२००७ सालको नेपाली क्रान्तिमा होमिएका महान् भारतीय साहित्यकार

A+ A A-

एक जना भारतीय लेखकको पुस्तकमा सम्बन्धित लेखकसँगको आफ्नो स्मृतिबारे नेपालका प्रथम जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री तथा साहित्यकार विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला लेख्छन्, ‘कुरा १९३७ को हो । महिना याद भएन । म पत्नी सुशीलासँग आफ्नो घर विराटनगर जाँदै थिएँ । हाम्रो भर्खर–भर्खर बिहे भएको थियो । हामी कटिहारबाट जोगबनी जाने रेलमा जाँदै थियौँ । भारी वर्षा भइरहेको थियो । एउटा स्टेशनमा जब रेलको डिब्बा खुल्यो तब एक जना किशोर बाहिरपट्टी डण्डी समातेर झुन्डिएको देखेँ । रेल चल्न थाल्यो । त्यत्तिकैमा ती निथ्रुक्क भिजेका किशोर हामी यात्रा गरिरहेको डिब्बामा पसे । एकछिन त डर पनि लाग्यो । तर, परिचयपछि उनी पनि हामीसितै विराटनगरसम्म बातचित गर्दै आए । त्यहीँ ओर्ले । र, हामीसँगै कोइराला निवासमै पुगे । त्यस दिनदेखि रेणु जीवन पर्यन्त कोइराला परिवारको एक अभिन्न सदस्यका रूपमा रहे ।’

विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले नेपाली क्रान्ति कथा’ पुस्तकको प्रारम्भमा ‘रेणु र म’ शीर्षकमा लेखेको सन्दर्भसँग जोडिएका भारतीय नागरिक फणीश्वरनाथ रेणु भारतका महानतम साहित्यकार प्रेमचन्दपछिको आधुनिक हिन्दी साहित्यका सबैभन्दा सफल र प्रभावशाली लेखक वा साहित्यकार मानिन्छन् । रेणु साहित्यकार हुन्, संसारको जुनसुकै भूगोलमा जन्मिए पनि साहित्यकार सबैका सम्मानित र साझा हुन्छन् । रेणुको साहित्य पनि हामी नेपालीका लागि अर्थपूर्ण, महत्त्वपूर्ण वा प्रिय छ ।

फणीश्वरनाथ रेणुको आज स्मृति दिवस । सन् १९७७ मा बिहारमा आजकै दिन उनको निधन भएको थियो । उनको स्मृति दिवस पारेर आज हामी उनलाई सम्झना गरिरहेका छौँ । रेणुको जीवनवृत्त र योगदानको चर्चाभन्दा अगाडि नेपाल भारत सम्बन्धका विषयमा केही उल्लेख गर्नु महत्त्वपूर्ण र प्रासङ्गिक हुन सक्छ ।

नेपाल–भारत सम्बन्ध कस्तो छ ? यसका के–कस्ता आयाम छन् ? अक्सर जुनसुकै नेपालीले पनि यस सन्दर्भमा आफ्नो विश्लेषण वा दृष्टिकोण निर्माण गरेको छ । नेपाली राजनीतिलाई लिएर भन्ने गरिन्छ ‘दिल्लीमा पानी पर्‍यो भने काठमाडौंको रत्नपार्कमा छाता ओढ्नुपर्छ ।’ अर्थात् नेपाली राजनीतिमा भारतीय स्वार्थको ठूलो प्रभाव छ । नेपाली राजनीतिमा भारतीय प्रभाव छ भन्ने कुरा नेपालका दूरदराजका नागरिकले पनि विश्वास गर्छन् र यस विषयमा भारतलाई शंकाको नजरले हेर्छन् । त्यति मात्र होइन नेपालका नदीनालालगायतका प्राकृतिक स्रोत र साधनमाथि भारतले आँखा गाडेको थियो, छ र गाडिरहन्छ भन्ने विश्वास अधिकांश नेपालीमा छ । यो कति तथ्यपरक र वस्तुनिष्ट छ भन्ने खोजबिनकै विषय होला तर नेपाली समाजमा यो विश्वास वा धारणा व्याप्त छ । अर्काेतर्फ नेपाल भारतबीच धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक रूपमा घनिष्ट सम्बन्ध छ । जुन सदियौँ सदियौँदेखि जनस्तरबाट सुरक्षित र प्रगाढ हुँदै आएको छ ।

