बदलिँदै बाआमा : पहिला पढाइ सक् भन्थे, अहिले कमाउँदै पढ् भन्छन्

A+ A A-

सोलुखुम्बुका विशाल पुरी काठमाडौंको मित्रपार्कमा रहेको पशुपति बहुमुखी कलेजमा अध्ययनरत छन् । बिहान सबैरै कलेज जाने उनी दिउँसो भने आफैँले सञ्चालन गरेको व्यवसायमा व्यस्त हुन्छन् । चस्मा पसल खोलेर व्यापार थालेका उनले ‘सटर’ पनि सोही कलेजको भवनमा बनाएका छन् ।

पुरीका अनुसार कलेजकै भवनमा व्यवसाय सञ्चालन गर्न पाउँदा पढ्न र व्यापार गर्न उनलाई सहज भइरहेको छ । अर्थशास्त्र र समाजशास्त्रमा स्नातक गरिरहेका उनले तेस्रो वर्ष सक्नै लागेका छन् । कलेज भर्ना भएदेखि अन्य कम्पनीमा जागिर गरेका उनलाई आफ्नो व्यवसाय खोल्न भने स्नातक तेस्रो वर्षमा आइपुग्नुपर्‍यो ।

झोलामा बोकेर ल्याई साथीहरूलाई कक्षामा चस्मा बेच्ने, डेलिभरी ब्वाई, पत्रकारितालगायतका पेसा गर्दै पढेका पुरी अब भने व्यवसाय गर्दै अध्ययनलाई निरन्तरता दिने भएका छन् । उनले व्यवसाय गरेर अहिले दुई जनालाई रोजगार दिन सफल भइसकेका छन् । रोजगार दिएकाहरू पनि पढ्दै–कमाउँदै गरिरहेको पुरीले सुनाए ।

Bishal puri1712665167.jpg

‘व्यवसायमा छिर्नुअघि पनि पढाइसँगै अन्य सीप विकास होस् भन्ने उद्देश्यले आत्मनिर्भर हुने बाटो समाएको थिएँ । पछि आफू थप बलियो हुँदै गएपछि व्यवसाय थालेँ । चाबहिलमा अर्को शाखा विस्तार गर्ने तयारीमा पनि छु,’ २३ वर्षीय पुरीले अनुभव सुनाए, ‘सुरुमा राम्रोसँग पढेर लोक सेवा पास गरेर सरकारी जागिर खा भन्ने बा–आमा अब पढ्दै व्यवसाय गर्ने कुरामा खुसी हुनुहुन्छ । गरे सबै भ्याइने रहेछ । एकोहोरो पढाइ मात्र भनेर बस्नुभन्दा काम गर्दै पढ्दा जितिने रहेछ ।’

०००

पद्मकन्या क्याम्पसमा अध्यनरत गोर्खाकी बन्दना रेग्मी बागडोलमा रहेको डिसहोमको कार्यालयमा काम गर्छिन् । दिउँसो ‘कस्टमर केयर’को रूपमा काम गर्ने उनको बिहानीको समय भने कलेजमा बित्छ ।

रेग्मीका अनुसार बिहान ६ बजेबाट साढे १० बजेसम्म कलेज छ । तर, शनिबार र आइतबार भने उनले सधैँ कलेजको पढाइ छुटाउनुपर्छ । कारण, कार्यालयले शनिबार र आइतबार उनलाई बिहानको ‘ड्युटी’ राखिदिएको छ । यद्यपि, अन्य दिन साथीहरूसँग सोधपुछ गरेर छुटेका कुरा सिक्छिन् । अन्य बार भने कलेजमा पुगेर सिधै कार्यालय जान्छिन् ।

घरबाट समेत कमाउँदै पढ्ने कुरामा अवरोध छैन । बरु पढ्दै काम गर्दा थप सिक्ने मौका पाउने र छोरी पनि तिखारिने भन्दै प्रोत्साहन मिल्ने रेग्मीको अनुभव छ ।

Binita kc1712665209.jpg

पढ्दै काम गर्ने कुरालाई तत्कालीन कमाइको हिसाबले भन्दा पनि सीप विकासको रूपमा रेग्मीले हेर्ने गरेकी छन् । आफ्नै सीप विकास हुन्छ भन्ने कुराले प्रोत्साहन गर्ने उनको बुझाइ छ ।

‘दादा पनि काम नै गर्ने हुनाले कामको दबाब त थिएन तर स्वनिर्भर हुँदै पढ्ने/सिक्ने भनेर आफैँले काम गरेकी हुँ । यसरी म मात्र होइन, मेरा कलेजका थुप्रै साथीहरू पढ्दै काम गर्नुहुन्छ,’ उनले भनिन्, ‘मेरो पढाइ मनोविज्ञान र सामाजशास्त्र हो । पछि आफ्नै पढाइअनुसारको क्षेत्रमा काम गर्छु । त्यसैले अहिले काम गर्दा आफूलाई घाटा/डिस्टर्ब दुवै हुन्न भन्नेमा म ढुक्क छु ।’

