालेखनका क्रममा यो विशेषता उनमा प्रारम्भिक चरणदेखि नै अभिलक्षित हुन सुरु भइसकेको पाइन्छ । ‘भविष्य निर्माण’ शीर्षकको कथा यस तथ्यको ज्वलन्त उदाहरण हो । प्रकाशनको हिसाबले थापाको दोस्रोे नम्बरमा पर्ने यो कथा बालमनोविज्ञानकेन्द्रित कथा हो । बालबालिकाको सुन्दर भविष्यको परिकल्पनाले अभिप्रेरित भई सिर्जिएको यस कथामा कथाकार थापाले केटाकेटीहरू कति संवेदनशील हुन्छन् र तिनमा सकारात्मक र नकारात्मक चरित्र विकास हुनुमा तिनकाप्रति परिवारका ठूलाहरूले गर्ने व्यवहार र बोलीको मनोवैज्ञानिक असर कति प्रभावी हुन्छ भन्ने तथ्य बालपात्र नरेशको मनोदशाका माध्यमबाट उजागर गरेकी छन् ।

बालकथा लेखनमा जस्तै प्रौढकथा लेखनमा पनि उनको मनोविश्लेषणात्मकताको गुण उस्तै गहनताका साथ परिलक्षित भएको पाइन्छ । बाल तथा प्रौढ पात्रको मनोजगत्को विचरण गर्नु, बाहिरी घटना तथा व्यवहारहरूको प्रभावले व्यक्तिको आन्तरिक जगत्मा के कसरी प्रभाव पर्छ भन्ने मनोवैज्ञानिक तथ्य पर्गेल्न खुबी देखाउनु, मनोवैज्ञानिक विधिबाट व्यक्तिको चरित्रमा सुधार ल्याउन सकिन्छ भन्ने विश्वासको जाहेरी गर्नुका साथसाथै, सामाजिक संरचनागत त्रुटिले निर्माण गरिदिएको नारी मनोविज्ञान तथा पुरुष मनोविज्ञानको गहिराइ उधिन्नु, नारी तथा पुरुष मनका रतिरागकेन्द्रित मनोभावहरूलाई सूक्ष्मताका साथ चियाउनु आदि थापाका मनोवैज्ञानिक कथाका महत्त्वपूर्ण विशेषता हुन् ।

पात्रप्रयोगमा देखिने विविधतालाई पनि उनको कथाकारिताको महत्त्वपूर्ण पक्ष मान्छ सकिन्छ । समाजको यथार्थ दर्शाउनु, व्यक्तिमनको संसार चियाउनु, मानिसमा असल स्वभाव र आचरणको आविर्भाव होओस् भन्ने कामनाले अभिप्रेरित हुनु, नैतिक पाठहरूको अभिसिञ्चनमा रुचि रहनुका कारण कथामा थापाले चरित्रचित्रण पक्षलाई विशेष ध्यानका साथ निर्माण गरेको बुझिन्छ । कथामा उनले अनेक सोच, चिन्तन र व्यवहारका पात्रहरू प्रयोग गरी एकातिर समाजमा असरल्लिएको कुप्रथा, कुरीति, कुसंस्कार, उँचोनिचोको भाव सबै हुबहु दर्शाउन चासो देखाएकी छन् भने अर्कोतिर त्यही परिप्रेक्ष्यमा सुधारवादी चेत राख्ने उदाहरणीय पात्रहरूलाई पनि अघि सारेर सुधार र परिवर्तनको वकालत गरेकी छन् । उनका कथामा वर्गीय तथा वैयक्तिक दुवै चरित्रका पात्रको प्रतिनिधित्व पाइन्छ । शिक्षित अशिक्षित, धनी गरिव सबै स्तरका पात्रहरू उनका कथामा भेटिन्छन् ।

