कस्ता विद्यालय राम्रा ?

A+ A A-

२०८१ सालको नयाँ शैक्षिकसत्र सुरु हुनै लाग्दा शिक्षण संस्थाका विज्ञापन यत्रतत्र देखिन थालेका छन् । यो पहिलोपटक आफ्ना बच्चालाई विद्यालय पठाउने वा पढ्दै गरेको बच्चालाई अर्को विद्यालयमा सार्ने समय हो । यसबारे अभिभावकले लिने निर्णयले बच्चाको भविष्यमा राम्रो/नराम्रो प्रभाव पार्न सक्छ । यसैले बच्चालाई विद्यालयमा भर्ना गर्नुपूर्व अभिभावकले विद्यालयबारे सोधखोजका लागि केही समय लिनु आवश्यक छ । यसबेला अभिभावकसामु कस्तो विद्यालयमा बच्चालाई पढाउँदा राम्रो होला भन्ने दोधार र अलमल पनि हुन सक्छ । सही विद्यालयको छनोटले बच्चाको भविष्य उज्ज्वल बनाउन सक्छ । बच्चा सिर्जनात्मक र प्रतिस्पर्धी भएर निस्कन सक्छ । बच्चाले स्कुलमा सिक्ने कुराले परिवारमा पनि प्रभाव पार्छ ।

हाम्रोवरिपरि भेटिने यिनै विद्यालयको बीचबाट सबैभन्दा राम्रो विद्यालयको छनोट गर्ने केही आधार छन् । धनाढ्य वर्गले मात्र पढाउन सक्ने र स्कुलको मासिक बिल नै पचासौँ हजार हुने एकाध निजी शिक्षण संस्थामा सर्वसाधारणले पढाउन सक्दैनन् । चर्को शुल्क लिँदैमा सबै शिक्षण संस्थाले उच्च गुणस्तरको शिक्षा दिन्छन् भन्ने ग्यारेन्टी पनि हुँदैन । मासिक बिल तिर्नु नपर्ने सामुदायिक विद्यालयमा पढाइ नै हुँदैन भन्ने पनि होइन । हाम्रो देशमा विद्यालयका केही यस्ता गुणहरू छन्, जसका आधारमा कुनै विद्यालयलाई राम्रो मान्न सकिन्छ ।

आकर्षक भौतिक संरचना

अभिभावकले विद्यालय छनोट गर्नुपूर्व विद्यालयको इतिहासदेखि वर्तमानसम्मको अवस्थाबारे जानकारी लिनुपर्छ । विद्यालयका सञ्चालक कस्तो प्रकृतिका छन् ? विगतमा उक्त विद्यालय पढेर निस्केका विद्यार्थीको हालको अवस्था के छ ? विद्यालयको भौतिक संरचना कस्तो छ ? विद्यार्थीका लागि प्रशस्त खुला ठाउँ छ कि एउटा घर भाडामा लिएर साँघुरो क्षेत्रफलमा विद्यालय सञ्चालित छ ? प्रयोगशाला, पुस्तकालय, खेल मैदान, स्वच्छ पिउने पानी, चमेना गृह, शौचालय, कक्षाकोठाको अवस्था आदि सबै भौतक संरचना आकर्षक, चुस्त भएको र हरियाली वातावरणको प्रभाव बच्चाको शैक्षिक वातावरणमा पर्ने गर्छ ।

विद्यार्थीकेन्द्रित शैक्षिक वातावरण

विद्यालयको शैक्षिक वातावरण कस्तो छ ? विद्यालयको उद्देश्य परीक्षाको अंक छ कि सिकाइ छ ? अधिकांश विद्यालयमा विद्यार्थी होइन, अभिभावक र शिक्षक शिक्षाको केन्द्रमा छन् । राम्रा विद्यालयमा विद्यार्थी शिक्षाको केन्द्रमा रहन्छन् । विद्यालयमा अभिभावकको रुचि र चाहना पूरा गर्नतिर होइन, विद्यार्थीको प्रतिभा प्रस्फुटन गर्ने क्रियाकलाप हुन्छन् । शिक्षकले व्यक्ति–व्यक्तिलाई ध्यान दिएको हुन्छ । अतिरिक्त क्रियाकलाप नाम मात्रका होइनन्, साँच्चै नै विद्यार्थीको प्रतिभा विकास गराउने उद्देश्यले नियमित रूपमा सञ्चालित हुन्छन् ।