०००

त्यस्तै, रेग्मीकी साथी समीक्षा केसी पनि पद्मकन्या क्याम्पसमै दोस्रो वर्षमा अध्यनरत छन् । बिहान कलेज जाने उनी पनि दिउँसो एउटा ‘कस्मेटिक्स सप’मा सेल्स र मार्केटिङको काम हेर्छिन् । पढाइसँगै काम गर्दा सीप पनि विकास हुने र सिकाइको हिसाबले पनि जागिर व्यावहारिक हुने भएकाले आफूलाई यसरी व्यस्त राखेको उनले बताइन् ।

Samikxya kc1712665237.jpg

केसीले शिलापत्रसँग भनिन्, ‘परिवारले पनि केही भन्नु हुन्न । काम गर्दै पढ्दा कमाइ पनि हुने पढाइ पनि चलिरहने भनेर बरु खुसी नै हुनुहुन्छ । दाङको तुलसीपुरबाट पढ्न आए पनि काठमाडौंमा आफ्नो सबै खर्च आफ्नै कमाइले पुर्‍याउने गरेकी छु ।’

०००

विराटनगरका कुनाल साह भने पढ्दै आफ्नो ‘स्टार्टअप’ सञ्चालन गरिरहेका छन् । १८ वर्षकै उमेरबाट व्यवसायमा हात हालेका उनले सुरुमा स्नातक तहमा भर्ना गर्दा बीसीए (कम्प्युटर एप्लिकेसन) पढ्न थालेका थिए । तर, समयक्रममा सो पढाइसँगै व्यवसाय गर्न गाह्रो भयो । त्यसपछि उनले दोस्रो सेमेस्टरमा पुगेर ड्रपआउट भई पुनः बीबीएस पढ्न सुरु गरे । अहिले कलेजको पढाइसँगै व्यवसायलाई पनि अघि बढाइरहेका छन् ।

‘बीबीएसमा एक वर्षमा परीक्षा आउने भएकाले मैले मज्जाले समय पाएँ आफ्नो व्यवसाय सञ्चालन गर्न । विराटनगरमा रहेको महेन्द्र मोरङ आदर्श बहुमुखी क्याम्पसमा काठमाडौंदेखि गएर परीक्षा दिन र अन्य समयमा यहीँ आएर काम गर्न समस्या भएको छैन,’ साहले भने, ‘परिवारले पनि विश्वास गरेर सहयोग गर्नुहुन्छ । केही गर्दै पढेको राम्रो भन्नेमै हुनुहुन्छ र त्योअनुसार विषय परिवर्तनदेखि व्यवसाय गरेकोमा खुसी हुनुहुन्छ ।’

Kunal shah1712665284.jpg

साहका अनुसार उनी ‘साथी एडटेक प्राइभेट लिमिटेड’अन्तर्गत रहेको ‘इन्टर्न साथी’ र ‘ट्यालेन्ट साथी’ कम्पनी सञ्चालन गर्छन् । यी दुवै जनशक्ति व्यवस्थापन गर्न सघाउने कम्पनी हुन् । जागिर खोज्ने र दिनेबीचलाई जोड्ने यो कम्पनीका सीईओ रहेका साह यसरी पढ्दै काम गर्न खोज्ने अरु पनि थुप्रै रहेको बताउँछन् ।

मासिक रूपमा करिब ५ हजार विद्यार्थीले ‘इन्टर्न’का लागि इन्टर्न साथीको वेबसाइटमा चासो राख्ने र फारम भर्ने गरेको साहले बताए । ‘हाम्रोमा पनि सबै कलेज पढिरहेका विद्यार्थीले नै साइट एक्सप्लोर गर्नुहुन्छ । महिनामा ५ हजार कम्तीमा हुनुहुन्छ । यसमा केहीबाहेक सबैले पढाइको सुरुवातबाटै आफूलाई पेसासँग जोड्न खोजिरहेको पाउँछु ।’

