भारतमा मोदीको भक्ति गर्दा समाज भाँडिरहेका युट्युब 'न्युज' च्यानलहरू

A+ A A-

एक युट्युब च्यानलमा पुरुष पत्रकार प्यालेस्टाइनीप्रति सहानुभूति राख्ने भारतीय मुस्लिम नागरिकलाई थर्काउँदै सोध्छन्, ‘पाकिस्तान र अफगानिस्तानमा हिन्दुमाथि अत्याचार हुँदा तपाईं उनीहरूको पक्षमा उभिनुभएको थियो ?’

अर्को एक च्यानलमा पत्रकारले बडो प्रसन्नतापूर्वक अयोध्या शहरमा बस्ने एक मुस्लिमलाई सोध्छन्, ‘हिन्दु राष्ट्रवादी भिडले ध्वस्त पारेको सदियौँ पुरानो मस्जिदको ठाउँमा राम मन्दिर बनाइएकोमा मुसलमानहरू खुसी छन् भनिन्छ, कुरा के हो ?

यस्तै, अर्को च्यानलमा महिला एङ्कर भारतको दक्षिणी राज्य केरलालाई ‘इस्लामिक राज्य’ बनाउने षड्यन्त्र भइरहेको आरोप लगाउँछिन् । यसको केन्द्र विपक्षी नेता राहुल गान्धीको संसदीय क्षेत्र वायनाड भएको बताए पनि आरोप पुष्टि हुने प्रमाण उनले दिएकी छैनन् ।

४६ करोडभन्दा धेरै प्रयोगकर्ता भएको भारत युट्युबको सबैभन्दा ठूलो बजार हो, जहाँ पाँचमध्ये चार इन्टरनेट प्रयोगकर्ताले युट्युब चलाउँछन् । बढीभन्दा बढी भारतीयले समाचार पाउने माध्यम अहिले युट्युब नै हो ।

यद्यपि, युट्युबमा देखाइने सबै कुरा समाचार हुँदैनन् । केही लोकप्रिय युट्युब न्युज च्यानलले दुष्प्रचार र इस्लामविरोधी भावना बढाइरहेका छन् । उनीहरू प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र उनको दल भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) लाई खुसी पार्न यसो गर्छन् । मोदी र भाजपाले आफ्ना आलोचकलाई निशाना बनाउने गरेका छन् ।

भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीलाई मुस्लिममाथि पक्षपात गरेको, मिडियालाई प्रभावमा पारेको आरोप लाग्दै आएको छ ।

प्रभावशाली युट्युबर पनि राजनीतिक ध्रुवीकरणमा कुनै एकको पक्ष लिएर भिडियो सामग्री बनाइरहेका छन् । रोचक त के भने, यिनैले आफूलाई तथ्यमा आधारित रिपोर्ट दिने न्युज च्यानल भएको दाबी गर्छन् ।

मोदीका प्रतिद्वन्द्वी नेताहरूको खिल्ली उडाउने, उनीहरूमाथि आक्रमणदेखि मुसलमानले हिन्दुमाथि षड्यन्त्र गरिरहेको आरोपसम्म लगाएर ती च्यानलहरूले भाजपाको अभियानलाई सघाइरहेका छन् ।

मूलधारका समाचार च्यानलको तुलनामा कम परिचित यस्ता च्यानलका लाखौँ दर्शक छन् । राष्ट्रिय चुनावको तयारीमा रहेको संसारको सबैभन्दा ठूलो लोकतन्त्रमा समाचार प्रसारमा यस्ता च्यानलले ठूलै भूमिका पाएका छन् ।

जस्तो कि भारतको शीर्ष सय युट्युब च्यानलभित्र पर्ने एनएमएफ न्युजका ८ अर्ब १० करोडभन्दा धेरै भ्युज तथा १ करोड ८२ लाखभन्दा धेरै सब्स्क्राइबर छन् । ८८ लाख ३० हजारभन्दा बढी सब्स्क्राइबर्स रहेको हेडलाइन्स इन्डियामा करिब ३ अर्ब भ्युज छ । राजधर्म न्युजलाई ३२ लाखले सब्स्क्राइब गरेका छन् । यसको भ्युज करिब ९० करोड छ ।

