नयाँ वर्ष फलोस्, फुलोस् !

A+ A A-

नयाँ वर्षबारे केही रोचक पक्ष

– करिब ४ हजार वर्ष पहिले बेबीलोनबाट नयाँ वर्ष मनाउने चलन चलेको हो । त्यसबेला बेबीलोन नगरमा ११ दिनसम्म नयाँ वर्ष धुमधामले मनाइन्थ्यो ।

– चीनमा हरेक साल नयाँ वर्षको मिति बदलिरहन्छ ।

– नयाँ वर्षका दिन सबैभन्दा बढी वाहन चोरी हुने गर्छ ।

– नयाँ वर्षका दिन इटालियनहरू रातो रङको अन्डरवेयर लगाएर शुभकामना आदानप्रदान गर्छन् । राम–रमितामा झुम्छन् ।

– नयाँ वर्षको पूर्वसन्ध्यामा स्पेनिसहरू मध्यरातमा उठेर अंगुर खाएर नयाँ वर्षको स्वागत गर्छन् ।

– सिड्नी, लासभेगास, डिज्नी वर्ल्ड, न्युयोर्क आदि सहरमा नयाँ वर्ष सबैभन्दा धुमधामले मनाइन्छ ।

– नयाँ वर्षको पूर्वसन्ध्यामा विश्वभरका मानिसले राम–रमिता गर्ने क्रममा करिब ३६० मिलियन गिलास स्पार्कलिङ वाइन सेवन गर्छन् ।

– नयाँ वर्ष मनाउने क्रममा बुर्ज खलिफामा संसारकै सबैभन्दा महंगो आतशबाजी हुने गर्छ ।

– वैशाख १ गते नेपालमा नयाँ वर्ष धुमधामसाथ मनाइन्छ । नयाँ वर्षकै छेको पारेर भक्तपुरमा बिस्केट जात्रा धुमधामले मनाउने चलन छ ।

०००

हिमाल हाँसेर स्वागत गर्छ मेरो नयाँ वर्षलाई
छहरा, झरना र पहरा–कन्दराहरूले स्वागत गर्छ मेरो नयाँ वर्षलाई
मधेशको सलहेस, आँप, लिची, जाई–जुही र भमराले स्वागत गर्छ मेरो नयाँ वर्षलाई
फूलका मगमग सुवाससँगै
विविध संस्कार र संस्कृतिले स्वागत गर्छ मेरो नयाँ वर्षलाई
लुम्बिनीको शान्ति बाटिकाले स्वागत गर्छ मेरो नयाँ वर्षलाई
त्यसैले म मनमुटुमा सजाउँछु मेरो नयाँ वर्षलाई ।

कविहरूको सम्झनामा नयाँ वर्ष

कवि क्षेत्रप्रताप अधिकारीले नयाँ वर्षको सम्झनामा थुप्रै कविता रचेका छन् । जनबोलीमा लेखिएका उनका नयाँ वर्षलाई स्वागत गर्ने कविताहरूमा प्रकृतिको सुन्दरतासँगै नेपाली राज्यसत्ताका विकृति, विसंगति र भ्रष्टाचारका कथाहरू पनि समेटिएका छन् ।

नयाँ वर्षको खाममा
पुरानै शुभकामना आउनेछन्
नयाँ वर्षको नाममा
घुस्याहाहरू
नयाँ भाषण गाउनेछन्
फेरि पनि नेताहरू
सुनको धुनमा हुनेछन्
फेरि पनि जनताहरू
नुनको धुनमा रहनेछन् ।

अहिले नेताहरू विदेशीसितको साँठगाँठमा अवैध रूपमा सुन तस्कर गरेर बदनाम भइरहेछन् । पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरादेखि पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरासमेत पक्राउ परे । यो यथार्थलाई धेरै वर्षअघि नै देखिसकेका कवि अधिकारीले माथिको कवितांशद्वारा नयाँ वर्षलाई स्वागत गरेका हुन् । अहिले पनि नेपाली जनता घुस्याहा र भ्रष्ट नेताहरूको भाषण सुन्नुपर्दा वाक्कदिक्क बनेका छन् । यस्तो जताततै बेथिति, बेहला, लथालिंग र भताभुंग अवस्थामा नयाँ वर्ष–२०८१ लाई के भनेर स्वागत गर्ने खै ?