०००

माथिका यी केही उदाहरण मात्र हुन् । हामीले यसबाहेक पढाइसँगै पठाओ चलाएर कमाइ गरिरहेका युवालाई पनि सोधेका थियौँ । उनीहरूले पनि अभिभावकलाई आर्थिक भार बोकाउनुभन्दा आफैँले जानेको सिप चलाएर कमाउनु उचित ठानेको बताए । गोपनीयताका कारण परिचय खुलाउन नमाने पनि यसरी पढ्दै ‘राइड शेयरिङ’ गरेर ‘गिग इकोनोमी’को हिस्सा बनेका थुप्रै युवा बजारमा देखिन्छन्, जसलाई सकारात्मक पाटोको रूपमा लिनुपर्ने समाजशास्त्री मीना पौडेल बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘यसले हाम्रो समाज आर्थिक हिसाबले सकारात्मक बाटोमा परिवर्तन भइरहेको देखिन्छ । किनभने हिजो परिवारका केही सदस्यमा निर्भर भइरहेको पुस्ताबाट अहिले आफैँ कमाउँदै पढ्दै गर्ने पुस्तामाझ हामी छौँ । यो कुरा चेतना, आवश्यकता र समाजको परिवर्तित समयलाई सम्बोधन गर्ने सकारात्मक पाटोको रूपमा मैले लिएकी छु ।’

त्यस्तै, पछिल्लो समय संसारभर ‘स्टडी ह्वाइल वर्किङ’को अवधारण बढिरहेको बताउँछन्, क्वेस्ट इन्टरनेसनल कलेजका प्रधानाध्यापक उदय पौडेल । यसो गर्नाले अभिभावकलाई पनि आर्थिक भार नपर्ने र विद्यार्थीमा पनि आत्मविश्वास बढ्ने उनको बुझाइ छ । ‘अभिभावकले कक्षा नर्सरीदेखिँ १२ सम्मै पैसा तिर्दै आएका हुन्छन् । त्यसमा चाहिँ बच्चाहरूले नै काम गरेर आफ्नो पढाइ, बस्ने खाने व्यवस्थापन गर्न सके भने अभिभावकलाई आर्थिक भार पनि भएन । बच्चा पनि अनुभवी, परिपक्व हुँदै आउने भएकाले यसमा समाजको आकर्षण बढेको देखिन्छ,’ उनले भने, ‘विदेशमा पनि १८ वर्षपछि यो ट्रेन्ड छ । नेपालमा पनि सबैको रोजाइ काम गर्दै पढ्ने बन्दै गएको छ ।’

शिक्षा मन्त्रालयका अनुसार करिब १ लाख १० हजार २ सय १७ विद्यार्थीले वैदेशिक अध्ययनका लागि गत आर्थिक वर्षमा मात्र ‘नो अब्जेक्सन सर्टिफिकेट’ (एनओसी) लिएका थिए । यो तथ्यांक १० वर्षको तुलनामा चार गुणा बढी हो ।

विकसित राष्ट्रहरूमा भने यो नयाँ कुरा होइन । जस्तो, सन् १९७३ देखि हार्बर्ड विश्वविद्यालयले भर्ना गरेपछि ‘ग्याप इयर’ अर्थात् विश्राम वर्ष लिने छनोट विद्यार्थीलाई दिएको छ । हार्बर्डको सो कुरा शिक्षाकर्मी/अभियन्ता मिलन पाण्डेले उद्धृत गर्दै एउटा लेख नै लेखेका थिए, ‘हामीले तपाईंलाई लियौँ, के तपाईं घुम्न, स्वयंसेवा गर्न, पढाइको उद्देश्य खोज्न, काम सिक्न केही समय बिदा ‘ग्याप इयर’ अर्थात् ‘विश्राम वर्ष’ लिन चाहनुहुन्छ ?’

हार्बर्डको यो बिदा लिएका विद्यार्थीको नतिजा सकारात्मक देखिएका रिपोर्टहरू प्रकाशित नै भएका छन् । विश्वविद्यालय आफैँले प्रकाशित गरेको एउटा रिपोर्टमा यसरी विश्राम वर्षको बिदा लिने विद्यार्थीको पढाइ झनै अब्बल भएको देखाएको थियो ।

यसरी बेलायतमा पनि यो विश्राम वर्षको अवधारणा झण्डै सन् १९७० ताका विकास हुन थालेको देखिन्छ । तत्कालीन समयमा यो अवधिलाई यात्रा वा स्वयंसेवामार्फत जीवन अनुभव प्राप्त गर्ने समयको रूपमा हेरिएको थियो । नर्वे, अस्ट्रेलिया, न्युजिल्यान्ड, बेल्जियम, डेनमार्क, इजरायल, जापान, दक्षिण अफ्रिकालगायत मुलुकमा विश्राम वर्षको अवधारणा शैक्षिक कार्यक्रमकै रूपमा प्रचलनमा रहेको देखिन्छ ।

