धान फल्ने गाभर भ्यालीलाई पर्यटकीय गन्तव्य बनाएका थारु-मुगेली होम स्टे

A+ A A-

वि.सं. २०३२ साल । तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले रारा राष्ट्रिय निकुञ्ज बनाउने निर्णय गरे । तर निकुञ्ज बन्ने क्षेत्र आसपास मानव बस्तीले भरिएको थियो । जुन बन्यजन्तुको कारण सधैँ जोखिममा पर्न सक्थ्यो । त्यसैले बस्तीलाई नै स्थानान्तरण गरेर निकुञ्ज बनाउने सोचमा राजा पुगे ।

सोही निर्णयका कारण २०३५ सालतिर रारालिही क्षेत्रका मुगेली समुदायलाई बाँकेको गाभर उपत्यका आसपास सारियो । न नामले परिचित, न पुरानो मानव बस्ती । क्रमशः विभिन्न जिल्लाबाट किसानहरु अधिँया खानका लागि उक्त उपत्यका आए । जग्गा किनबेचका लागि फुकुवा भएपछि बस्ती झन बढ्न थाल्यो ।

२०४० सालपछि थारु समुदाय पनि सोही उपत्यकामा थपिए । विभिन्न समुदायका मानिस बसोबास गर्न थालेपछि त्यहाँ विविधता झल्कन थाल्यो । यद्यपि, भाषा, संस्कृतिको आकाश–पातालको भिन्नता रहेको दुई समुदायबीच रहनसहन मिल्दैन थियो । तर समयक्रममा एकै भेगमा एउटै किसिमका चुनौती झेल्नुपरेपछि परिस्थितिले सो समुदायलाई मिलायो । पछि हुम्ली, दैलेखी समुदाय पनि त्यहीँ आएर मिसिए । र, अहिले सबै मिलेर एउटै समुदायझैँ मौलिक होमस्टे संचालन गरिरहेको छ– गाभर उपत्यका ।

हरिया फाँट । सुन्दर बस्ती । विविधतायुक्त समुदायले भरिएको गाभर उपत्यका पछिल्लो समय पर्यटकको आकर्षक गन्तव्य बनिरहेको छ । बाँकेको बैजनाथ गाउँपालिका– १ मा रहेको गाभरलाई नजिकै देखिने आकर्षक चुरे पहाडले थप मनमोहक बनाएको छ । त्यसमाथि उपत्यकाभित्र रहेका होमस्टे र त्यहाँ झल्कने मौलिक परम्पराले पर्यटकलाई आनन्दित बनाउँछ ।

अर्ग्यानिक भोजनका पारखी हुन् या रैथाने संस्कृतिको अनुभव लिन चाहने, सबैलाई रम्ने माहौल बनाउन तयार छ गाभर । मुगाली, थारू र हुम्ली होमस्टेले यसलाई रचनात्मक र मौलिक देखाएको छ । मिश्रित बस्ती र संस्कृति रहेको सो स्थानमा बृहत् जैविक पार्क, अस्ट्रिच फार्म पनि रहेको गाभर उपत्यका होमस्टे व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष कृष्ण चौधरीले बताए ।

चौधरीका अनुसार उपत्यका क्षेत्रमा विभिन्न वन्यजन्तुहरूको नामबाट चोकहरूको नामकरण गरिएको छ । यसले गाभरको वन्यजन्तुप्रतिको प्रेम र संरक्षण चेत झल्काउँछ । साथै, त्यहाँ फोहोर व्यवस्थापनका निम्ति हरेक घरमा डस्टबिनको व्यवस्था गरिएको देखिन्छ । सुन्दा सामान्य लागे पनि वातावरणीय परिणाममा धेरै फरक पार्ने यस्ता निर्णयले गाभरलाई पर्यटन प्रवर्द्धनमा थप बलियो बनाएको छ ।

