विकासको उल्टो कथा : सडकले बजार बनाउँछ भन्थे निर्भरता बढायो

A+ A A-

विश्वको जनसंख्या आठ अर्ब नाघ्यो । सन् १७९८ मा अर्थशास्त्री थोमस रवर्ट माल्थसले जनसंख्याको वृद्धिदर ज्योमिट्रिकलदरमा र खाद्य उत्पादन अर्थोमेटिकलदरमा हुने भएकाले समयमै जनसंख्या वृद्धिमा नियन्त्रण गर्नुपर्ने र यसो नभए विपद्को सामना गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना हुने भनी प्रक्षेपण गरेका थिए ।

उनको सिद्धान्तविपरीत जनसंख्या बढ्दै जाँदा आज प्राकृतिक स्रोत साधनको अत्यधिक दोहन भइरहेको छ । बढ्दो जनसंख्याले विकास र समृद्धिका नाममा गरेका अनैतिक क्रियाकलापले विभिन्न किसिमका विपद् झेल्दै आउनुपरेको छ । बाढी, पहिरो, वन विनाश, महामारी रोगको विस्तार, खाद्य असुरक्षा एवं जैविक विविधतामा पुगेको असरले समग्र प्राणी एवं वनस्पति जगत्‌को अस्तित्व नै संकटमा पर्दै गएको अवस्था छ ।

नेपालमा यसको मूल कारण विकास र समृद्धिको नाममा जथाभावी नागबेली सडक सञ्जालको निर्माण गर्ने लहर हो । सडक सञ्जाललाई विकासको प्रारम्भिक मानक मानिएको छ । विकासका नाममा उचित सर्वेक्षण नै नगरी यत्रतत्र डोजर लगाई सडक बनाइँदा 'सडक निर्माणः विकास वा विनाश ? विकास भनेको के हो ? विकासको अर्थलाई कसरी बुझ्ने ?' भन्नेजस्ता तिखा प्रश्नहरू खडा भएका छन् ।

आज नेपालका तराई एवं पहाडी क्षेत्रका अधिकांश ठाउँहरूमा जथाभावी डोजरे प्रणाली एवं ठेकेदारे इन्जिनियरिङबाट माकुराको जालोजस्ता सडकहरू बनाइएको छ । हो, सडकले दूरी छोट्याउँछ, ढुवानी सहज बनाउँछ र रोजगारीको अवसर सिर्जना पनि गर्ला तर वन तथा संरक्षण क्षेत्र मासेर, सिमसार मासेर, पानीका मुहानहरू सुकाएर, पदमार्ग मासेर वातावरणीय परीक्षण (आईईई) र वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (ईआईए) नगरी जथाभावी सडक बनाउँदा विनाशसँगै नेपालका उच्च ग्रामीण पहाडी गाउँहरूमा विपत्ति निम्तिने गरेको छ । यस्ता सडक बिनाअध्ययन किन बनाइयो ? यस्ता सडक बनाइनुमा स्वार्थ के–के छन् । यस्ता प्रस्नको उत्तर खोज्यो भने डरलाग्दा उत्तरहरू भेटिन सक्छन् ।

सडकहरू धरापजस्ता भए

नेपाल इन्जुरी अनुसन्धान केन्द्रको पछिल्लो तथ्यांकअनुसार सवारी दुर्घटनाका कारण नेपालले प्रत्येक वर्ष १२२.८८ मिलियन यूएस डलर (करिब १६ अर्ब ९ करोडभन्दा बढी) गुमाउँदै आएको छ । नेपालमा प्रत्येक वर्ष सरदर २ हजार ५ सय ५५ जना (प्रतिदिन ७ जना) ले सवारी दुर्घटनाका कारण ज्यान गुमाउने गरेका तथ्यांकहरू सार्वजनिक भएका छन् । यो तथ्यांक ‘अन द स्पट’ मृत्युवरण गर्नेको मात्रै हो । उपचारका क्रममा ज्यान जानेको संख्या जोड्दा तथ्यांक अझ बढ्छ । झन् घाइतेको अवस्था डरलाग्दो छ ।

