पाँचपटक प्रधानमन्त्री भएका सूर्यबहादुर थापा जब बारीको डिलमा बसेर रोए

A+ A A-

अग्लो, गोरो र सुन्दर चेहेरा । सधैँ सफाचट, सुकिलो पहिरनमा देखिने आकर्षक व्यक्तित्व । कम बोल्ने, शुद्ध र संक्षेपमा प्रायः लिखित रूपमा आफ्ना विचार राख्न सक्ने क्षमता भएका राजनीतिज्ञ थिए–सूर्यबहादुर थापा ।

नेपाली राजनीतिमा जबजब संकट पर्थ्यो, तब राजाहरू त्यसबाट पार पाउन सूर्यबहादुरको खोजी गर्थे । हुन त मुलुकमा आइपरेका सबै संकट सूर्यबहादुर एक्लैले मात्र पार लगाएका होइनन् । तैपनि उनी समस्या बुझेर समाधानमा एकचित्तले लाग्ने राजनीतिज्ञ हुन् ।

आजभन्दा ९७ वर्षअघि धनकुटाको मुगा गाउँमा सम्पन्न लामिछाने थापा परिवारमा जन्मेका सूर्यबहादुरले अलाहवाद विश्वविद्यालयबाट आईएसम्मको अध्ययन गरेका थिए । २०१५ सालमा गठित सल्लाहकार सभामा राजा महेन्द्रको छनोटमा परेका उनी सो सभाका अध्यक्ष मनोनीत भएदेखि २०७१ सालसम्मै राजनीतिमा सक्रिय रहे । त्यसअघि २००९/१० सालतिर सूर्यबहादुर धनकुटा कांग्रेसका सभापति पनि थिए ।

२२ फागुन २०७१ मा उनले मालीगाउँस्थित निवासमा कांग्रेस, एमाले, माओवादी, मधेशवादी दलका शीर्ष नेताहरूलाई बोलाएर रात्रिभोजको आयोजना गरे । राजनीतिमा देखिएको संक्रमण समाधान गर्न उनी सधैँ तम्सिइरहन्थे । त्यसलगत्तै ५ चैतमा आफ्नो ८८औँ जन्मदिन मनाएर १६ गते उपचारका लागि नयाँ दिल्ली गएका थापा सारसउँदो फर्केनन् ।

आफ्नो ८८औँ जन्मदिन मनाइरहँदा संवाददाताहरूसित उनले भने, ‘हेर्नुस्, अहिले मुलुक संक्रमणकालमा गुज्रिरहेको छ । संविधानसभाले संविधान बनाउन सकिरहेको छैन । यस्तो बेला हामीले आदिवासी जनजाति, मधेशी, महिला, दलित र पछाडि परेका समुदायहरूको आवाज सम्बोधन नगरी हुन्न ।’

३० वर्षसम्म निर्दलको राजनीतिमा भिजेका पञ्च भएर पनि सूर्यबहादुर समयको पदचापलाई बुझ्ने सामर्थ्य भएका नेता थिए । त्यसैले उनले २०४६ सालपछि बहुदललाई सहज रूपमा स्वीकार गरे । जबकि उनी बहुदललाई दबाउने पञ्चायतका पहिलो हस्ती थिए । त्यस्तै, २०६५ सालपछि मुलुक गणतन्त्रमा गयो । त्यसलाई पनि उनले सहजै आत्मसात् गरे । अन्य पूर्वपञ्चहरूजस्तो राजा फर्काउनुपर्छ भन्ने अभियानमा उनी लागेनन् । बरु आदिवासी जनजाति, मधेशी, महिला, दलित, पिछडिएको समुदायलाई समावेश गरेर राज्य अघि बढ्नुपर्छ भन्ने धारणा राखे । यसले प्रमाणित हुन्छ कि सूर्यबहादुर थापा समयको चाल बुझ्न सक्ने नेता थिए ।