कथामा थापा नारी हृदयकी गहन अध्येता बनेर प्रस्तुत भएकी छन् । नारीको शक्ति र कमजोरी दुवै पाटो उनको कथामा उधिनिएको पाइन्छ । उनका कथाभित्र बोधा–बाठा, सोझा–चतुर, स्वाभिमान–परनिर्भर, चरित्रवान्–चरित्रहीन, शिक्षित–अशिक्षित, पुराना युगका–नयाँ युगका आदि अनेक अवस्थाका नारीपात्रहरू भेटिन्छन् । असल चरित्रका नारी मात्र होइन, कुचरित्रधारी नारी पात्रहरूलाई पनि कथामा उपस्थित गराएर तिनको जीवनभोगाइका माध्यमबाट थापाले पाठकलाई नारी समस्याका तानावाना खोतलेर देखाइदिन विशेष चासो गरेकी छन् । नारी गृहस्थीको खम्बा हो, उसको असल र आदर्श चरित्र सुखद् पारिवारिक परिवेशको मुख्य शक्ति हो र केटाकेटीहरूको उज्ज्वल भविष्यका लागि पनि त्यो मुख्य पृष्ठपोषक हो भन्ने मान्यताले अभिसिञ्चित उनका कथाहरूले नारीमा आदर्श चरित्रको आह्वान त गरेका छन् नै, साथै नारीशक्तिको वकालत गर्न पनि ती पछि परेका छैनन् ।

कथा कथ्ने नाममा कल्पनाको संसारमा उड्न उनमा उति रुचि देखिन्न, यथार्थको धरातल टेकेर समसामयिक पारिवारिक–सामाजिक जीवनको वस्तुतथ्य निरीक्षण गर्नु र त्यसलाई कलामूल्यका साथ प्रस्तुत गर्नु उनका कथाको विशेषता देखिन्छ ।

पुरुषप्रधान मानसिकताको अचेटमा कुप्चिएको नारीअस्तित्वको पीडालाई कथामा बोध मात्र गरिएको छैन, त्यो अचेटलाई भत्काएर अघि बढ्न नारीलाई अभिप्रेरित गर्ने काम पनि भएको छ । यस्तै कथाको एउटा उदाहरण हो ‘स्वास्नीमान्छे’ कथा । यस कथामा धन देखेर पञ्जावी पुरुषसित विवाह गरेको भनेर लाञ्छना लगाउने समाजलाई केशरीले यसरी जवाफ फर्काएकी पढ्न पाइन्छ्– 'जो स्वास्नीमान्छे स्वाभाविक सम्पत्तिले पूर्ण भएर जन्मेकी छ, उसले त ऐश्वर्यको अवहेलना गर्छे' (पृ. ७१) । आफूले विश्वास गरेर जुन पुरुषका लागि भनेर अघि आफ्नो जन्मस्थान, माइती, समाज सबथोक त्याग्न सकेकी केशरीले जब लोग्न भनाउँदो पुरुषले उसप्रति बेइमानी गर्छ र उल्टै नारीस्वामिमानमा आँच पुग्ने बेहोराले बोल्छ, ऊ सहेर बस्दिन, सहजै उसलाई त्यागिदिन्छे । यस घटनामा उसले जुन तर्क अघि सारेकी छ, त्यसमा नारीअस्तित्वप्रतिको उसको सम्मान उच्च स्वरमा अभिगुञ्जित भएको पाइन्छ । ऊ भन्छे, 'उनको त्यो रूप देखेर म कोठाबाट बाहिर आएँ । त्यसबेला मेरो निम्ति उनीभन्दा छुद्र कोही थिएन । त्यो अशिक्षित आयालेसम्म भन्न सकी, 'दोष मेरो, साहेबको होइन ।' तर मैले पूजा गरेको पुरुषले भने त्यो स्त्रीलाई माली र दरबानसँग साझे गरी भोग गरेर अझै उसैलाई कुलटा भन्न सके । योभन्दा घृणित कुरो अरू के हुन सक्थ्यो ? उनी भएको घरमा उभिनु पनि मेरो निम्ति असम्भव थियो र त्यति नै बेला म त्यहाँबाट हिँडे' (पृ. ७३) ।