नेपालको भौगोलिक बनावट, विकटता तथा सुरम्य डाँडाहरूको प्रकृतिको आफ्नो छुट्टै अस्तित्व छ । प्राकृतिक रूपमा उभिएका पहाडका भिरहरू स्थिर हुन्छन् तर विभिन्न कृत्रिम तथा प्राकृतिक कारणले भिरलाई अस्थिर हुन सहयोग गर्दछन् । प्राकृतिक रूपमा हुने भारी वर्षा र भूकम्प एवं कृत्रिम रूपमा मानव क्रियाकलापहरूले प्राकृतिक रूपमा सयौँ वर्षदेखि ठडिएका पहाडहरूलाई विभिन्न माध्यमबाट कृत्रिम बनाउने, पानी बग्ने मुहान एवं खोल्साखोल्सीलाई बिगार्ने, भार थप्ने, वनजंगल मास्ने, ढुङ्गा गिट्टी बालुवा उत्खनन् गर्ने, जथाभावी जमिन काट्ने र पुर्नेजस्ता कार्यले पहाडहरू अस्थिर बन्न पुग्छन्, जसले गर्दा भिरालो जमिनमा पहिरो जाने, ढिस्का एवं चट्टानहरू खस्ने, जमिन भासिने एवं भूक्षय भई ठूलो नोक्सान हुनेजस्ता जोखिम बढ्छ । त्यस्ता पहाडी संरचनामा जथाभावी बनाइएका सडक धराप हुने र हरेक दिन धरापमा परेर जनधनको क्षति भइरहेको छ ।

सडकले वनक्षेत्र विनाश गर्‍यो

वनक्षेत्र मासेर, चिरेर एवं संरक्षण क्षेत्र प्रवेश गरी निर्माण गरिएका विशाल सडकहरूले वन्यजन्तुको बासस्थान नष्ट गर्‍यो । पानीका मुहानहरू सुकायो । बहुमूल्य जडीबुटी नष्ट भयो । वातावरणमा प्रतिकूल असर पुग्यो । जलवायु परिवर्तनको डरलाग्दो अवस्था निकट हुँदै छ । मानव र वन्यजन्तु द्वन्द्वको समस्या कहिल्यै नसुल्झिने गरी विकराल हुँदै गएको देखिन्छ । भन्नलाई वन क्षेत्र बढ्दै गएको भनिन्छ तर मध्यपहाडी लोकमार्गआसपासका पहाडी डाँडाहरू (पाँचथरदेखि दार्चुलासम्म) हेर्‍यो भने रुखविहीन डाँडा बढ्दै गएको देखिन्छ । सडक निर्माण गर्दा रुखहरू मासिएका छन् भने सडक पुगेसँगै वनबाट काठका गोलिया लुकीछिपी तस्करी हुने गरेको छ । यसले वनविनाश भइरहेको छ ।

सडकले परनिर्भरता बढायो

सडकले शहर-शहर, शहर-गाउँ, एक देश- अर्को देश एवं संसार जोड्यो । ग्रामीण गाउँहरूमा सडक पुगेसँगै विश्वव्यापीकरणको अन्धाधुन्ध स्थानीयकरण हुँदा स्थानीय उत्पादन, संस्कृति र पहिचान लोप हुँदै गएको अवस्था छ । स्थानीय रूपमा उत्पादन हुने धान, मकै, गहुँ, कोदो एवं अनाज आज सडककै कारण बाहिरबाट प्रशोधित रूपमा आयात हुन्छ, जसका कारण धानखेतीमा कृषकहरूको आकर्षण घट्दै गयो । स-साना घरेलु उद्योगहरू मासिदै गए । ठूला धान/चामल मिल र चिया उद्योग क्रमश: धराशायी हुँदै विस्थापितको अवस्थामा पुगेका छन् । ग्रामीण क्षेत्रमा रहेका स्थानीय ढिकी, जाँतो, ओखल, स–साना तेल मिल, धान मिल, चिउरा मिल विस्थापित हुँदै गएका छन् ।