दुई हजार बहत्तर विस्मयको वर्ष बन्यो । किनभने, वैशाख २ गते राति भारत, नयाँ दिल्लीको मेदान्त अस्पतालमा ८८ वर्षीय पूर्वप्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापाको निधन भयो । त्यो पीडा नसकिँदै १२ वैशाख १२ को विनाशकारी भूकम्पले नेपालीलाई अर्को पीडा थपिदियो ।

आज हामी राजनीतिका पुराना खेलाडी जो झण्डै ६ दशक लगातार आफूलाई राजनीतिको केन्द्रमा उभ्याइराख्न सफल भए, तिनै सूर्यबहादुरलाई कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’ मा सम्झने जमर्को गरेका छौँ । किनकि, २ वैशाख उनको स्मृति दिवस हो ।

पाँचपटक प्रधानमन्त्री

तीन राजा फटाउने सूर्यबहादुर थापा पाँचपटक प्रधानमन्त्री भए । थापाले महेन्द्र, वीरेन्द्र र ज्ञानेन्द्रकालमा प्रधानमन्त्रीको जिम्मेवारी सम्हाले । २०२२ देखि २०२६, २०३५ देखि २०३८, २०३८ देखि २०४०, २०५४ देखि २०५५ र २०५९ देखि २०६० सम्म उनी प्रधानमन्त्री पदमा आसीन रहे ।

६ दशक लामो सक्रिय राजनीतिक जीवन बाँचेका उनलाई ‘दक्षिण रिझाउन राजाहरूले प्रयोग गर्ने कार्ड’ को रूपमा हेरिन्थ्यो । जबकि त्यसै समय उत्तरी छिमेकीलाई खुसी तुल्याउनुपरे सोझा राजनीतिज्ञ कीर्तिनिधि विष्टलाई उपयोग गरिन्थ्यो ।

पञ्चायती व्यवस्था सुरु भएपछि पहिलो प्रधानमन्त्री बन्ने सौभाग्य उनलाई प्राप्त भयो । मन्त्री, मन्त्रिपरिषद् उपाध्यक्षहुँदै उनी प्रधानमन्त्री भएका थिए । राजा महेन्द्रले उनलाई २०२२ सालमा पहिलोचोटि प्रधानमन्त्री नियुक्त गरेका थिए । राजा महेन्द्रको पालमा उनी २०२६ सालसम्म प्रधानमन्त्री रहे ।

जेल पर्ने पञ्चायतका खम्बा

२०२८ सालमा सुधारिएको पञ्चायती व्यवस्थाको पक्षमा काठमाडौंको इटुम्बहालमा भाषण गरेपछि व्यवस्थाको विरोध गरेको आरोपमा सूर्यबहादुर थापालाई १४ महिना जेल हालियो । राजदरबार र सिंहदरबारबीच चल्ने द्वेत शासनको अन्त्य हुनुपर्ने माग गरेपछि उनी अनुदारवादी पञ्चहरूको आँखाको तारो बने । तैपनि उनी दबिएनन् । उनलाई दरबारको खाँचो परेजस्तै दरबारलाई पनि उनको खाँचो परिरहन्थ्यो ।

२०३५ सालमा दरबारले फेरि उनलाई खोज्यो । किनकि, पाकिस्तानमा जुल्फीकर अलि भुट्टोलाई फाँसी दिएको विरोधमा यहाँका विद्यार्थीहरूले लाजिम्पाटस्थित पाकिस्तानी दूतावासमा विरोधपत्र दिन जाँदा दंगा भड्क्यो । र, विद्यार्थीहरू थप आन्दोलनको तयारीमा लाग्न थालेपछि राजाले उनलाई प्रधानमन्त्री नियुक्त गरे । १० जेठ २०३६ मा राजा वीरेन्द्रले जनमतसंग्रह घोषणा गरे । र, २० वैशाख २०३७ मा जनमतसंग्रह हुने भएपछि विद्यार्थी आन्दोलन साम्य भयो ।

२०४६ सालमा बहुदल घोषणा भएपछि पञ्चहरू तिलमिलाउने नै भए । ३० वर्ष राज्यको ढुकुटीमा हालीमुहाली गरेकाहरू किन चुप लाग्न सक्थे र ? पार्टी खोल्न तम्सिए । भित्रभित्रै जमघट र भेलाहरू गर्न थाले । तर, पञ्चहरू त्यसबेला पनि एक हुन सकेनन् । उदार र अनुदार खेमा छुट्टियो ।