यसले भारतमा युट्युबको पहुँचलाई देखाउँछ । खासगरी चुनावी मौसममा यस्ता ‘न्युज आउटलेट’ले कसरी धारणा र विचारलाई प्रभावित पार्न सक्छन् भन्ने कुराले चिन्ता बढाएको छ ।

भारतमा मूलधारका मिडियाले दिने खबरभन्दा भारतीयले युट्युब र व्हाट्सएपमा देखिने खबरमा धेरै विश्वास गर्ने गरेको अध्ययनले देखाएको छ । यद्यपि, कतिपयले दुष्प्रचारलाई बढावा दिनमा युट्युबको भूमिकालाई लिएर चेतावनी पनि दिएका छन् ।

विश्व आर्थिक मञ्चको सन् २०२४ को वैश्विक जोखिम रिपोर्टले भारतसामु सबैभन्दा गम्भीर जोखिम भनेको मिथ्या सूचना प्रसारको परिणाम रहेको निष्कर्ष निकालेको छ ।

यो आलेखका लागि सर्वेक्षण गरिएकामध्ये अधिकांश च्यानल नियमित ‘समाचार’ को आडमा मुसलमान, असन्तुष्ट र मोदी एवं भाजपाका आलोचकविरुद्ध दुष्प्रचार गर्छन् ।

यद्यपि, पूर्वाग्रहको आरोपलाई एनएमएफ न्युजले ठाडै अस्वीकार गर्‍यो । पूर्वी भारतीय राज्य झारखण्डको एनएमएफ न्युज ब्युरो प्रमुख पंकज प्रसून जोड दिएर भन्छन्, ‘यो सबैभन्दा छिटो अघि बढ्ने च्यानल हो । दृष्टिकोणमा यो कहिलेकाहीँ दक्षिणपन्थी थियो तर सधैँ तथ्यमा आधारित ।’

पूर्वाग्रह र दुष्प्रचारको आरोपबारे हेडलाइन्स इन्डिया र राजधर्म न्युजलाई पनि बारम्बार इमेल गर्दा जवाफ आएन ।

डिसइन्फरमेसन, प्रोपोगाण्डा

भारतमा जतिजति चुनाव प्रचार तीव्र हुँदै छ, यी च्यानलमा उतिउति नै दुष्प्रचार बढ्दै गएको देखिन्छ ।

१३ मार्चमा एनएमएफ न्युजले आफ्नो च्यानलमा भारतको प्रमुख विश्वविद्यालयमध्ये एक जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (जेएनयू) बारे तीन मिनेटको रिपोर्ट प्रकाशित गर्‍यो । वामपन्थी झुकाव राख्ने विद्यार्थी राजनीतिका कारण जेएनयू मोदी सरकारको निशानामा रहँदै आएको छ । मोदीका कतिपय समर्थकले यसलाई अक्सर ‘राष्ट्रविरोधी’ भन्ने गरेका छन् ।

‘जेएनयूको राष्ट्रविरोधी केन्द्रमा अब नाराबाजी हुने छैन’ शीर्षकमा एनएमएफले प्रसारण गरेको समाचार रिपोर्टले यो राजनीतिक रस्साकस्सीलाई दोहोर्‍याउँछ र त्यसको प्रतिध्वनि गर्छ ।

समयसँगै विश्वविद्यालय कसरी ‘राष्ट्रविरोधी गतिविधिको केन्द्र’ बन्न गयो भनेर रिपोर्टमा यसप्रति अफसोच व्यक्त गरिएको छ । यसो हुनुमा ‘वामपन्थी विचारको तीव्रतर प्रसार’ लाई मानिएको छ ।

अर्को स्टोरीको शीर्षक छ– अमित शाहको ठोस कारबाहीले राहुल त्राहिमाम् ।

थम्बनेलमा मोदीका विश्वासपात्र एवं गृहमन्त्री अमित शाहका अगाडि राहुल गान्धीलाई हात जोडिरहेको देखाइएको छ । अर्को भिडियोमा कार्यकर्ता भेट्न देश दौडाहा गरेको विषयमा गान्धीको खिल्ली उडाइएको छ ।