मकै, भटमास, चिउरा, भक्का, भुजा, तरुल एवं गुन्द्रुक-चाम्रेको खाजालाई अहिले चाउचाउ, म:म:, चाउमिन, बिस्कुटले विस्थापित गरेको छ । कृषिकर्म गर्न खेत जोत्ने गोरु र राँगा पाउन मुस्किल छ । गाई र भैँसी पालन मुस्किलै छ । दूध प्याकेटबाट लगिएको खाने बानी परिसकेको छ । दही मोहीको ठाउँ कोक, स्प्राइट र पेप्सीले लिएको छ ।

कृषिका लागि स्थानीय औजार हलो, जुवा, पटाहा आदि काठका सामग्री लोपोन्मुख छन्, जसको बजार पनि छैन । स्थानीय बाँसको चोयाबाट बनाइएको भकारी, चित्रो, घुम, डोको, थुन्से आज प्रचलनमा छैन र बनाउने मानिस पनि अहिले नगन्य छन् । पुराना पुस्ता स्थानीय उत्पादनको बजार नभएकाले निराश छन् भने नयाँ पुस्ताको यस्ता कुरामा आकर्षण छैन । सनपाटका सामग्रीबाट बनाइने नाम्लो, डोरी, घरमै काँटाको प्रयोग गरी बुन्ने उनी धागोको स्विटर, टोपी, पञ्जा, धानको परालबाट बुन्ने गुन्द्री, पिर्का, सुकुल आदि सबै सडक विस्तारसँगै लोप भए भन्दा फरक पर्दैन ।

सालको पातमा बेरेर खाने सुर्तीलाई अहिले महँगो चुरोटले विस्थापित गरेको छ । कोदो तथा कनिकाबाट मर्चा प्रयोग गरी बनाइने स्थानीय पोसिलो जाँडलाई अहिले महँगो ह्विस्की, ब्रान्डी, रम र बियरले विस्थापित गरेको छ । स्थानीय गाँजालाई सीमाक्षेत्रबाट हुने लागुऔषध कारोबारले ठाउँ लिएको छ भने सिलौटोमा पिसेर बनाइने स्थानीय लोकल लसुन, प्याज, टिमुर, गाँजा, आँप, बयर, गोलभेडा, धनियाँ, पधिँना, सुपको अचारलाई रेडिमेड अचार एवं मिक्सरको परिकारले विस्थापित गरेको छ ।

खाजामा तरुल, आलु, पिँडालु, सुठुनी उसिन्ने एवं मकै भुट्ने घर अहिले चाउचाउ, चाउमिन, थुक्पा, म:म:, बर्गर बनाउन/मगाउन लागिपरेका छन् । तिल, तोरी, सरस्युँ, आलस, भटमास, सूर्यमुखीको स्थानीय तेल प्रयोग गर्ने समाज आज बजारबाट प्याकेटको तेल खान बाध्य छ । समाजमा सांस्कृतिक, सामाजिक एकता थियो, ऐँचोपैँचो, सरसापट, अर्मपर्म, मेलापात हुन्थ्यो, अहिले त्यस्तो संस्कार नै बाँकी रहेन । काम गर्ने जनशक्ति विदेशियो ।

प्रकृतिमा गरिने मानवीय क्रियाकलाप प्रकृतिको नियमअनुरूप रहे मात्र त्यसको प्रभाव दिगो र सकारात्मक हुन्छ, त्यसैले सडक प्रकृतिको जीवन्तताको शोषण गर्ने माध्यम हुनु हुन्न ।