राम्रा विद्यालयमा विद्यार्थीको सीप विकासका योजना र कार्यक्रम हुन्छन् । जो अहिले केही सामुदायिक विद्यालयले गतिलोसँग अगाडि बढाएका छन् । विद्यार्थी यस्ता कार्यक्रममा आबद्ध हुन पाउँछन् र विद्यालय तह सकेर निस्कँदै गर्दा ऊसँग गरेर खाने कम्तीमा एक सीप र कौशल रहन्छ । पढाइमा उत्कृष्ट विद्यार्थीका लागि अतिरिक्त अध्ययन, अनुसन्धान र प्रयोगात्मक क्षमता विकास गर्ने अवसर सिर्जना गरिएका हुन्छन् । एउटा कक्षामा जति थोरै विद्यार्थी, उति राम्रो । एउटा कक्षामा ४०/५० जना विद्यार्थी खाँदेर राख्ने विद्यालयको कक्षामा पठनपाठनको गुणस्तरीयता कायम राख्न गाह्रो पर्छ । उत्कृष्ट देशले एउटा कक्षामा १०/१५ जना विद्यार्थी राखेर शैक्षिक गुणस्तर यत्तिकै कायम राखेका होइनन् ।

स्कुले जीवनका सुरुका केही वर्ष अति नै महत्त्वपूर्ण वर्ष हुन् । किनकि यतिबेला बच्चामा जे रोपिन्छ, यसले सिङ्गो जीवनलाई प्रभावित पार्छ । स्कुल सुरुवातको पहिलो दिनबाटै बच्चालाई अंग्रेजी शब्द, गणितका फर्मुला, विज्ञानको परिभाषा रटाउन सुरु गर्ने विद्यालय शिक्षाको मूलभूत कार्यबाट भागेका विद्यालय हुन् । प्रकृतिसँगको स्पर्श, चरित्र निर्माण, बाल स्वभावअनुरूपको खेलको व्यवस्था, संस्कारको विकास, जिज्ञासु बनाउने उपायको खोजी, मूर्त र आकर्षित शिक्षण सामग्रीको प्रयोग गरेर शिक्षालाई सरल, व्यावहारिक र आकर्षक बनाउन सक्ने विद्यालय यथार्थको धरातलमा राम्रा हुन् ।

विद्यालयको काम आलोचनात्मक चेत, तार्किक क्षमता, सिर्जनात्मक व्यक्तित्व, नयाँ कुराको खोज, सोच र आविष्कारको हुटहुटी भएका मानिस तयार गर्नु हो । परीक्षाका लागि सीमित तथ्य तथ्यांकको रटान अबको युगमा काम नलाग्ने भएको छ ।

विद्यालयभित्र लोकतान्त्रिक वातावरण

विद्यालयमा विद्यार्थीमैत्री वातावरण हुनुपर्छ । शिक्षा त्यस्तो विषय होइन, जो विद्यार्थीमा लादिन्छ । शिक्षा त्यो पनि होइन, जहाँ जिज्ञासा दबाइन्छ । अनुशासनको कडा नियमको सिक्रीमा विद्यार्थीलाई पारिन्छ । विद्यार्थीलाई कडा अनुशासनमा बाँध्ने होइन, अनुशासित बन्न सिकाउने हो । हाम्रावरिपरिका विद्यालयमा लादिने कैयौँ अनुशासन बेकारका छन्, जसले बालापनको स्वतन्त्रतामाथि दमन गर्ने मात्रै उद्देश्य राख्छन् । विद्यालयमा पद्धति बसाल्नु र अनुशासन लाद्नु फरक कुरा हुन् । अमेरिकादेखि फिनल्यान्डसम्मका विद्यालयमा विद्यार्थीका लागि निश्चित पोशाक हुनैपर्ने बाध्यता हुँदैन । आखिर पोशाकले पढाइमा प्रभाव पार्ने होइन, झन् आफ्नो इच्छाअनुसारको पोशाकले व्यक्तिमा आत्मविश्वास र खुसी बढ्ने अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् । टाई नलगाउँदैमा, मोजा नलगाउँदैमा, होमवर्क नगर्दैमा, नेपाली भाषा बोल्दैमा दण्डित हुनुपर्ने बेकारका कुरा हुन् ।