राष्ट्रकवि माधव घिमिरेद्वारा रचित वैशाख कविता पूरै नयाँ वर्षलाई समर्पण गरिएको छ । कवि घिमिरेले चैत–वैशाखको पालुवाले वसन्त ऋतुको आगमनसँगै नेपालीहरूको नयाँ वर्षलाई स्वागत गरेको सुमधुर कविता मन्दाक्रान्त छन्दमा रचना गरेका छन् । जुन कविताले नेपालको सौन्दर्य र वसन्तको सुगन्धलाई सुवासित गरेको छ ।

आई कैल्यै पनि नसकिने चैत वैशाख मेरा
लाई कैल्यै पनि नसकिने प्रीति नौलाख मेरा ।

वैशाख १ः नयाँ वर्ष मनाउने प्रचलन

काठमाडौँ उपत्यकामा पाइएका प्राचीन् अभिलेखहरूमा धेरै प्रकारका संवत्‌हरू उल्लेख भएको पाइन्छ । तीमध्ये विक्रम संवत्, कलिगत संवत्, शक संवत्, मानदेव संवत्, नेपाल संवत् प्रमुख हुन् । यीमध्ये विक्रम संवत्‌मा वर्षको पहिलो दिन वैशाख १ लाई मानिन्छ । राजा विक्रमादित्यको नाउँबाट यो संवत्‌को नाउँ रहन गएको मानिन्छ ।

नेपालमा वैशाख १ लाई नयाँ वर्षका रूपमा कहिलेदेखि मनाउन थालियो ? प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले १९६१ सालदेखि विक्रम संवत्‌लाई सरकारी कामकाजमा प्रयोग गर्न प्रारम्भ गरेको मानिन्छ । वैशाख १ बाहेक पनि नेपालमा अन्य धेरै नयाँ वर्षहरू मनाइन्छ । जस्तैः कात्तिक शुक्ल प्रतिपदाका दिन मनाइने नेपाल संवत्‌को नयाँ वर्ष, जनवरी १ को दिन मनाइने ग्रेगोरियन पात्रोअनुसारको इस्वी संवत्‌को नयाँ वर्षलगायत धेरै जातीय समुदायहरूले मनाउने नयाँ वर्ष छन् । विक्रम संवत् १९६१ देखि मेष संक्रान्तिलाई वैशाख १ गते मानी वर्षभरिका १२ महिनाका दिनहरू निर्धारण गरिएका हुन् । मीन राशि सकिएर मेष राशि सुरु हुनासाथ वैशाख मास सुरु हुन्छ ।

विक्रम संवत् चन्द्र अथवा सौर्य गणनाको आधारमा तय गरिन्छ । यो संवत्‌को सुरुवात उज्जयनका चक्रवर्ती राजा विक्रमादित्यको राजतिलकको तिथिदेखि भएको मानिन्छ । विक्रम संवत्‌को रचना त्यसबेलाका प्रसिद्ध खगोलशास्त्री बराहमिहिरले गरेका हुन् ।

विक्रम संवत्‌मा वर्ष सूर्यको गतिमा आधारित हुन्छ भने महिनाचाहिँ चन्द्रमाको गतिमा निर्भर रहन्छ । पृथ्वीले सूर्यको एक फन्को लगाउन ३६५ दिन लगाउँछ । विक्रम संवत्‌अनुसार ३६५ दिनको एक वर्ष मानिन्छ । बार, महिना, ऋतु सटिक ढंगले गणना गरिने हुँदा भारत वर्षका प्रायः सबै मानिस विक्रम संवत्‌लाई नै अपनाएर आ–आफ्ना यज्ञयज्ञादि, शुभकार्य तथा सबै कर्मकाण्डहरू सम्पन्न गर्छन् । यसमा चैत महिनाको शुक्ल पक्षको पहिलो तिथि अर्थात् प्रतिपदादेखि नयाँ वर्ष सुरु भएको मानिन्छ । यद्यपि, यस क्षेत्रमा रहेका विभिन्न देशहरूमा कहीँ चैत, कहीँ वैशाख, कहीँ कात्तिक त कहीँ माघ महिनादेखि आ–आफ्नो नयाँ वर्ष मान्ने चलन छ ।