यसरी उन्नत संस्कार देखाइरहेको गाभरलाई होमस्टे व्यवसायको रूपमा विकास गर्ने सोच भने २०६७ सालमा आएर पलाएको हो । अध्यक्ष चौधरीका अनुसार गाभर क्षेत्रमा २०६९ सालमा गाउँ भेला गरेर होमस्टे बनाउन उपयुक्त छ कि छैन भनेर छलफल भयो । छलफलबाट मौलिकतामा आधारित होमस्टे बनाउन सकिन्छ भनेर निष्कर्ष निस्कियो । अनि २०७० सालमा होमस्टे बनाउनुपर्छ भनेर अभियान सञ्चालन गरियो ।

गाभरको सन्दर्भमा होमस्टेको ‘कन्सेप्ट’ चाहिँ २०६७ सालमा बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज स्थापना भएपछि मात्र आएको थियो । २०६९ सालमा आइपुग्दा त्यसलाई समुदायबाट पारित गराइयो र २०७० सालमा विधिपूर्वक होमस्टेको औपचारिक सुरुवात भयो । जुन बेला जम्मा पाँचवटा घरबाट होमस्टे सुरुवात भएको चौधरी सम्झन्छन् ।

स्थापनापछि २/३ वर्ष भने यसले ‘ब्रान्डिङ’ र ‘मार्केटिङ’का लागि संघर्ष गर्नुपर्‍यो । यसरी विभिन्न उतारचढाव झेल्दै हुर्केको गाभरमा अहिले विभिन्न मौलिक गतिविधि र उत्पादनसहित २६ घरमा होमस्टे सञ्चालन भएको छ । ३ सय पाहुनालाई ‘वान नाइट स्टे’ गराउने क्षमता उक्त उपत्यकाका होमस्टेले राख्दछन् । २ सय ५० जनासम्म सहभागी भएर तालिम/कार्यक्रम गर्ने हलको समेत व्यवस्था त्यहाँ गरिएको छ ।

पछिल्लो एक दशकमा होमस्टेको क्रमिक विकास भइरहँदा यसलाई सिक्ने र सिकाउने थलोको रूपमा विकास गरिएको चौधरीको भनाइ छ । जहाँ प्रकृति, संस्कृति र कृषि उत्पादनका ‘फ्युजन’ महसुस गर्न सकिन्छ ।

जस्तो, जुन–जुन समुदायले होमस्टे सञ्चालन गरेका छन्, त्यहीअनुसारको संस्कार–संस्कृति त्यहाँ देख्न पाइन्छ । वेशभूषा र खानपान समुदायअनुसारकै देख्न पाइन्छ । ‘नयाँ पुस्ताले यी कुराहरू कक्षाकोठामा सिक्न पाउँदैनन्, त्यही कुरा सिक्ने र सिकाउने थलोको रूपमा होमस्टेले भूमिका खेल्ने रहेछ भन्ने हामीले बुझिरहेका छौँ,’ चौधरीले भने, ‘हामीले हाम्रा परम्परागत नाँच, रैथाने खाना, सीपलगायतका कुरालाई होमस्टेमार्फत नयाँ पुस्तालाई चिनाइरहेका छौँ । पुस्ता हस्तान्तरण गरिरहेका छौँ ।’

रैथाने खानाले पर्यटकको जिब्रो त लोभ्याउँछ नै, साथै सोही उपत्यकाभित्र होमस्टे सञ्चालनमा संलग्न नभएका घरहरूमा पनि आफ्ना उत्पादन पुर्‍याएर आर्थिक लाभ प्राप्त गर्ने चौधरीले बताए । साथै, जैविक विविधताभित्र पर्ने ६ प्रकारका ‘जेनेटिक रिसोर्स’ पनि संरक्षण गरिन्छ । जस्तो, अन्नबाली, पशुपक्षी, घाँसे बाली, सूक्ष्म जीवाणु, जलमा पाइने जीवलगायत संरक्षण गर्ने, उत्पादन गर्ने र लाभ प्राप्त गर्ने होमस्टे सञ्चालकको सोच देखिन्छ । ‘हामी सामुदायिक बिगब्याङको अवधारणा लागू गरेर सबै ६ प्रकारकै स्रोतहरूको संरक्षण गर्ने अभियानमा लागेका छौँ,’ चौधरीले भने ।