प्रधानाध्यापक पौडेल विदेशमा प्रचलनमा रहेका अन्य उदाहरण थप्दै भन्छन्, ‘विदेशका उदाहरण हेर्दा बाहिर ‘मोडुलर लर्निङ’ भन्ने पनि हुन्छ । त्यसो हुँदा विद्यार्थीहरू जहाँ पनि जोडिन सक्छन् र वर्षको बीचमै गएर जहाँ ‘ज्वाइन’ गर्दा पनि हुन्छ । हाम्रोमा चाहिँ एउटा वर्ष वा सेमेस्टर नै बाँड्ने चलन छ, त्यसमै ज्वाइन गर्नुपर्ने बाध्यता छ । त्यसैले यहाँ विद्यार्थीको आत्मविश्वास बढ्ने र विद्यार्थीको स्वतन्त्रताको हिसाबले चाहिँ अझै धेरै काम गर्नुपर्ने र स्वतन्त्रतालाई थप बढाउनुपर्ने देखिन्छ ।’

शिक्षाविद् बालाचन्द्र लुइँटेल पनि हाम्रो समाज पढाइसँगै काम (इन्टर्न) गर्ने कुरामा अभ्यस्त हुँदै गइरहेको स्वीकार्छन् । पहिलाको तुलनामा विद्यार्थीहरू पढाइसँगै त्यससँग सम्बन्धित काममा जोडिन खोजिरहेको देखिने उनले बताए । यद्यपि, पाठ्यक्रमको समस्याका कारण अझै विद्यार्थीलाई यसरी खुल्न समस्या रहेको उनको भनाइ छ ।

विदेश जाने होडबाजी– ‘पार्ट टाइम’ काम !

विद्यार्थीहरू कक्षा १२ सकेपछि विदेश जाने ‘ट्रेन्ड’ बढ्नुलाई ‘पार्ट टाइम’ कामसँगै जोडेर हेर्न सकिने बताउँछन्, क्वेस्टका प्रधानाध्यापक पौडेल । नेपालमा सहजै पार्ट टाइम काम नपाउने, तर विदेश जाँदा राम्रो कमाइसँगै पढाइलाई पनि निरन्तरता दिन पाउने भएकाले धेरै विद्यार्थी विदेशतर्फ आकर्षित भएको उनको भनाइ छ ।

हुन पनि शिक्षा मन्त्रालयका अनुसार करिब १ लाख १० हजार २ सय १७ विद्यार्थीले वैदेशिक अध्ययनका लागि गत आर्थिक वर्षमा मात्र ‘नो अब्जेक्सन सर्टिफिकेट’ (एनओसी) लिएका थिए । यो तथ्यांक १० वर्षको तुलनामा चार गुणा बढी हो । यसरी विदेश जाने कुरालाई पनि अभिभावकले सहजै स्वीकारिरहेको देखिन्छ ।

प्रधानाध्यापक पौडेलका अनुसार विदेश पढ्न जाने कुरा पढाइ मात्र नभएर आर्थिक पाटोसँग पनि जोडिन्छ । विदेश जानेले पनि उतै कमाएर पढ्ने र यसरी खट्दा पढाइसँगै आर्थिक अवस्थामा पनि सुधार हुने लोभ विद्यार्थी र परिवारमा देखिन्छ । ‘यी सबै कुराले व्यक्तिगत रूपमा विद्यार्थी परिपक्व हुने भयो, परिवारको आर्थिक भार पनि झेल्ने भयो, विद्यार्थीको ‘प्रोफेसनल ग्रोथ’ पनि अलि बढ्ने र काबिल हुने देखियो,’ उनले भने, ‘अहिले १८ वर्ष पुगेको मान्छे बिहानको पढाइ सकेर कोठामा गएर सुत्नुभन्दा काम गर्नु नै जाती हो । यो समयमा विद्यार्थीलाई थकाइ लाग्दैन, खट्न सक्छ । त्यसैले यो समय ‘स्टडी ह्वाइल वर्किङ’ गर्नु नै फाइदाजनक छ ।’

त्यस्तै, समाजशास्त्री मिना पौडेल पनि यसलाई पढ्दै कमाउँदै गर्ने विद्यार्थीको रुचिसँग जोडेर हेर्न सकिने बताउँछिन् । युवापुस्तामा आएको पढ्दै कमाउँदैको चेतनाले पनि विदेशिने विद्यार्थीको संख्या बढेको उनको भनाइ छ । ‘अधिकांश घरमा पढाइसँगै आर्थिक सुरक्षाको आवश्यक महसुस भएकाले पनि अधिकांश विद्यार्थीमा विदेश जाने लहर देखिएको हो,’ उनले भनिन् ।

समाजशास्त्री मीना पौडेल पनि कानुन प्रभावकारी नहुँदा पार्ट टाइम काम गर्न बाधा पुगेको बताउँछिन् । हुन पनि पार्ट टाइमको हकमा भने यसलाई अनौपचारिक क्षेत्रको रूपमा हेरिएको छ ।