कुवा पँधेराको पानीलाई माटाको गाग्रीमा राखेर खाने चलनमा अहिले जार र ट्याङ्करले विस्थापित गरिदिएको छ । स्थानीय जरुवा, कुवा, धारा, पँधेरा मासिँदै गएका छन् । सडक पुगेसँगै गाउँ शहरसँग, एक समाज अर्को समाजसँग परनिर्भर बन्न बाध्य भएको छ ।

शहरी सडक समस्याका कारकः

शहरी योजनाको नाममा एक र अर्को शहर जोड्ने, शहर-गाउँ जोड्ने एवं शहरको भित्री भागमा अनियन्त्रित हिसाबले बनिरहेका बहुलेनका बेरोकतोक सवारीसाधन दगुर्ने सडक र सवारी पार्किङको निर्माण शहरलाई नष्ट गर्ने लोकप्रिय र प्रभावकारी माध्यम बनेका छन् । अव्यवस्थित सडकका सवारीसाधनको जाम, पार्किङको रमिता, सडकको फोहोर, सडक व्यापार र अति गरिबको सडक केन्द्रित मगन्ते जीवनले मानव सभ्यतालाई गिज्याइरहेको भान हुन्छ ।

जैविक विविधतामा असर

जैविक विविधता मानिस तथा प्राणी जगत्‌को जीवनका लागि आधारस्तम्भ हुन् । मानिसले आफ्नो जीविकोपार्जनका निम्ति आवश्यक सम्पूर्ण पारिस्थितिकीय सेवा यिनै जैविक विविधताबाट प्राप्त गर्छन् । अन्धाधुन्ध निर्माण भइरहेका सडकले जैविक विविधता नष्ट गर्‍यो, परिवर्तन गर्‍यो, जसले प्राणी जगत्‌को बासस्थान मासिँदै गयो ।

वन्यजन्तु संरक्षणमा चुनौती

सडकका कारण वन्यजन्तुको बासस्थान खण्डीकरण भएका छन् । बासस्थानको खण्डीकरणका कारण वन्यजन्तुलाई स्थानीय रूपमा विचरण गर्न र आनुवांशिक विविधता कायम राख्न समस्या भएको छ । सडकछेउका क्षेत्र मानिसले अनियन्त्रित रूपमा ओगट्दा वन्यजन्तुको बासस्थानको अतिक्रमण हुन गयो । लोपोन्मुख प्रजाति संकटमा पर्‍यो । संरक्षण क्षेत्र भएर निर्माण भएका सडकका कारण वन्यजन्तुको बासस्थान विनाश हुने गरेको छ भने सडक निर्माण र ट्राफिक कोलाहलले वन्यजन्तुको व्यवहार र प्रजनन् ढाँचामै प्रतिकूल असर पारेको विभिन्न अध्ययनबाट बुझिन्छ । सडकछेउ बस्ती विस्तार हुँदै जाँदा तारजालीमा अड्किएर वन्यजन्तुको मृत्यु हुनु, नहर पोखरीमा परेर मर्नु, प्राकृतिक बिपत्तिमा पर्नु तथा बस्तीमा पस्दा कुकुर तथा मानवको आक्रमणमा परी थुप्रै वन्यजन्तुको मृत्यु हुनुजस्ता घटना बढ्दै गएका छन् ।

सवारीसाधनको प्रयोग बढ्दै जाँदा सडक दुर्घटनामा वन्यजन्तु घाइते हुने वा मृत्यु हुने क्रम बढेको छ । साधारणतया निकुञ्ज क्षेत्रभित्र सार्वजनिक सडक निर्माण भई सवारीसाधन सञ्चालन हुँदा मुख्यतयाः सवारीसाधनको आवतजावत र रातिमा प्रकाश भएतिर जनावर आउने, सोझो (सीधा) बाटोमा सवारीसाधनको गति बढी हुने, घुम्ती बाटोमा चालक र वन्यजन्तुले एक–आपसमा सजिलै देख्न नसक्ने, बाटोमा मौसमअनुसार बाक्लो हुस्सु र कुहिरोका कारण स्पष्ट दृश्यावलोकनमा समस्या हुने, आहाराको खोजीमा यत्रतत्र डुल्नुपर्दा सडक पूर्वाधारकै क्षेत्रको प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यता हुने, सवारीचालकको असावधानीजस्ता कारणले वन्यजन्तु दुर्घटनाको सिकार बन्ने गरेको पाइन्छ । यसले वन्यजन्तुको संरक्षणमा चुनौती ल्याएको छ ।