गाभर बस्तीमा रहेको समुदायको चिन्ता पुराना संस्कृति हराउने, बोटबिरुवा लोप हुने अवस्थामा पुगेकोमा पनि देखिन्छ । त्यसैले होमस्टेमा थारू नाँच, देउडा नाच, पञ्चेबाजा, पूजाआजामा देखाइने पैठ, छैठ धालतलबार नाच, रुकुमेली कुरकुटी टप्पा, मयुर झर्रा नाच पनि हेर्न पाइन्छ ।

साथै, थारू हस्तकलाका सामग्रीहरू– जस्तै, ढकिया, गुन्द्री, सुपा, डाली, भकारी, छिटुवा, छतरी, हेल्का, डेलिया, काठका मूर्ति, माटाका भाँडा आदि पनि त्यहाँ अवलोकन गर्न सकिन्छ । मुगाली समुदायले देखाउने आफ्नै पहिचानका सामग्री छन् । उनीहरूकोमा पनि डोको, नाम्लो, चकटी, मान्द्रो, ठेकी, मदानी, काठका मूर्ति, काठको कोसी, भकारी, डोल्ची, बेतबाँसका कुर्सी देख्न सकिन्छ ।

यसरी मौलिक पहिचान बोकेको गाभर उपत्यकामा ६ सय घरधुरी छन् । करिब ३ हजारको हाराहारीमा यहाँ मानिसहरूको बसोबास छ ।

इतिहासको कुरा गर्दा २०३२ सालमा रारा राष्ट्रिय निकुञ्ज स्थापना गर्दा तत्कालीन महेन्द्र राजाले स्थानान्तरणको प्रक्रिया सुरु गरे । सोही समय (२०३४ देखि २०३६ साल)मा गाभरमा रारालिही क्षेत्रका मुगेली समुदायलाई सारिएको देखिन्छ । त्यसपछि क्रमशः विभिन्न जिल्लाबाट अधियाँ खानका लागि आए । पछि आएर त्यहाँ जग्गा किनबेच सुरु भएपछि बस्ती बढ्न थालेको थियो ।

२०४० सालपछि थारू समुदाय पनि गाभरमा थपिए । भाषा, संस्कृतिबीच आकाश–पातालको भिन्नता रहेको दुई समुदायबीच रहनसहन मिल्दैनथ्यो । तर, समयक्रममा एकै भेगमा एउटै किसिमका चुनौती झेल्नुपरेपछि परिस्थितिले सो समुदायलाई मिलायो । पछि हुम्ली, दैलेखी समुदाय पनि त्यहीँ आएर मिसिए । र, अहिले सबै मिलेर एउटै समुदायझैँ होमस्टे सञ्चालन गरिरहेका छन् ।

गाभरमा पुगेका जोकोही पर्यटकलाई मुगेली समुदायले हिमाली खानेकुरा खुवाउँछन् । थारूको घरमा थारू खानेकुरा खान सकिन्छ । यसैगरी, समुदाय विशेष परिकार चाख्दै उनीहरूको रहनसहन संस्कृति हेर्न सकिन्छ । ग्रामीण संस्कृतिबारे अध्ययन गर्न खोज्नेका लागि एउटा उत्तम गन्तव्य हो, गाभर ।

गाभरको अर्को रोचक कुरा भनेको त्यहाँका घरहरू हुन् । जस्तो; ‘कीराहरूका लागि बनाइएको’ घर छ । घार मौरी, कमलकोटी, भमराहरू आएर त्यहाँ बस्छन् । अहिले पक्की घरहरू बन्दा यी सबै मासिइरहेका छन् । पहिला कच्ची घरमा मान्छेसँगै कीराहरू पनि मानिससँगै रमाएर बस्थे । ‘त्यही मौलिकता जोगाउनका लागि हामीले यस्तो अनुभव दिलाउने गरी घरको निर्माण गरेका छौँ,’ चौधरीले भने ।