जसरी अधिनायकवादी व्यवस्था भएको देशमा नागरिकका क्षमता र प्रतिभा दमित हुन्छन्, विद्यालयमा हुने अधिनायकवादी शैलीले पनि ठीक त्यही काम गर्छ । विद्यालयमा हुने लोकतान्त्रिक वातावरणमा सबै क्षमता र प्रतिभाका फूलहरूले फक्रिने मौका पाउँछन् ।

शिक्षा त्यस्तो विषय होइन, जो विद्यार्थीमा लादिन्छ । शिक्षा त्यो पनि होइन, जहाँ जिज्ञासा दबाइन्छ । अनुशासनको कडा नियमको सिक्रीमा विद्यार्थीलाई पारिन्छ । विद्यार्थीलाई कडा अनुशासनमा बाँध्ने होइन, अनुशासित बन्न सिकाउने हो ।

त्यस्तो विद्यालय असल हो, जसले शिक्षा लाद्ने होइन, सिकाइको भोक विद्यार्थीमा सिर्जना गर्छ, प्रत्येक विद्यार्थीको अस्तित्वलाई महत्त्व दिन्छ, हरेक विद्यार्थीमा केही छ भन्नेमा विश्वास राख्छ, हरेक विद्यार्थी फरक छन् भन्ने बुझाइ राख्छ, विद्यार्थीको बीचमा विभेद हुँदैन ।

बाल्यकालमा १०/१२ वटा किताबको भारले थिचिदिने शिक्षाले कसरी बच्चाको चौतर्फी विकास गर्न सक्छ ? बरु प्राथमिक तहमा किताब थोरै र जीवन मूल्यको धेरै ज्ञान दिने विद्यालय राम्रा हुन् । विद्यार्थीले विद्यालयमा सिक्ने समय दिउँसोको हो । तर, विद्यालयले बिहान झिसमिसेदेखि साँझसम्म पढाउने र घरमा पनि घण्टौँसम्मको होमवर्क दिने विद्यालयले विद्यार्थीमाथि अपराध गरेका छन् । सिकाइ भन्ने कुरा यसरी लाद्ने विषय होइन । शिक्षाका नाममा बच्चाका स्वतन्त्रताका सबै पखेटा भाँचिदिन उद्यत् विद्यालयबाट होसियार रहनैपर्छ ।

पाठ्यपुस्तक होइन, पाठ्यक्रममा आधारित पढाइ

पाठ्यपुस्तक होइन, पाठ्यक्रम हेरेर त्यस आधारमा पढाउने विद्यालय राम्रा हुन् । केही प्रकाशन गृहका पाठ्यपुस्तकमा विद्यार्थीको स्तर वा पाठ्यक्रमको परिधिभन्दा बाहिर गएर विषयवस्तुसमेत राखिएका हुन्छन् । विद्यार्थीलाई बोझ थोपर्न विद्यार्थीको स्तरभन्दा माथिका विषयवस्तु लादेर पाठ्यपुस्तकलाई मोटो देखाइएको हुन्छ । यस्तो कार्य शिक्षालाई गुणस्तरीय बनाउने होइन, शिक्षा लाद्ने र गाह्रो बनाउने मानसिकताबाट प्रेरित छ । त्यसैले विद्यालयले लगाउने पाठ्यपुस्तकहरूको स्तरीयताबारे पनि अभिभावकले बुझ्नैपर्छ ।

कैयौँ स्कुलले निश्चित प्रतिशत कमिसन खाएर अमुक प्रकाशन गृहका गुणस्तरहीन पाठ्यपस्तक किन्न लगाएका हुन सक्छन् विद्यार्थीलाई । यस्ता पाठ्यपुस्तकमा विद्यार्थीको उमेर, तह, मनोवैज्ञानिक स्तर ख्याल गरिएको हुन्न । सरल विषयवस्तुलाई गाह्रो बनाएर लेखिएको हुन्छ । पाठ्यपुस्तकमा उल्लेखित विषयवस्तु बढी सूचना दिने नाममा पाठ्यक्रमले तोकेको सीमाभन्दा बाहिर गएर लेखिएका हुन्छन् र विद्यार्थीको पढाइलाई थप गाह्रो पारिएको हुन्छ ।