प्रस्तुतिगत विशेषताका दृष्टिले पनि थापाका कथा उस्तै विशिष्ट कोटीका लाग्दछन् । उनका कथामा बौद्धिकता प्रदर्शनको स्वाङ कतै पनि पाइन्न, तर भावगत गम्भीरताले उनका सबै कथा ओजिला बनेका छन् । सरल भाषामा गम्भीर भावलाई अभिव्यक्ति दिन सक्नु उनको कथागत खुबी हो । प्रतिकात्मकताको छटा उनको अभिव्यक्ति शैलीमा नपाइने होइन, तर पाठको बोधगम्यतामा आँच पुग्ने गरी कथामा त्यो तत्त्व कतै पनि छरपस्टिएको भेटिन्न । कथामा प्रकृतिको सुन्दर वर्णन गर्नमा पनि कथाकार माहिर दरिएकी छन् । कथाभित्र थापा प्रकृतिप्रेमी देखिएकी छिन् । आफ्नो भावप्रति पाठकको आकर्षण बढाउन तथा पात्रको मनोवस्था उधिन्न पनि कथामा उनले प्रकृति चित्रणको आफ्नो कलालाई सटिक उपयोग गरेकी छन् ।

सशक्त कथाको अनिवार्य आवश्यकता हो कुतूहलताको गुण । यस तथ्यप्रति पनि कथाकार थापा आफ्ना कथामा प्रशस्त सजग देखिएकी छन् । उनका हरेक कथा कुतूहलताको गुणले रोचक र पठनीय बनेको पाइन्छ । कथा कथ्ने उनको शैली नै यति रोचक पाराको लाग्छ कि त्यो पढ्न सुरु गरे लगत्तै नै पाठक मनमा ‘अब के होला ?’ भन्ने जिज्ञासाको तार बज्न सुरु भैहाल्छ । उनका कथाको सुरुवातमा कतै सोझै घटनालाई अघिसारिएको पाइन्छ भने कतैचाहिँ वातावरणको जीवन्त चित्रणले पाठकको मन तान्न ध्येय गरिएको भेटिन्छ । यस सम्बन्धमा दुइटा उदाहरण हेरौँ:

(क) कथाको सुरुवात नै घटनाबाट थालिएको कथाको उदाहरण:

'विजयसिंह खत्री पूजाकोठाबाट निस्कँदै थिए, नोकरले आएर भन्यो, 'बाहिर मान्छे भेट्न आउनुभएको छ ।'

'को ?,' खत्रीजीले सोधे ।

'घर किन्ने मान्छे हजुर,' नोकरले अँध्यारो मुख लाएर उत्तर दियो । ...' (‘बलेको आगो’, पृ. २०९) ।

(ख) कथाको सुरुवातमा परिवेशको सुन्दर चित्रण गरिएको कथाको उदाहरण:

'बाटोमुनि खोलाको छेउको घर आधुनिक कटेज ढाँचाको छ । तलदेखि उठाएको रिबेटमेन्ट वालमाथि फराकिलो आँगन, आँगनको पछि सुन्दर सुहाएको एकतले घर । घरको छानु टीनको छ जसमा पोतिएको रातो रङ खुइलिएर ध्वाँसे भइसकेको छ । देवलका ढुङ्गाहरू कति मिलेका छन्, कुनै कलाकारले आफ्नै हातले कुँदेको जस्तो ! एउटा ढुङ्गा पनि तलमाथि परेको छैन, ठूलो–सानो छैन, सब ढुङ्गा आफ्ना–आफ्ना ठाउँमा ठिक्क मिलेर बनेको पर्खाल छ । घरभित्र जाने बाटो पनि फराकिलो र पक्का छ । बाटोको दुवैपट्टि बुथुरे गुराँसका बोटहरू छन् । घरको पछाडि बैँसको कलकलाउँदो रूख लर्किएको छ । आँगनको इन्द्रकमलका बोटहरू स्याहार नपुगेर झ्यापझ्याप्ती भएका छन् । ठाउँठाउँमा मल नपुगेर बढ्न नसकेका मकैका बोट र त्यसैमा अल्झिएका एक दुईवटा सिमीका लहराहरू पनि देखिन्छन् । गिद्धेको सबभन्दा अग्लो ठाउँमा बनिएको त्यो घरको नाउँ ‘बेडसाइड’ हो ।'(‘एउटा मृत्यु–संयोगको’, पृ. १२०) ।