गाभर उपत्यकामा खेतबारीमा प्राङ्गारिक मल मात्र प्रयोग गरिन्छ । जसका कारणा रैथाने बालीहरू पुनः फस्टाउन थालेका छन् । ‘अनधि’को धान त लगभग लोप नै भइसकेको अवस्थामा थियो, तर पुनः त्यसलाई उत्पादन गरेर बेच्न थालिएको चौधरीले सुनाए । जुन धान अहिले बजारमा प्रतिक्विन्टल १२ हजार रुपैयाँ पर्छ ।

साइक्लिङ, हर्स राइडिङजस्ता कुरा पनि गाभरमा अनुभव गर्न पाइने चौधरीले बताए । योसँगै पर्यटकलाई थप नयाँ अनुभव दिन ‘बेड एन्ड ब्रेड’ प्याकेज सञ्चालन गरिएको छ । एक रात दुई दिनको अर्को प्याकेज छ, जसमा गाउँ भ्रमण, साइक्लिङ, जिप सफारी, जङ्गल वाक्‌लगायतको अनुभव पनि गाभरमा लिन पाइन्छ ।

नजिकै चुरे क्षेत्र पर्छ, जसमा चुरे हाइक गराउने गरेको पनि चौधरीले सुनाए । निकै चर्चामा रहेको चुरे हाइक तराईसँग एकदमै नजिक पर्छ । तर, वातावरणका कारण यो वर्षको ४ देखि ६ महिना मात्र सञ्चालन हुन्छ । सँगसँगै होमस्टे र ‘भिलेज लाइफ’बारे अध्ययन गर्न आउनेका लागि पनि गाभर उपत्यका एकदमै उचित ठाउँ बनिरहेको छ ।

यसरी वार्षिक रूपमा १५ देखि २० हजार पर्यटक आउने गरेको चौधरीले बताए । कोहलपुरदेखि ७ किलोमिटर र नेपालगञ्जबाट जम्मा २२ किलोमिटरको दूरीमा रहेको गाभरमा सांस्कृतिक नाचगान, स्थानीयले गर्ने पूजापाठ, खेतीपातीलगायतका कुरामा पनि पाहुनालाई संलग्न गराउने गरेको चौधरीले सुनाए । समयसमयमा 'फुड फेस्टिबल' पनि सञ्चालन हुन्छ ।

गाभरको 'राराबासदेखि राराताल'सम्म भन्ने प्याकेज पनि चर्चामा छ । उक्त स्थानमा राराबाट मानिसहरू स्थानान्तरण गरिएको हुनाले सो क्षेत्रलाई राराबास भनिन्छ । साथै, चिसापानी क्षेत्रमा चरा अवलोकनका लागि ‘बर्ड वाचिङ’ प्याकेज पनि राखिएको छ । चरा अवलोकनका लागि घोडाघोडी ताल, बडैया ताललगायत विभिन्न ताल छन् । दुई रात तीन दिनको यो प्याकेजमा पर्यटकले विभिन्न प्रजातिका चरा हेर्न पाउनेछन् । चिसापानी भनेको– बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुर क्षेत्रलाई मानिन्छ ।

यी विशेषताबाहेक डोल्पा, रोल्पा, जुम्ला, रारातिर जाने पर्यटकहरूको ट्रान्जिट पनि हो गाभर उपत्यका । यसरी पर्यटकबाट मात्र वार्षिक करिब २ करोड रुपैयाँबराबरको कारोबार हुने र ३० देखि ४० प्रतिशत नाफा हुने चौधरीको भनाइ छ । ‘जस्तो आज ५० जना पाहुना आएर बसेपछि यसबाट प्राप्त आम्दानी समुदायले लिन्छन् । र पछि कुन घरमा कति पाहुना आएका थिए, त्यसैका आधारमा नाफा बाँडिदिने चलन त्यहाँ छ,’ चौधरीले भने ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख १, २०८१ ०७:२८