आज पूरा विश्वमा १२ महिनाको एक वर्ष र ७ दिनको एक हप्ता हुने जुन व्यवस्था छ, यो विक्रम संवत्‌कै देन हो । विक्रम संवत् धेरै वैज्ञानिक मानिन्छ । विक्रम संवत्‌मा पञ्चाङ्ग हेरेर घडी, पला, दिन, बार, महिना, वर्ष, नक्षत्र यावत् कुरा यकिन गर्न सकिन्छ ।

नेपालबाहेक भारत, बंगलादेश, श्रीलंकालगायत दक्षिणपूर्वी एसियाका केही देशहरूमा पनि वैशाख १ लाई नयाँ वर्षका रूपमा धुमधामसँग मनाउने चलन छ ।

विक्रम संवत्‌लाई राष्ट्रिय संवत् मान्ने र नमान्ने विवाद

विक्रम संवत् मौलिक संवत् होइन भन्ने आरोप पनि लगाइन्छ । यसको नामै विक्रमादित्यबाट रहन गएकाले यो संवत् नेपालीहरूको आफ्नो संवत् होइन भन्ने केही आवाज पनि सुनिन्छ । तर, यो आरोपको पुष्टि हुने कुनै प्रमाण आजसम्म कसैले प्रस्तुत गर्न सकेको पाइँदैन । यो नेपालीहरूको मौलिक संवत् हो र होइन भन्ने विद्वान्‌हरूबीच तर्कबितर्क चलिरहने गरे पनि धेरै वर्षदेखि यस हिमवत् खण्ड नेपालमा विक्रम संवत् चल्दै आएका प्रमाणहरू भने भेटिएका छन् ।

विक्रम संवत्‌को के कुरा इस्वी संवत्‌को पहिलो दिन जनवरी १ लाई त धुमधामसित नयाँ वर्षका रूपमा मनाउने नेपालीहरूले वैशाख १ लाई नयाँ वर्षका रूपमा मनाउँदा केको आपत्ति ? आखिर वैशाख १ लाई नयाँ वर्ष मानेर विगत धेरै वर्षदेखि हाम्रा सबै कामकाज सम्पन्न हुँदै आएका छन् ।

यो दिन पुरानो वर्षको तिक्तता र ह्याङओभरहरू मिल्काएर नयाँ सुरुवात गर्ने दिन हो । थप जिम्मेवार र सहनशील बन्न प्रेरणा लिने वर्षको पहिलो दिन हो । मान–सम्मान, माया–ममता र परिश्रम गरेर कर्म फुलाउन प्रण गर्ने वर्षको पहिलो दिन हो । पक्कै पनि सबै नेपालीले वैशाख १ को बिहानीलाई यस्तै सुन्दर बिहानीको रूपमा स्वागत गर्नेछन् ।

नयाँ वर्षलाई सम्झने क्रममा कवि विधान आचार्यको 'नयाँ वर्ष' शीर्षकको कविताबाट नयाँ वर्ष–२०८१ लाई स्वागत गर्दै कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’ मा पोहोर साललाई बिदाइ र नयाँ साललाई स्वागत ।

जीवन यो
सगरमाथाजस्तै उच्च होस्
लालीगुराँसजस्तै सुन्दर होस्
छन् केही पहाड चढ्ने उकालीहरू
छन् केही मधेश भेटिने ओरालीहरू
उकालीओरालीमा हिँड्दा
नयाँ वर्ष
पुराना वर्षको दुःख मेटाएर
विचलनका चलन निर्मूल पारेर
एकताको हात समातेर
अघि बढ्ने दिन बनोस् !

०००

पानीका धारा मात्र होइनन् ती
मेचीकाली छातीका पर्खाल बनून्
प्रत्येक समय
नौलो युग बनोस्, सिर्जनाको
बस्तीका बसाइँ शहरजस्तै बनून्
शहरको आनन्द गाउँको जस्तै बनोस्
धारामा पानी र तारमा बिजुली
कहिल्यै नटुटोस्
चुलोको आगो र मनको शान्ति
कहिल्यै ननिभोस् !

०००

प्रत्येक रात जूनजस्तै होस्
र,
प्रत्येक दिन घामजस्तै होस् !