भारतीय स्वतन्त्रता सङ्ग्राममा कैयौँ नेपालीले भारतीय जेलनेल भोगेको हामीले सुन्दै आएका छौँ । तर, नेपालका परिवर्तन र क्रान्तिको सन्दर्भमा भने हामीहरूले २०४६ सालमा चन्द्रशेखर, २०६२/६३ मा करण सिंह संविधान जारी हुने समय अर्थात् २०७२ सालमा एस जयशङ्कर लगायतका नाम धेरै सुन्यौँ । तर, नेपालका परिवर्तन र क्रान्तिसँग जोडिएका कैयौँ भारतीय नागरिकसँग सम्बन्धित अत्यन्तै सुन्दर पाटो पनि छ । जसले साँचो दिलले नेपाल र नेपालीलाई माया गरेका छन् । नेपालमा लोकतन्त्र स्थापना र प्रगतिका लागि ठूलो योगदान पुर्‍याएका छन् । त्यस्तै, योगदान पुर्‍याउने एक भारतीय नागरिक हुन्, फणीश्वरनाथ रेणु ।

रेणु नेपाल–भारतको सीमा क्षेत्र दसगजामा उभिएर दिल्ली र काठमाडौंलाई खबरदारी गर्ने एक जना सिमाञ्चलका सार्वजनिक बुद्धिजीवी हुन् । उनी ‘नेपाल मेरो सानुआमा हो’ भन्ने गर्थे । अनि सच्चा मानवतावादी छाती बोकेर निर्भीकतापूर्वक दिल्ली वा काठमाडौंको आलोचना र समर्थनमा लेख्ने वा बोल्ने आँट गर्थे ।

कार्यक्रमको सुरुवातमै हामीले कोइराला परिवासँगको रेणुको सम्बन्धका बारेमा संकेत गरिसकेका छौँ । फणीश्वरनाथ रेणुले विराटनगरको निवासमा बसेर त्यहीँको आदर्श हाईस्कुलबाट म्याट्रिक अर्थात् एसएलसी पास गरेका हुन् । कोइराला परिवारका सदस्यहरूले झैँ रेणु पनि बीपीलाई ‘सान्दाजु’ भन्थे । बीपीका भाइ तारिणी र रेणु खुबै मिल्थे । दुवैको साहित्यप्रति रुचि थियो । रेणु र तारिणीप्रसाद कोइराला विराटनगरस्थित आदर्श हाईस्कुल पढ्दाका सहपाठी थिए । नेपाली क्रान्ति कथा पुस्तकको संस्मरणात्मक लेखमा बीपीले भनेका छन्, ‘जन्मदा फरक परिवारमा जन्मे पनि रेणु मेरा भाइ नै थिए ।’

भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामका सेनानी रेणु २००७ सालको राणाविरोधी नेपाली क्रान्तिका समेत योद्धा थिए । नेपाली कांग्रेसले जहानियाँ राणाशासन फ्याँक्न प्रारम्भ गरेको क्रान्तिमा उनी जनमुक्ति सेना बनेर होमिए । सन् १९३७ देखिको बीपी र रेणुबीचको सम्बन्ध बीपी छोटो समय प्रधानमन्त्री भई ८ वर्ष लामो जेल जीवन बिताएर भारत स्वनिर्वासनमा जाँदासम्म पनि यादगार रहिरह्यो ।

सन् १९७७ मा जब बीपी कोइरालालगायत नेपाली कांग्रेसका नेता तथा कार्यकर्ता भारत निर्वासनबाट मेलमिलापको नीति लिएर नेपाल फर्कंदै थिए त्यसबखत रेणु बिरामी भएर अस्पताल भर्ना भएका थिए । पटनाबाट काठमाडौं उड्नुअघि बीपी उनलाई भेट्न अस्पताल पुगे । अस्पतालको शय्यामा निकै दुब्लाएका रेणुलाई देखेर बीपी दुःखित भए । आफू तत्काल नेपाल जान लागेको कुरा उनालाई सुनाए । जवाफमा रेणुले भने, ‘म बिरामी छु । अहिल्यै सहयोग गर्न सक्ने अवस्थामा छैन । तर, केही समयमा म ठीक भएर तपाईंहरूको प्रजातन्त्र पुनर्स्थापनाको आन्दोलनलाई साथ दिन विराटनगर आइपुग्नेछु ।’