२० वैशाख २०३७ मा सम्पन्न जनमतसंग्रहमा प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापाले साम, दाम, दण्ड, भेद सबै प्रयोग गरे । धाँधली गरेर पञ्चायतको पहेँलो रङलाई जिताए । पञ्चायतको नेतृत्व गर्दै बहुदलको नीलो रङलाई पराजित गर्ने भूमिका खेलेबापत उनलाई राजा वीरेन्द्रले प्रधानमन्त्रीमा निरन्तर थमौती गरे ।

‘उदारवादी पञ्च’

पञ्चायतमा सुरुदेखि नै दुई खेमा थियो– उदारवादी र अनुदारवादी । उदारवादी खेमाको नेतृत्व सूर्यबहादुरले गर्थे भने अनुदारवादी खेमाको नेतृत्व लोकेन्द्रबहादुर चन्दहरूले गरे । २०३८ सालमा उनी राष्ट्रिय पञ्चायतका बहुमत सदस्यहरूको समर्थनमा राजाबाट प्रधानमन्त्री नियुक्त भए । तर, २०४० सालमा राजा वीरेन्द्रले प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा गर्न आग्रह गरेपछि मानेनन् । राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्यहरूको विश्वासमा प्रधानमन्त्री भएकाले उनी राष्ट्रिय पञ्चायतमा अविश्वास प्रस्ताव सामना गर्न तम्सिए । तर, पराजित भए । यद्यपि, त्यसबेला उनलाई बालाराम घर्ती मगर, नवराज सुवेदी, अर्जुननरसिंह केसीलगायत १७ भाइ पञ्चले साथ दिएका थिए । उनी सधैँ दरबारबाट सञ्चालित भूमिगत गिरोहको विरोध गर्थे । नारायणहिटी दरबार र सिंहदरबारबीच द्वेत शासन चलेको आरोप लगाउँथे ।

त्यसो त उनी २०१५ सालको आमनिर्वाचनमा निर्वाचन क्षेत्र–२२ धनकुटा दक्षिण–पश्चिमबाट स्वतन्त्र उम्मेदवार बनेर कांग्रेसका लीलानाथ पाध्यासँग थोरै मतान्तरले पराजित भएका थिए । २०२२ सालमा ३८ वर्षकै उमेरमा राजा महेन्द्रले उनलाई प्रधानमन्त्री नियुक्त गरेका थिए ।

‘उदारवादी पञ्च’ हरूका नेता सूर्यबहादुर थापा दोषमुक्त भने रहेनन् । उनको सबैभन्दा ठूलो गल्ती त जनमतसंग्रहलाई बलपूर्वक हराउनु नै थियो । त्यसबाहेक पनि उनले आफ्नो सत्ता टिकाउन आफ्नै जन्म जिल्ला धनकुटाको छिन्ताङ, खोकु र आँखीसल्लामा रगतको खोलो बगाउने छिन्ताङ काण्ड मच्चाए । २०३६ कात्तिक अन्तिम साता खोकु, छिन्ताङ र आँखीसल्लाको सिधा, सोझा, गरिब गाउँलेले पञ्चायती व्यवस्थाविरोधी आन्दोलन भड्काएको आरोपमा १६ जनाको एकै चिहान हुने गरी कत्लेआम गराए । उनी राजशाहीलाई बलियो बनाउन प्रतिगामी हर्कत गर्न पछि नपर्ने ज्याद्रो राजनीतिक नेताका रूपमा पनि चिनिन्थे ।