सडक औपनिवेशीकरणको अंग

एक फरक प्रसंगमा डा. बाबुराम भट्टराईको आर्थिक विकास कार्यक्रममाथि प्रश्न तेर्स्याउँदै डा. मेरी डेसेनले तर्क गर्छिन्, 'नेपालमा उत्तर दक्षिण कोरिडोर सडकहरूको निर्माण चीन र भारतबीच अर्थात् विश्वका दुई विशाल अर्थतन्त्रबीचको 'गतिशील पुल' हुनुपर्ने हो । तर, यसको कार्यान्वयन गरिएमा सडक नेपाललाई पुल होइन, मरुभूमिकृत जमिनको एक टुक्रा वा दुईवटा क्षेत्रीय प्रभुत्ववादीका बीचको संघर्षको माध्यम बन्न सक्छन् । यसबाट नेपाल समृद्ध स्वाधीन र सार्वभौमसत्तासम्पन्न देश बन्ने कुरै छैन । सडकहरू कुनै पनि देशमाथि प्रशासनिक प्रभाव कायम गरी स्रोतसाधनहरू, उत्पादित वस्तुहरू र श्रम बाहिर लैजाने माध्यमका रूपमा औपनिवेशीकरणका अभिन्न अंग हुन् । यो इतिहासमा लिपिबद्ध भएको तथ्य हो । (प्रत्यक्ष औपनिवेशीकरण नै औपनिवेशीकरणको एक मात्र रूप होइन) -डा. मेरी डेसेन, विकास वा विनाश ? पेज नं. १३ ।

उल्लेखित भनाइलाई मनन गर्दा पनि एक र अर्को देशबीच सडक जोडिँदा कच्चा पदार्थको शोषण हुने, प्राकृतिक स्रोतको दोहन भई विदेशिने, सहजै घुषपैठ हुने, हस्तक्षेप हुने, परनिर्भरता बढ्ने, स्वार्थहरू बाझिनेजस्ता समस्या देखापर्ने तथा वस्तु, सेवा, श्रम, पुँजी, सूचना बाहिरिने खतरा बढ्न सक्छ । यसैगरी, अपराध गरेर लुक्ने, परसंस्कृति ग्रहण बढ्ने, निर्वाचनमा प्रभाव पर्ने, चोरी तस्करी गर्ने जसले राष्ट्रिय हित र सुरक्षामै चुनौती ल्याउन सक्छ ।

सामाजिक आर्थिक प्रणालीहरूको विनाश

स्थानीय तहको गठनसँगै समृद्धिको हुटहुटीमा जताततै सडक पुग्यो । ठेकेदार एवं जग्गा व्यवसायीको मिलेमतोमा जथाभावी सडक विस्तार गरी जमिनको किनबेच गरी केही समय आर्थिक वृद्धिको दर बढाइयो तर सडकसँगै बस्ती विस्तारले उत्पादनशील जमिन नष्ट भयो र खाद्य सुरक्षामा चुनौती थपियो । खोला तथा नदीका पिँधहरूलाई जथाभावी उधिन्दै बेचियो, खोला नदी किनारमा उच्च सडकका कोरिडोर बनाइयो । फलस्वरूप काठमाडौं, भक्तपुरजस्ता शहरमा वर्षात्‌को याममा खोला बाढी आएर बस्तीमा पस्न थाल्यो ।मेलम्चीको बाढीले सिन्धुपाल्चोक बजार नै सिध्याइदियो ।