आकारगत सङ्क्षिप्तता कथाकार थापाका कथाको उल्लेखनीय विशेषता हो । ‘सङ्क्षिप्ततामै पूर्णता’ कथा विधाको जुन विशेषता हो, त्यो विशेषताको उत्कृष्ट नमुना लाग्छन् उनका कथाहरू । घटनालाई अनावश्यक रूपमा बढाइचढाइ गर्ने र कथ्यलाई लम्बेतान रूपमा कथामा ओच्छ्याउने काम उनले कुनै कथामा पनि गरेकी छैनन् । उनका कथाहरू प्राय: सबै नै जसो तीन/चार मिनेट जस्तोमै पढेर भ्याइने आकारका छन् ।

बहुप्रतिभाशाली स्रष्टा देवकुमारी थापाको साहित्यिक जीवनको सबैभन्दा गौरवशाली पाटो हो उनको कथाकार व्यक्तित्व । त्यसो त साहित्यको अन्य विधामा पनि उनले कलम नचलाएकी होइनन्, पुस्तकहरू पनि नदिएकी होइनन् तर कथाविधामा जत्ति होइन, कथा विधामा जसरी (पनि) होइन ।

विचारको भिल्का र दर्शनको स्पर्शले पनि थापाको कथालेखन आकर्षक बनेको पाइन्छ । कतै घटनामा अन्तरघोलित गरेर, कतै पात्रको विशिष्ट पात्रतामा चित्रण गरेर त कतै संवादमा आवाज भरेर आफ्ना हरेक कथामा थापाले केही केही विचार अवश्य बोलेकी छन् । कतै प्रत्यक्ष रूपमा त कतै परोक्ष्य रूपमा, तर हरेक कथामा आशावादी सन्देशको संवाहक बन्न उनले उत्सुकता देखाएकी छिन् । समाजका असङ्गति–विसङ्गति, कुसंस्कार, कुपरम्पराहरू उनका कथामा विषय बनेर अवश्य ओच्छिएका छन्, तर सारमा उनका कथाहरू सङ्गतिका खोज हुन्, जीवनवादी स्वरका आवाज हुन् । उनका कथा स्वावलम्बनका पाठ हुन् । दयामाया, करूणाभावका पोषक त हुन् नै, त्यति मात्र होइन, उनका कथा मानवताका स्वर पनि हुन् । राष्ट्रप्रेम, नेपाली जाति तथा संस्कृतिप्रतिको सम्मानभाव, भाषा–साहित्यप्रतिको मोहको अभिव्यञ्जन उनका कथाका सुशोभन हुन् ।

समग्रमा भन्नुपर्दा, कथामा थापा एक उत्कृष्ट कथाकारका रूपमा चिनिएकी छन् । उनी आफ्ना कथामा एक जिम्मेबार लेखक बनेर प्रस्तुत भएकी छन् । कल्पनाको उडानमा रम्नभन्दा समाज र मानव जीवनसम्बद्ध धरातलीय यथार्थको निरीक्षण गर्न कथामा उनी तल्लीन देखिएकी छिन् । उनका कथा भन्छन्– कथाविधाको सैद्धान्तिक मर्मप्रति सचेत एक सबल कथाकार हुन् उनी ।

थापाको कथाकार व्यक्तित्वको मूल्याङ्कन

बहुप्रतिभाशाली स्रष्टा देवकुमारी थापाको साहित्यिक जीवनको सबैभन्दा गौरवशाली पाटो हो उनको कथाकार व्यक्तित्व । त्यसो त साहित्यको अन्य विधामा पनि उनले कलम नचलाएकी होइनन्, पुस्तकहरू पनि नदिएकी होइनन् तर कथाविधामा जत्ति होइन, कथा विधामा जसरी (पनि) होइन । कथा विधामा उनको उपस्थिति सङ्ख्यात्मक र गुणात्मक दुवै दृष्टिले सर्वाधिक बाक्लो र उचाइयुक्त रहेको हो । र, उनको साहित्यिक कर्मको सबैभन्दा बढी मूल्याङ्कन गरिएको र चर्चा र प्रशंसाको खादा पहिर्‍याइएको क्षेत्र पनि यही नै हो । थापाको कथाकार व्यक्तित्वको विशिष्टता र गौरवलाई इङ्गित गरेर साहित्यका विभिन्न विद्वान्‌हरूले आफ्ना धारणाहरू व्यक्त गरेका भेटिन्छ । केही उदाहरण:

सूर्यविक्रम ज्ञवालीको दृष्टिमा

लामा वर्णनका अभाव भएका तथा कुरा कहानीबाट नै कथा विकसित गराइएका साना घतलाग्दा कथाकी लेखिका श्रीमती सिंह महोदयले नेपाली कथासाहित्यको जो सेवा गर्नुभएको छ, त्यो उल्लेखनीय छ । (प्रधान: २०७९, पृ. २२६) ।

नरेन्द्र चापागाईंको दृष्टिमा

बालकथालाई मात्र लिने हो भने पनि देवकुमारी थापाको कथाधर्मिता नेपाली साहित्यमा एक जीवन्त वर्चस्वका रूपमा रहने आधारशीला तयार भएको मान्न सकिन्छ (प्रधान, २०७९: २४८) ।

नारी कथाकारहरूमा मनोविश्लेषणात्मक कथाकारिता प्रस्तुत गर्ने सर्वप्रथम व्यक्तित्वका रूपमा देवकुमारी थापा आउँछिन् । यसरी हेर्दा थापाको कथा साधना आधुनिक नेपाली कथासाहित्यका लागि एक विशेष उपलब्धि र पाश्चवर्ती नारी कथाकारहको अग्रज सम्प्रेरक बन्न सफल रहेको पाइन्छ । (ऐजन)

गायत्री श्रेष्ठको दृष्टिमा

...उनले आफ्नो कथामा समेटेको प्रवासदेखि नेपालसम्मको फराकिलो परिवेश, विषयगत विविधता, शैलीगत विलक्षणता र सरलता र स्वाभाविकता अत्यन्त स्पर्श्य छन् । उनका कथा सूत्रमय, वेगवान, आकर्षक र सफल छन् (श्रेष्ठ, २०४७: ५३) ।

डा. तारानाथ शर्माको दृष्टिमा

देवकुमारी थापालाई मूल रूपले कथा लेखिकाकै रूपमा मान्नुपर्छ । उनले केही निबन्ध र जीवनीप्रधान रचनाहरू पनि प्रस्तुत गरेकी छिन् तर तिनमा पनि कथात्मक शैलीको यथेष्ट प्रयोग पाइन्छ । हरेक रचनालाई त्यसभित्र प्रयुक्त पात्रहरूको चरित्रचित्रणद्वारा तथा कुतूहलपूर्ण बयानद्वारा कथाको रूपमा प्रस्तुत गर्नु साहित्यकार देवकुमारी थापाको आफ्नो विशेषता हो ।

लामा वर्णनका अभाव भएका तथा कुरा कहानीबाट नै कथा विकसित गराइएका साना घतलाग्दा कथाकी लेखिका श्रीमती सिंह महोदयले नेपाली कथासाहित्यको जो सेवा गर्नुभएको छ, त्यो उल्लेखनीय छ ।

यस्तो समुज्ज्वल र समर्पित कथाकारिता नेपाली साहित्यको अमूल्य प्राप्ति हो र यस्तो कथात्मक व्याप्ति हाम्रा अरू स्रष्टाहरूमा कतै पाइँदैन (उप्रेती, २०५९: ७६) ।

डा. दयाराम श्रेष्ठको दृष्टिमा

देवकुमारी थापा आधुनिक नेपाली कथापरम्पराको ‘यथार्थवादको युग’की मनोवैज्ञानिक यथार्थवादी कथाकार हुन् (श्रेष्ठ, २०५७: २०८) ।

डा. लक्ष्मणप्रसाद गौतमको दृष्टिमा

समग्रमा थापालाई चिनाउने क्षेत्र कथा नै हो ।.नारी कथाकारहरूमध्ये सङ्ग्रहका हिसाबले सबभन्दा बढी कथासङ्ग्रह लिएर देखा पर्ने व्यक्तित्व पनि यिनैलाई मान्नुपर्छ । बालसाहित्यलाई टेवा पुर्‍याउने यिनको समर्पण हेर्दा र बालसाहित्यको अभावमा कथाकी ‘वास्तविक हजुरआमा’ भनिदिएमा पनि थापाजीको गरिमा घट्दैन, बढ्छ नै (रेग्मी, भाउपन्थी,२०६८: २७३ ।