पञ्चायतकालमा एउटा भनाइ नै थियो, ‘मुलुकमा राजनीतिक संकट पर्‍यो भने सूर्यबहादुरलाई खोज्नुपर्छ ।’ नभन्दै राजाहरू पनि त्यसबखत त्यसै गर्थे । तर, २०४६ सालसम्म आइपुग्दा भने दरबारलाई पूरै भूमिगत गिरोहले घेरिसकेको निष्कर्षमा उनी पुगिसकेका थिए । त्यसैले त्यसबेला उनी राष्ट्रिय पञ्चायतबाटै बहुदलीय व्यवस्था घोषणा गर्नुपर्ने विचार राख्न थालेका थिए । २०४६ सालमा बहुदल घोषणा भएपछि पञ्चहरू तिलमिलाउने नै भए । ३० वर्ष राज्यको ढुकुटीमा हालीमुहाली गरेकाहरू किन चुप लाग्न सक्थे र ? पार्टी खोल्न तम्सिए । भित्रभित्रै जमघट र भेलाहरू गर्न थाले । तर, पञ्चहरू त्यसबेला पनि एक हुन सकेनन् । उदार र अनुदार खेमा छुट्टियो । उदार खेमाको नेतृत्व सूर्यबहादुरले गरे भने अनुदार खेमाको नेतृत्व लोकेन्द्रबहादुर चन्दले गरे । २०४७ जेठमा सूर्यबहादुरले राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) गठन गरे भने अर्को खेमाले राप्रपा (चन्द) गठन गरे । र, बदलिँदो परिस्थितिमा अगाडि बढे । २०४८ को चुनावमा कांग्रेस र एमालेको खेदाइमा परेका उनीहरू २०५१ सालको मध्यावधि चुनावमा संसदमा २० सिट जित्न सफल भए ।

त्यसपछि थापा र चन्द पालैपालो प्रधानमन्त्री बन्न सफल भए । पञ्चायत ढलेको सात वर्ष पनि नबित्दै क्रान्तिकारी एमालेले लोकेन्द्रबहादुर चन्दलाई शिरमा बोकेर प्रधानमन्त्री बन्न सघायो भने प्रजातन्त्रवादी कांग्रेसले २०५४ सालमा अर्का पञ्चनेता सूर्यबहादुरलाई प्रधानमन्त्री बन्न साथ दियो । यति मात्र होइन, चन्द र थापा पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रको शासनकालमा पनि पालैपालो प्रधानमन्त्री बने ।

सूर्यबहादुर रोएको दिन

कोही कसैसित कहिल्यै नगलेका ज्याद्रो राजनीतिज्ञ सूर्यबहादुर थापा पनि रोए । माओवादी द्वन्द्वका बेला एक दिन सूर्यबहादुर आँखाभरि आँसु पारेर रोए । मुगाको आफ्नो जन्मघरलाई किराँत वर्कर्सका कार्यकर्ताले जलाइदिएको सुन्नासाथ थापा हेलिकोप्टर लिएर त्यहाँ पुग्दा घरको भग्नावशेष मात्र बाँकी थियो । आफू जन्मेको र बाल्यकाल बिताएको घरको त्यो दृश्य देखेर पूर्वप्रधानमन्त्री थापा बारीको डिलमा बसेर रोए ।

पत्रकार हरिबहादुर थापाद्वारा सम्पादित सूर्यबहादुर थापाको आत्मकथा ‘मेरा नौ दशकः पाँच व्यवस्था, पाँच राजा र पाँचपटक प्रधानमन्त्री’ पढिरहँदा उनले जीवनमा भोगेका घात–प्रतिघातदेखि राजनीतिका आरोह–अवरोहहरूबारे प्रस्ट हुन्छ । एक जना राजनीतिज्ञलाई सिंहदरबारमा राज गर्न कति संघर्ष गर्नुपर्दोरहेछ भन्ने बुझ्न पाँचचोटि प्रधानमन्त्रीको कुर्सीमा बसेका सूर्यबहादुरको जीवनबाट भन्दा बढी कसको जीवनबाट बुझ्न सकिएला र ?

झण्डै ६ दशक लामो नेपाली राजनीतिको शीर्ष स्थानमा रहेर २ वैशाखमा यस धर्तीबाट बिदा भएका राजनीतिज्ञ सूर्यबहादुर थापालाई कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’ मा सम्झँदै उनीप्रति सौगात शब्देलीहरूको हार्दिक श्रद्धाञ्जली ।

भिडियाे हेर्नुहाेस् :