त्यसपछि बीपीहरू पटनाबाट काठमाडौं फर्के । उनलाई नेपाल सरकारले फेरि पक्रेर सुन्दरीजल जेलमै लगेर थुन्यो । ज्यान फाँसीसम्म हुन सक्ने राजद्रोहका सातवटा मुद्दा बीपीविरुद्ध अदालतमा दर्ता गरियो । एक दिन बीपी तिनै मुद्दाको सामना गर्न आफ्ना वकिलहरूसहित अदालतमा उपस्थित भएको बेला एक्कासि उनको आँखा भारतीय पत्रिका ‘दीनमान’ मा पर्‍यो । ‘दीनमान’ को प्रथम पृष्ठमै उनले रेणुको तस्वीर देखे । उनीबारे लेखिएको समाचार पढे । रेणु बितेको समाचार रहेछ त्यो, जसले बीपीलाई जीवनमा सबैभन्दा नरमाइलो अनुभूति गरायो । जतिसुकै विषाद भए पनि अदालतको कठघरामा उभिएका बीपी प्यारो भाइ रेणुबारे सोधखोज गर्न सक्ने अवस्थामा थिएनन् त्यस बखत ।

भारतीय प्रसिद्ध उपन्यासकार तथा स्वतन्त्रता आन्दोलनका सिपाही र २००७ सालको नेपाली क्रान्तिका योद्धा रेणुको निधनबारे बीपी आफ्नो लेखको अन्त्यमा लेख्छन्, ‘मेरा निम्ति रेणु मरेका छैनन् । उनी मेरो हृदयमा जीवित छन् । हामी कोइराला परिवारको हृदयमा जीवित छन् । प्रजातन्त्रमा आस्था राख्ने सम्पूर्ण नेपाली होऊन् या भारतीय सिपाही तथा जनताका हृदयमा होऊन् रेणु, उनी जीवित छन् । रेणु मरेर पनि उनको क्रान्तिकारी विचारका कारण, तानाशाहीविरुद्धको संघर्षशील चेतका कारण सदा अमर–अजर छन् ।’

जीवनयात्रा

फणीश्वरनाथ रेणु शिलानाथ मण्डल र पानोदेवीको कोखबाट ४ मार्च, १९२१ मा भारत, बिहार राज्यको अररियास्थित हिंगना गाउँमा जन्मेका थिए । शिलानाथ कांग्रेससित जोडिएका थिए । उनका पुत्र रेणु स्वतन्त्रता सेनानी, प्रसिद्ध उपन्यासकार तथा अत्मवृत्तान्तकारका रूपमा चिनिन्छन् । उनमा अन्यायविरुद्ध संघर्षको चेतना परिवारबाटै आएको थियो । त्यसैले किशोरावस्थामै उनी देशको स्वतन्त्रता आन्दोलनसित जोडिन पुगे । उनी चार कक्षामा पढ्दा महात्मा गान्धी पक्राउ परे । र, त्यसको प्रभावले रेणुलाई प्रभावित त गर्‍यो नै, त्यसपछि उनीहरू आन्दोलित भए । फलस्वरूप एकदिन उनले सहायक हेडमास्टरलाई बाटैमा रोकेर विद्यालय जान दिएनन् । त्यसबापत उनले सजाय पाए । अनि त उनको बहादुरीको कुरा गाउँभरि फैलियो ।