नरेन्द्रराज प्रसाईंको दृष्टिमा

देवकुमारी थापाले नेपाली कथालेखनमा उच्चता हासिल गरिन् । उनी नारीकथाकार मात्र नभएर स्तरीय कथाकारका रूपमा पनि देखा परिन् । कथालेखनका फाँटमा उनको पाइला भित्रिएपछि मात्र अरू नारीकथाकारहरू त्यस गोरेटोमा हिँड्न थाले । यस पृष्ठभूमिमा पछिपछि नेपाली नारीलेखनको एउटा राजमार्ग नै स्थापित भयो । यी सबै बेहोराको श्रेय पनि देवकुमारी थापा नै भइन् (प्रसाईं, २०६३: १५९)

मलाई लाग्छ, यी माथि उद्धृत गरिएका भनाइहरूमा मात्र गम्ने हो भने पनि थापा कुन स्तरकी कथाकार हो रहिछिन्, नेपाली कथासाहित्यमा उनको योगदान कति विशिष्ट हो रहेछ र ऐतिहासिक महत्त्वको हो रहेछ भन्ने तथ्य सजिलै अनुमान गर्न सकिन्छ । तर, उनको व्यक्तित्वको यो आयामको महत्त्व अझै गहिराइका साथ बुझ्नका लागि ऐतिहासिक–सामाजिक पृष्ठभूमिको आलोकमा हरेक अध्येता स्वयम्‌ले नै उनका एक–एक रचना पढ्नु जरुरी छ भन्छु म ।

निष्कर्ष

देवकुमारी थापा बहुप्रतिभाशाली साहित्यिक व्यक्तित्व हुन् । ‘कथाकार देवकुमारी थापा’ थापाको साहित्यिक जीवनको सबैभन्दा विशिष्ट परिचय हो, महत्त्वपूर्ण पाटो हो । अझ भन्ने नै हो भने यो पाटो केवल उनको व्यक्तिगत साहित्यिक जीवनको मात्र विशिष्ट पाटो होइन, आधुनिक नेपाली कथाको सिङ्गो इतिहासकै लागि यो एक विशिष्ट प्राप्ति हो । नेपाली कथा साहित्यको इतिहासमा कथा विधाको विधागत धर्मप्रति पूर्णतः सचेतता राखेर आधुनिक कथा लेख्ने प्रथम नारी हस्ताक्षर हुन् थापा । आधुनिक नेपाली कथाको इतिहासमा उनी नारीस्रष्टाको हस्तक्षेपकारी उपस्थितिको प्रथम शङ्खनाद बनेर उदाएकी हुन् र उत्कृष्ट कथासिर्जनामा निरन्तर प्रवाहित भएर साहित्य समाजमा छोटै समयको अन्तरालमा उनी स्थापित नाम बन्न सफल भएकी हुन् ।

२००५ सालमा पहिलो कथा ‘पतन’ लिएर कथासंसारमा पदार्पित भएपछि यता २०१७ सालसम्मै उनको एकल उपस्थितिमा नेपाली साहित्यको नारीकथाकारको इतिहास धानिइरहेको यथार्थ सर्वविदितै छ । नेपाली कथामा पारिजात र प्रेमा शाहजस्ता आधुनिक चेत बोकेका नवऊर्जाहरू छाउनुअघिसम्म त्यस ढाँचाको नारीकथालेखनको सिलसिलालाई देवकुमारी थापा एक्लैले नै हुन् धानिरहेकी । र, त्यो पनि लरतरो हाँकमा होइन, आधुनिक नेपाली कथाका उद्घाटक मैनाली, सम, कोइराला, शमशेरजस्ता विशिष्ट कथाशिल्पीहरूको पत्यारमा पर्न सक्ने हैसियतका साथ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख ८, २०८१ ०८:०५