अभिभावक महासंघका अध्यक्ष सुप्रभात भण्डारी पनि विदेश गएका विद्यार्थीको प्रमुख चासोचाहिँ पढाइसँगै कति काम गर्न सकिन्छ भन्नेमा रहेको बताउँछन् । ‘चाहे नेपालमा होस् या विदेश जाने विद्यार्थी, कसरी पढाइसँगै अतिरिक्त आम्दानी र सीप विकास गर्न सकिन्छ भन्नेमा ध्यान देखिन्छ,’ उनले भने, ‘यदि यहीँ मज्जाले त्यहीअनुसार कमाइ र काम गर्न सकिने अवस्था भए अहिले विदेशिएका धेरै विद्यार्थी यहीँ अडिने थिए ।’

प्रविधिको क्षेत्रमा चासो र माग दुवै बढी

माथिका यी उदाहरण र आमनेपाली युवाका पछिल्ला ‘ट्रेन्ड’ हेर्दा अधिकांशले सीप विकासमा जोड दिइरहेको देखिन्छ । विशेष गरी आईटी शिक्षामा जोड दिइरहेको पछिल्लो पुस्ता सीप सिक्दै, कमाउँदै औपचारिक शिक्षा लिइरहेका छन् ।

आधिकारिक तथ्यांक नभए पनि सीप सिक्नमा नै युवा विद्यार्थी आकर्षित रहेको विभिन्न उदाहरणले देखाएका छन् । पछिल्लो समय आईटीमा विद्यार्थीको आकर्षण बढेको र सोहीअनुसार माग पनि भइरहेको बताउँछन्, कुमारी जबका एमडी सन्देश भण्डारी ।

भण्डारीका अनुसार पछिल्लो समयमा प्रविधिको विकाससँगै मान्छेहरूको काम गर्ने तरिकामा जसरी परिवर्तन भइरहेको छ, त्यसले युवापुस्तालाई आकर्षण गरेको छ भने काममा पनि सहज बनाइरहेको छ । जस्तो; अहिले थोरै समय खर्च गर्दा पनि बढी काम गर्ने विभिन्न ‘एआई टुल्स’को विकास भइसकेको छ । योसँगै डिजिटल मार्केटिङमा पनि माग बढ्दो रहेको उनको भनाइ छ । यसरी प्रविधिको विकाससँगै विद्यार्थीलाई काम गर्दै पढ्न थप सहज र छरितो भएको उनले बताए ।

भण्डारीले शिलापत्रसँग भने, ‘आर्थिक मन्दीका कारण अन्यत्रभन्दा अहिले सबैभन्दा धेरै शैक्षिक कन्सल्टेन्सीमा जनशक्तिको माग छ । योबाहेक प्रविधिसँग सम्बन्धित जनशक्ति माग गर्ने कम्पनीमा पनि सफ्टवेयर डेभलपमेन्टदेखि अन्य सम्बन्धित काममा माग राम्रो छ ।’

त्यस्तै, मेरो जबका संस्थापक शैलेन्द्रराज गिरी सबैभन्दा धेरै माग आईटी उद्योगमा रहेको बताउँछन् । मेरो जबसँग लगभग ९० क्षेत्रका ४० हजार कम्पनी आबद्ध रहेकोमा धेरैले आईटी क्षेत्रकै कामदार माग्ने र युवापुस्ताको आकर्षण पनि सोही क्षेत्रमा बढेको उनको भनाइ छ ।

‘अहिले सबैभन्दा धेरै आईटी उद्योगमा कामको माग बढिरहेको छ । तर, सबैमा सकेसम्म अनुभवी मान्छे खोज्ने गरेको पनि देखिन्छ । बरु भनेजति पैसा दिन्छु, काम पनि भनेजस्तै गर्न सक्ने अनुभवी चाहिन्छ भन्ने कुरा आउँछ,’ गिरी भन्छन्, ‘त्यसैले विद्यार्थीको हकमा भने इन्टर्नहरू राखेर सिकाउने र एउटा दक्ष जनशक्ति बनाउने चलन पनि छ ।’

तथ्यांकको कुरा गर्दा भण्डारीका अनुसार कुमारी जबमा हरेक दिन १० देखि १५ वटा दरबन्दी वेबसाइटमा पोस्ट हुन्छ । यसरी महिनामा करिब ४ सयभन्दा बढी दरबन्दी पोस्ट हुन्छ, जसमा मासिक साढे ३ सयभन्दा धेरै दरबन्दीमा जनशक्ति व्यवस्थापन हुन्छ । यो जब वेबसाइटबाहेक कुमारी जबका २५०० कर्मचारी नै विभिन्न संस्थामा काम गर्छन्, जसलाई ‘आउट सोर्सिङ’ भनिन्छ । यसमा भने भर्खरै काम गर्न थालेका विद्यार्थीहरू नै हुन्छन् । लगभग २ सयभन्दा धेरैले ‘आउट सोर्सिङ’मार्फत नै काम गरिरहेका हुन्छन् । मोटामोटी ५ देखि ६ सय जनाको जनशक्ति व्यवस्थापनमा मात्रै मासिक रूपमा काम गरिरहेको कुमारी जबका एमडी भण्डारीले बताए ।