उनको प्राथमिक शिक्षा अररिया र फारबिसगञ्जमा भएको थियो भने म्याट्रिक उत्तीर्णचाहिँ नेपालको विराटनगरस्थित आदर्श हाईस्कुलबाट गरेका थिए । काशी हिन्दु विश्वविद्यालयमा आईएमा भर्ना भए । कलेजमा छँदा छात्र राजनीतिमा सक्रिय हुन थाले । सन् १९३८ मा सोनपुर, बिहारमा समर स्कुल अफ पोलिटिक्समा सहभागी हुनपुगे । त्यस स्कुलका प्रिन्सिपल जयप्रकाश नारायण थिए । कमलादेवी चट्टोपाध्याय, मीनु मसानी, अच्युत पटवर्धन, नरेन्द्र देव, अशोक मेहताजस्ता हस्तीहरू समर स्कुलमा पढाउँथे । त्यसयता रेणु समाजवादप्रति आकर्षित हुनपुगे र बिहार सोसलिस्ट पार्टीसित जोडिए ।

सन् १९४२ मा आइए उत्तीर्ण गरेपछि उनी स्वतन्त्रता संग्रामका हिस्सेदार बने । गान्धीको ‘भारत छोडो आन्दोलन’ मा सहभागी भए । सन् १९५० को नेपाली क्रान्तिमा जुटे । छिमेकी नेपालको जहाँनियाँ राणाशासन पतन हुनासाथ उनी स्वदेश फर्के । सन् १९५२/५३ मा उनी निकै बिरामी परे । त्यसपछि उनले राजनीतिको बाटो मोडे । साहित्य सिर्जनामा आफूलाई समर्पित गरे ।

मण्डलहरू धानुक जातिका हुन् । उनीबाहेक उनकी माताले तीन भाइ र पाँच जना बहिनीहरूलाई जन्म दिएकी थिइन् । रेणुका पहिली पत्नी रेखा थिइन् । तिनीपट्टिबाट छोरी कविता राय जन्मिइन् । रेखाको निधन भएपछि उनले पद्मा नामकी विधवा नारीसित दोस्रो विवाह गरे । रेणुका पद्यपराग वेणु, अपराजित र दक्षिणेश्वरप्रसाद राय तीन भाइ छोरा थिए ।

उनले तेस्रो विवाहसम्म गरेका थिए । उनले तेस्रो विवाह बंगाली परिवारकी लतिकासँग गरे जो पटना मेडिकल कलेज हस्पिटलकी नर्स थिइन् । स्वतन्त्रता संग्राममा जवलपुर जेलमा रहेका बेला रेणु बिरामी परे र उनलाई पटना मेडिकल कलेजमा अस्पतालमा भर्ना गरिएको थियो । त्यहीँ उनको लतिकासित पहिलोचोटि चिनजान भएको थियो ।

योगदान

भारतीय स्वतन्त्रता संग्राममा योगदान दिएका रेणुले छिमेकी नेपालमा जनतालाई बोल्न, लेख्न र स्वतन्त्र भएर बाँच्न नदिई दमन गरिरहेको राणाशाहीविरुद्धको क्रान्तिमा समेत सीमान्त शहर विराटनगरमा बसेर सघाए । किनकि उनी समानता र स्वतन्त्रताका पक्षधर थिए । कोइराला परिवारका एक अभिन्न सदस्यजस्तै थिए ।

वास्तवमा रेणु भारतीय र नेपाली जनताबीचका सम्बन्ध सेतु थिए । जनस्तरमा सम्बन्ध फैलाउन दिल्ली र काठमाडौंलाई खबरदारी गर्ने स्वतन्त्रता सेनानी थिए । यस अतिरिक्त उनी उच्चकोटीका साहित्यिक व्यक्तित्व थिए । उनले बीपी कोइरालाको ‘नरेन्द्र दाइ’ लाई हिन्दीमा अनुवाद गरी प्रकाशनको तयारीसमेत गरेका भए पनि त्यो कार्य पूरा गर्न भने भ्याएनन् ।

बिरामीका कारण राजनीतिक सक्रियतामा बिराम लगाएर साहित्यतिर लागेका रेणुको सन् १९५४ मा पहिलो उपन्यास ‘मैला आँचल’ प्रकाशित भयो । साहित्यमा योगदान गरेबापत उनलाई सन् १९७० मा भारत सरकारले पद्मश्री पुरस्कारद्वारा सम्मान गर्ने निर्णय त गर्‍यो तर जयप्रकाश नारायणको अगुवाइमा चलेको आन्दोलनको समर्थनमा सहभागी छात्रहरूको जुलुसमा पुलिसले लाठी बर्साएका कारण उनले त्यसको विरोध गर्दै पद्मश्री सम्मान नलिने घोषण गरे । यसबाट प्रस्ट हुन्छ, रेणु स्वतन्त्रताको कुन हदसम्म सम्मान गर्दा रहेछन् ?