यस्ता धेरै घटना परिघटनाहरू आगामी दिनमा बढ्दै जाने नै छन् । यसैगरी, वर्षौंसम्म सडक निर्माण, पुनर्निर्माण, स्तरोन्तिका नाममा हुने बजेट खर्च हेर्‍यो भने दिमाग नै रिगमिगाउने अवस्था छ । आर्थिक अनुशासनहीनता बढ्यो एवं आर्थिक असमानता छिटोछिटो बढिरहेको छ । कृषि प्रणाली र आदिवासी जनजातिहरू खासगरी दलित, भूमिहीन र सीमान्तकृत किसानहरू जोखिममा परी तिनका सामाजिक प्रणालीहरू सडकसँगै संकटको सामना गरिरहेका छन् ।

हिमाली पर्यावरणीय प्रणालीहरूको विनाश

सडकको तीव्र विकाससँगै हिमाली जडीबुटीको दोहन बढ्दै गएको छ । हिमक्षेत्र तथा उच्च पहाडी क्षेत्रमा पाइने जनावरहरू लोप हुँदै गइरहेका छन् । बढ्दो मानवीय गतिविधिले हिमाली क्षेत्रमा फोहोर बढिरहेको छ । पर्यटन विकासको नाममा पर्यटकलाई जथाभावी पुर्‍याउने ट्रेन्ड नै चलाइयो र जथाभावी मार्गहरू बनाइयो । पहाडी क्षेत्रहरू नागबेली सडकका कारण उजाड हुँदै जाँदा गम्भीर वातावरणीय चुनौती तथा जीव विनाश बढ्दै गइरहेकै छ ।

यसरी नेपालमा समृद्धिका लागि भन्दै सडक विस्तारबाट जुन विकासको अपेक्षा गरिएको छ, त्यो वास्तवमा अनेक दृष्टिले विनाश हो । सडकहरू भूमाफिया र जग्गा दलालका लागि होइन, आमजनताका आवश्यकता पूरा गर्नका लागि बनाइनुपर्छ । यसो भनिरहँदा सडक निर्माणमा प्रतिबन्ध नै लगाउनुपर्छ भन्न खोजिएको होइन । बरु मानवीय प्रणाली, सामाजिक, आर्थिक, पर्यावरणीय प्रणाली, राष्ट्रिय हित, अखण्डता र सार्वभौमिकतासम्बन्धी सरोकारहरू सडकको ढाँचा निर्माण तथा कार्यान्वयनका अभिन्न अंग हुनुपर्छ ।

प्रकृतिमा गरिने मानवीय क्रियाकलाप प्रकृतिको नियमअनुरूप रहे मात्र त्यसको प्रभाव दिगो र सकारात्मक हुन्छ, त्यसैले सडक प्रकृतिको जीवन्तताको शोषण गर्ने माध्यम हुनु हुन्न । सडकसँगै प्राकृतिक स्रोतको दोहनको क्रम थप बढ्दै गएमा भूमि र समुदायको सम्बन्ध विनाशसँगै अत्यधिक मानिसहरू थप गरिबीको चक्रमा पर्नेछन् । त्यसो हुन दिनु हुन्न ।

बढ्दो वन्यजन्तुको संख्या र मानवनिर्मित सडक पूर्वाधारलाई वन्यजन्तु वातावरणमैत्री बनाउनुपर्छ भन्ने हो । आउने पुस्तालाई जोगाएर राख्दिनुपर्ने र बनाएर हस्तान्तरण गरिदिनुपर्ने पुँजी भनेको हाम्रो प्रकृतिप्रदत्त बहुमूल्य पर्यावरण हो, त्यसैले यसमा ध्यान दिऔँ भन्ने हो । तर, आज सडकको विकराल अवस्थालाई देखेर थप के नै पो भन्न सकिन्छ र !

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख ४, २०८१ ०७:१४