मेरो जबको पनि पछिल्लो १५ वर्षको तथ्यांक हेर्दा प्रत्येक महिना २२ हजार ४ सय हाराहारीमा जागिरका लागि आवेदन परेको देखिन्छ, जसमा विद्यार्थी (इन्ट्री लेभल जागिर) मात्र करिब ३ लाख १७ हजार ७ सय ६९ ले आजसम्म आवेदन दिएको तथ्यांक छ । संस्थापक गिरीले तथ्यांक प्रस्तुत गर्दै शिलापत्रसँग भने, ‘पछिल्लो समय यसमा सबैभन्दा धेरै आईटीसँग सम्बन्धित कामहरूमा चासो देखिएको छ । यसले हाम्रो समाजले पढाइसँगै काम गर्ने कुरालाई सामान्य रूपमा लिन थालेको देखिन्छ ।’

‘तर कानुन नबन्दा पार्ट टाइम काम गर्ने/गराउनेलाई समस्या छ’

यद्यपि, पार्ट टाइम काम गर्न चाहनेलाई भने राज्यले अनुकूल नीति नबनाएको मेरो जबका संस्थापक गिरीले बताए । सरकारले पढ्दै कमाउँदै गर्न खोज्ने विद्यार्थीलाई सहज बनाउन अनुकूल कानुन बनाए यो क्रम अझै बढ्ने र समाज खुल्दै जाने उनले बताए ।

‘पढ्दै कमाउन चाहने विद्यार्थीहरू नभएका होइनन् । समाज, परिवार सबैले स्वीकारे पनि कतिपय कानुनी बाधाले गर्दा समस्या देखिन्छ । जस्तो, श्रम ऐनले कसैलाई पार्ट टाइम जब गर्दा दिनुपर्ने रकमको दायरा तोकिदिएको छ । तर, अन्यत्रको प्रचलन हेर्दा पार्ट टाइम काम भनेको घण्टाको दरले कसैले काम गर्छ र हप्ता पुगेपछि पैसा पाउँछ । यहाँ त्यस्तो कुनै कानुनी प्रावधान पनि छैन । जसोतसो आफ्नै तरिकाले मार्केटले धानिरहेको छ,’ गिरीले शिलापत्रसँग भने ।

समाजशास्त्री मीना पौडेल पनि कानुन प्रभावकारी नहुँदा पार्ट टाइम काम गर्न बाधा पुगेको बताउँछिन् । हुन पनि पार्ट टाइमको हकमा भने यसलाई अनौपचारिक क्षेत्रको रूपमा हेरिएको छ । राज्यले यसलाई पनि औपचारिक क्षेत्रभित्र ल्याएर कानुनी दायरामा ल्याउन कानुन बनाउनुपर्ने र सोहीअनुसार कार्यान्वयनमा लानुपर्नेमा पौडेलले जोड दिइन् । विद्यार्थीलाई काम गर्दा जोखिमहरू घटाउने र सम्भावनाहरू बढाउने खालका नीति नियम बनाउनुपर्ने उनको भनाइ छ ।

‘त्यो भनेको विद्यार्थीले क्षणिक काम गरे पनि उनीहरूले कर तिर्छन् । त्यसैले उनीहरूलाई पनि कामको जोखिमबाट जोगाएर सुरक्षा प्रदान गर्ने कुरामा राज्यले ध्यान दिन आवश्यक छ,’ पौडेलले भनिन्, ‘विदेशको हकमा २ घण्टा काम गरे पनि त्यो रेकर्ड हुन्छ, राज्यमा । जसरी पूर्णकालीन काम गर्नेलाई राज्यले हेरेको छ, यसलाई पनि राज्यले न्यूनतम सुरक्षाका मापदण्डभित्र ल्यायो भने यस्ता कुराहरू अझै प्रोमोट हुन्छ ।’

नारायण सिग्देलको त्यो कार्यक्रम, जसलाई सिङ्गो देशले बोक्यो

एकताका शिक्षाकर्मी नारायण सिग्देलको ‘पढ्दै कमाउँदै’ कार्यक्रम निकै चर्चामा रह्यो । सिग्देल उनै हुन्, जसले आफू प्रधानाध्यापक रहँदा सुर्खेतको जनज्योति माध्यमिक विद्यालयमा सो कार्यक्रम लागू गरेपछि सरकारले नै यसलाई काँध हालेर काम थालेको थियो । यसलाई राज्यले यसरी बोक्नु र त्यसलाई सरोकारवालाले प्रशंसा गर्नुलाई समाजले कमाउँदै पढ्दै गर्ने अवधारणालाई स्वीकारेको बुझ्न सकिने सिग्देल बताउँछन् ।