स्तरभन्दा माथिको विषयवस्तु राख्दा विद्यार्थीले धेरै तथ्यहरू पढ्न पाउँछन् भन्ने सोच नै शिक्षाप्रति वितृष्णा बढाउनमा काफी छ । माथिल्लो तहका विद्यार्थीले चाहिने कुरा छानेर पढ्न सक्छन् तर विद्यालय तहका विद्यार्थीले सक्दैनन् । स्तरीय पाठ्यपुस्तक ती हुन्, जसले विद्यार्थीको तह, उमेर र आवश्यकतालाई ख्याल गरेर लेखिएका हुन्छन् ।

उत्कृष्ट शिक्षकको उपस्थिति

बच्चालाई भर्ना गर्न खोजिएको विद्यालयले शिक्षकलाई के–कस्तो तलब र सेवा सुविधा दिएको छ, अभिभावकले सचेततापूर्वक बुझ्नैपर्छ । शिक्षकले पाउने तलबले कक्षाकोठाको शिक्षणमा धेरथोर प्रभाव पार्छ नै । बच्चालाई सही शिक्षा दिन सजिलो काम होइन, यसका लागि अथक परिश्रम, सीप र प्रतिभा चाहिन्छ । ब्रिलियन्ट शिक्षक कुनै पनि शिक्षण संस्थामा थोरै तलबमा सेवा गरेर बस्दैन । यसै कारण चार/चार महिनामा शिक्षक बदलिइरहने विद्यालयको नकारात्मक प्रभाव विद्यार्थीको शिक्षामा पर्छ ।

शिक्षकको नियमित पेसागत विकास गराउन देशभित्र र बाहिर विभिन्न कार्यक्रममा शिक्षकलाई सहभागी गराउने विद्यालय राम्रा हुन्छन् । आजको विकसित प्रविधि शिक्षणमा प्रयोग गरेर सिकाउन शिक्षकलाई सक्षम बनाइनुपर्छ । सिकाइलाई व्यावहारिक बनाउन सक्ने ज्ञान शिक्षकमा पनि हुनुपर्छ । त्यसैले शिक्षाको कुरा गर्दैगर्दा शिक्षकको पेसागत विकास एक महत्त्वपर्ण पाटो हो । जुन विद्यालयले आकर्षक सेवा सुविधाका साथ उत्कृष्ट शिक्षकको व्यवस्था गरेको छ र शिक्षकको पेसागत विकासमा ध्यान पुर्‍याउने गर्छ, त्यही विद्यालय राम्रो कहलिन्छ ।

अत्याधुनिक शिक्षण विधिको प्रयोग

आजको पुस्ता जन्मनासाथ स्मार्टफोन, कम्प्युटर, ट्याब्लेटको स्क्रिनको संसारमा मस्त छ । फेसबुक, इन्स्टाग्राम र टिकटकजस्ता सामाजिक सञ्जालसँग हुर्केको छ । भिडियो गेम, युट्युब भिडियो र एआईसँग रमाएको छ । विश्वमा एआई, सचना प्रविधिको विकास र तीव्र परिवर्तनको समयमा आजको पुस्ता छ । यस समयमा हामीले शिक्षण संस्थामा प्रदान गरिरहेको शिक्षा बदलिँदो प्रविधिसँगै हुन सक्यो भने शिक्षा सान्दर्भिक, प्रतिस्पर्धी र रुचिकर हुन्छ । अन्यथा शिक्षा विद्यार्थीका लागि बोझिलो बन्छ ।

आजका विद्यार्थीको भविष्य चारवटा ‘सी’ को विकासमा भर पर्छ– क्रिटिकल थिङ्किङ, कम्युनिकेसन स्किल, कोलाबरेसन र क्रिएटिभ माइन्ड । विद्यालयले विद्यार्थीको भविष्यका यी चारवटा खम्बाहरू बलियो बनाउने गरी शिक्षा दिएको हुनुपर्छ ।

विद्यालयको शिक्षणमा परम्परागत भाषण विधिमा परिवर्तन गरी शिक्षालाई अनुसन्धानमूलक, प्रोजेक्ट बेस्ड, अन्तर्क्रियात्मक, समस्या समाधान, प्रयोगशाला विधि, भिजुअलाइज्ड र प्रविधिको प्रयोगसँग जोड्न सक्ने विद्यालय नै खासमा राम्रा विद्यालय हुन् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत २७, २०८० ०७:०६