शारीरिक रूपमा दुर्बल हुँदाहुँदै पनि १९७७ मा इन्दिरा गान्धीले लगाएको आपतकालको विरोध गर्दै उनी फेरि राजनीतिमा सक्रिय देखिए । जेपी नारायणसँगै इन्दिराको आपत्कालको विरोधमा वक्तव्य जारी गरे । त्यसबेला पनि उनले जेलको सजाय भोग्नुपर्‍यो ।

उनको अज्ञेय नामले चर्चित समकालीन कवि सच्चिदानन्द हिरानन्द वात्स्यायनसँग निकै घनिष्ठ सम्बन्ध थियो । उनले आफ्ना कथाहरूमा ग्रामिण भारतको अभाव र पीडालाई उजागर गरेका छन् । क्षेत्रीय आवाजलाई मूलधारको भारतीय साहित्यमा प्रवेश गराउने श्रेय पनि उनलाई जान्छ । रेणु बंगाली उपन्यासकार सतिनाथ भादुरीको निकट सहयोगी थिए । उनले बंगालीमा भादुरीजी संस्मरणसमेत लेखेका छन् ।

मैला आँचल, परती परिकथा, जुलुस, कलंक मुक्ति, कृषक की कहानी, कित्ने चौराहे, पल्टुबाबु रोड, जल प्रलय, मै हो उनका उपन्यासहरू हुन् । रिञ्जल धञ्जल, वन तुलसी की गन्ध, श्रुत आश्रुत पुर्वा, तोतापुर, नेपाली क्रान्ति कथाजस्ता संस्मरणहरू पनि उनले लेखेका छन् । उनको लघुकथा पाँचलाइट अर्थात् पेट्रोम्याक्सको टीभी लघु चलचित्र पनि बनेको छ । हिन्दी साहित्यमा ‘मैला आँचल’ उपन्यासलाई प्रेमचन्दको ‘गोदान’ पछि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उपन्यास मानिन्छ ।

फणीस्वरनाथलाई किन ‘रेणु’ किन भनियो ? भन्ने सन्दर्भमा पनि कोइराला परिवारसँग जोडिएको एक किस्सा सुन्न पाइन्छ । यसबारे नेपाली कांग्रेसका केही पुराना नेता/कार्यकर्ता जो कोइराला परिवारनिकट रहे तिनले भन्ने गर्थे, ‘फणीश्वरनाथलाई मण्डलबाट रेणु कोइराला परिवारकै वरिष्ठ सदस्यहरूले बनाइदिएका रे !’ सुरुमा मण्डल परिवार धनी नै थियो रे ! शिलानाथ राजनीतिमा होमिएका कारण आम्दानी घट्यो, परिवार बढेसँगै ऋण लिएर जीवन पाल्नुपर्ने अवस्थामा उनीहरू पुगे । सुनिएअनुसार नेपालबाट निर्वासित भएर बिहार पुगेका कृष्णप्रसाद कोइराला फणीश्वरनाथकै गाउँमा बस्थे । मण्डल परिवार ऋणमा फसेकाले उनलाई कोइराला परिवारकै कसैले ‘रेणु’ भनिदिएका रे ! त्यसपछि फणीश्वरनाथ रेणु भए र त्यही नामबाट चर्चित छन् ।

आज फणीश्वरनाथ रेणु यस धर्तीबाट परलोक गएको पनि ४७ वर्ष भएको छ । अर्थात् १९७७ अप्रिल ११ मा उनको निधन भएको थियो । भारत र नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका सक्रिय योद्धा तथा हिन्दी साहित्यका तेजश्वी पुरुष फणीश्वरनाथ रेणु जो नेपाल–भारत सम्बन्धका सिमान्त सेतु थिए उनलाई हार्दिक श्रद्धा सुमन ।