‘पहिला पनि छोराछोरीलाई काम सँगै पढाइ गराउँथे । यो चलन बीचमा हराएर छोराछोरीलाई काम नलगाई पढाउने भन्ने चलन आयो । तर पछिल्लो समय समाजले फेरि यसलाई स्वीकारेर अघि बढेको देखिन्छ । यो खुसीको कुरा हो,’ सिग्देलले भने ।

यसरी पढ्दै कमाउने कुराबाट गाउँका अभिभावकहरू पनि खुसी भएको पाइएको सिग्देलको अनुभव छ । उनका अनुसार उनी प्रधानाध्यापक रहेको स्कुलमा विद्यार्थीले कृषिदेखि अन्य कामहरू पाठ्यक्रमसँग जोडेर गर्ने गर्दछन् । जसले सैद्धान्तिक साथै व्यावहारिक ज्ञान पनि विद्यार्थीमा प्राप्त हुने उनको दाबी छ ।

‘पहिलाचाहिँ स्कुल एक्लैले हामीले यसरी पठनपाठन गरेका थियौँ । त्यतिबेला अभिभावक मान्न तयार हुनुहुन्नथ्यो,’ सिग्देलले विगत सम्झिए, ‘पहिलाचाहिँ यसले बिगार्ला कि, पढ्न छोड्ला कि भन्ने डर देखिन्थ्यो । तर, अहिले बिस्तारै त्यस्तो भ्रम चिरिएको मैले पाएको छु । झन् सिङ्गो राज्यले नै यो अवधारणालाई बोकेको देखेपछि खुसी हुनुहुन्छ । विद्यार्थीहरू पनि स्वत:स्फूर्त कन्भिन्स भएर काम गर्दै पढ्न थालेका छन् ।’

विद्यार्थी अगाडि, पाठ्यक्रम पछाडि

विद्यार्थीहरू सिर्जनशील भएर अगाडि बढिरहे पनि हाम्रो पाठ्यक्रम पछाडि रहेको शिक्षाविद् बालाचन्द्र लुइँटेल बताउँछन् । उनका अनुसार अहिले जुन तरिकाको पाठ्यक्रम छ, त्यसले विद्यार्थीलाई अझै खुल्न गाह्रो बनाइरहेको अवस्था छ । काम (इन्टर्न) गर्ने कुरालाई पनि पाठ्यक्रमसँग जोड्नुपर्ने उनी बताउँछन् । काम र पढाइ सँगै हुन सक्ने भए पनि पाठ्यक्रमले यी दुईलाई नजोडिरहेको उनको भनाइ छ ।

‘पढाइसँगै गर्ने काम र सिकाइको ‘भ्यालु’लाई राज्यले गणना गरिदिनुपर्‍यो । काठमाडौं स्कुल अफ एजुकेसनकै उदाहरण दिँदा स्नातकोत्तरमा हाम्रो इन्टर्नसिप कार्यक्रम छ, तालिम लिनुपर्छ । काठमाडौं महानगरमा पछिल्लो समय करिब २ हजार शिक्षकलाई तालिम दिन सम्भव पनि हामीले तालिम दिएर निकालेको जनशक्तिकै कारण भएको हो,’ लुइँटेलले भने, ‘यसरी पढाइलाई काम र समुदायसँग जोड्न सक्यो भने यो अझै प्रभावकारी हुन्छ । विद्यार्थी र राज्य दुवैलाई हितकर हुन्छ ।’

अभिभावक महासंघका अध्यक्ष सुप्रभात भण्डारी अभिभावकको सोच पनि बदलिएको बताउँछन् । 'पहिला पढाइ सक् अनि कमाउन थाल्लास्' भन्ने अभिभावक अहिले बेलैदेखि छोराछोरीलाई ‘इन्टर्न गर्दैनस्’ भन्ने सोचमा आइपुगेको उनको भनाइ छ ।

त्यस्तै, क्वेस्ट इन्टरनेसनल कलेजका प्रधानाध्यापक पौडेल पनि पाठ्यक्रम बनाउँदा यो अनुकूल नबनिरहेको बताउँछन् । भन्छन्, ‘यस्तो कुरालाई प्रोमोट गर्न राज्यको दायित्व नै प्रमुख हुन जान्छ । त्यसैले पाठ्यक्रम बनाउँदा, निर्देशन दिँदा विद्यार्थीलाई केन्द्रमा राखेर सोच्नुपर्छ । पार्ट टाइम रोजगार सिर्जना गर्न पनि राज्यले यही अनुकूलका नीतिहरू बनाएर अघि बढ्न आवश्यक छ ।’

बदलिँदै अभिभावक

अभिभावक महासंघका अध्यक्ष सुप्रभात भण्डारी अभिभावकको सोच पनि बदलिएको बताउँछन् । 'पहिला पढाइ सक् अनि कमाउन थाल्लास्' भन्ने अभिभावक अहिले बेलैदेखि छोराछोरीलाई ‘इन्टर्न गर्दैनस्’ भन्ने सोचमा आइपुगेको उनको भनाइ छ ।

अभिभावकको बसाइमा यसबारे बुझ्दा भण्डारीले कतिपयले भने आर्थिक अवस्थाका कारण छोराछोरीलाई काममा प्रेरित गर्ने गरेको पाए भने कतिपयले विदेशका ‘ट्रेन्ड’ हेरेर छोराछोरीलाई व्यावहारिक ज्ञान दिने सोचले हेरेको पाए ।

‘पहिलाभन्दा पढाइ बसाइ महँगो भएका कारणले गर्दा अभिभावकको एउटा कमाइले नधान्ने भएको र सोही कारण काममा होमिनुपर्ने बाध्यता देखिन्छ भने अर्कोचाहिँ सिक्न र अनुभव बुटुल्नकै लागि काम वा स्टार्टअप गरिरहेको मैले पाएको छु,’ भण्डारीले भने, ‘जेहोस्, यसमा हरेक बाआमा ढुक्क रहेको र पहिलाजस्तो काम गर्दा पढाइ बिग्रेला कि भन्ने डरबाट मुक्त रहेको देखिन्छ ।’

समाजशास्त्री ढकाल भने अहिले तुलनात्मक हिसाबले आर्थिक सम्भावना पनि बढेको भएर त्यसलाई युवापुस्ताले पहिचान गरी काम गरिरहेको र त्यसमा अभिभावकलाई पनि ‘कन्भिन्स’ गराएको बताउँछिन् । ‘अभिभावक पनि कन्भिन्स भएको देखिनुको कारणचाहिँ अहिलेको जीवनशैली हिजोको भन्दा महँगो हुनु नै हो । त्यसैले घरमा एक जनाको कमाइले थेग्न सक्ने स्थिति छैन,’ उनले भनिन् ।

पौडेलले थप भनिन्, ‘अर्कोतर्फ समाज पनि खुला भयो । खुल्ला समाजमा प्रतिस्पर्धा पनि छ, अवसर पनि छ, सम्भावना पनि छ, चुनौती पनि छ । त्यसैले यो सबैसँग लड्नका लागि अभिभावकले छोराछोरीलाई छुट दिएको पनि हो । अभिभावक र स्वरोजगार बन्न प्रयत्न गरिरहेको युवामा आएको सकारात्मक चेत हो यो ।’

सँगसँगै लैङ्गिक विभेदका चुनौती पनि

समाजशास्त्री पौडेल पार्ट टाइम काममा लैङ्गिक विभेदको चुनौतीलाई लिएर पनि सचेत हुनुपर्ने बताउँछिन् । समाज खुल्दै गएको र पढ्दै काम गर्दै गरेको युवामा खुल्लापन रहे पनि यसले लैङ्गिक विभेदको घटना झन् बढ्न सक्ने उनको भनाइ छ ।

‘जस्तो यही ठमेल, दरबारमार्ग २४ घण्टा नै खोल्ने भनिएको छ । यस्तोमा घण्टे काम गर्ने प्रचलन विश्वका विभिन्न देशका उदाहरणले देखाउँछ । यसले यस्ता कुरामा झन् राम्रो मद्दत त गर्ला तर सँगसँगै सुरक्षा जोखिम पनि छ, विशेषत: महिलाहरूलाई,’ पौडेलले भनिन्, ‘उसमाथि सबैभन्दा बढी व्यापारिक केन्द्र हुने भएकाले यस्तोमा बढी रोजगारी सिर्जना हुने भनेको मनोरञ्जन र पर्यटन सेवा क्षेत्र हो । यी दुवै क्षेत्रमा लैङ्गिक विभेद धेरै छ । ज्यालामा असमानता, बसाइमा असमानता, रात्रिकालीन भएकाले हिंसामा पर्ने डर, २ बजे आउँछे– केटीलाई डेरा दिन्न भन्ने समस्या छ ।’

यसले गर्दा तुलनात्मक रूपमा महिलाहरूलाई ‘गिग इकोनोमी’मा योगदान गर्नबाट रोकिरहेको देखिने उनले बताइन् । ‘त्यसैले समाज खुल्दै छ त भन्यौँ, तर यस्ता कुरामा महिला श्रमिकमैत्री भइसकेका छैनन् । लैङ्गिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा महिला श्रमिकलाई धेरै जोखिम हुने पनि देखिन्छ । यसमा राज्यले ध्यान पुर्‍याउन आवश्यक छ,’ पौडेलले शिलापत्रसँग भनिन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, चैत २८, २०८० ०८:०५