राहुल गान्धी ।

आलोचक घटाऊ

यसो गर्नेमा एनएमएफ एक्लो च्यानल भने होइन । प्रिन्ट मिडिया र सोसल मिडियाका सामग्रीलाई ट्रयाक गर्नका लागि एआईको उपयोग गर्ने नयाँ दिल्लीको न्यारेटिभ रिसर्च ल्याबले एनएमएफ, राजधर्म, हेडलाइन्स इन्डिया, साइनिङ इन्डिया, क्यापिटल टीभी र ओ न्युज हिन्दी गरी ६ च्यानलका सामग्रीको विश्लेषण गर्दा भारतका विपक्षी दलहरूको कभरेज गरेको देखिएन । विपक्षी नेताहरूलाई लगभग अदृश्य बनाइएको छ । तर, मोदी र भाजपालाई भने ठूलो स्पेस दिइएको छ । उनीहरूको कभरेज सधैँ चमकदार हुने गर्छ ।

उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथ ।

ल्याबले २२ डिसेम्बर २०२३ र २२ मार्च २०२४ बीच यी च्यानलमा प्रकाशित २ हजार ७ सय ४७ भिडियोको विश्लेषण गर्‍यो । ल्याबले सबै च्यानलको शीर्षकमा सबैभन्दा धेरै प्रयोग गरिने केही शब्दहरू पहिल्यायो, जस्तो कि– ‘मोदी’, ‘भाजपा’ र ‘योगी’ । उत्तर प्रदेशका कट्टरपन्थी भाजपा मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथको चर्चा गर्दा विपक्षी दल र नेताको नाम शायदै उल्लेख गरिएको छ ।

प्रयोगशालाले गरेको एक ‘सेन्टिमेन्ट एनालाइसिस’ मा ‘मोदी’ शब्दको प्रयोग प्राय: भिडियोमा गरिएको पाइयो । यसमा नकारात्मक र सकारात्मक दुवै भावना थिए । विपक्षी नेता राहुल गान्धीजस्ता शब्द धेरैजसो नकारात्मक वाक्यांशमा प्रयोग गरिएको छ ।

न्यारेटिभ रिसर्च ल्याबका सहसंस्थापक सन्दीप नरवानीका अनुसार, यी च्यानल नकारात्मक टार्गेटका लागि ‘बाहन’ का रूपमा प्रयोग गरिएका छन् ।

उनले भने, ‘यी च्यानल मोदीका आलोचक र विपक्षी नेतालाई निशाना बनाउन सजिलो तरिका बनेका छन् । अक्सर राजनीतिक दल यसखालको नकारात्मक लक्ष्यीकरणमा सामेल हुन चाहँदैनन् । त्यसैले यस्ता च्यानल नै सजिलो माध्यम बन्छन् ।

स्वतन्त्र पत्रकार नील माधव यीमध्ये धेरै च्यानल भाजपाको सोसल मिडिया म्यासेजिङको अभिन्न हिस्सा रहेको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘अक्सर भाजपाका सोसल मिडियाद्वारा यी च्यानलका पोस्ट भिडियोलाई सम्हालिन्छ । यसबाहेक भाजपा समर्थकले यी भिडियोलाई आफ्ना कार्यकर्तामाझ प्रसारित गर्न पार्टीको सोसल मिडिया प्लेटफर्मको उपयोग गर्छन्, जसमा च्यानललाई आफ्नो पहुँच बढाउन मद्दत मिल्छ । र, परिणामतः क्लिक र भ्युजबाट डलर पनि आउँछ ।’

यीमध्ये चार च्यानल राजधर्म न्युज, हेडलाइन्स इन्डिया, साइनिङ इन्डिया र क्यापिटल टीभीलाई सन् २०२२ मा उत्तर प्रदेश राज्य चुनावभन्दा अगाडि मुख्यमन्त्री आदित्यनाथको अन्तर्वार्ता दिलाइएको थियो ।

इस्लामोफोबियाको बढावा

नियमित रूपले यी च्यानल इस्लामोफोबिक भावनालाई बढाइरहेका छन् । र, मुस्लिमविरोधी विषयलाई प्रयोग गरिरहेका छन् । अयोध्यामा हिन्दु राष्ट्रवादीको भिडले ध्वस्त पारेको सदियौँ पुरानो मस्जिदको स्थानमा बनाइएको राम मन्दिरको अभिषेक गर्नुभन्दा केही दिनअघि राजधर्म न्युजका एक रिपोर्टरले साइटनजिक मुसलमानहरूको अन्तर्वार्ता गरे ।

लोकप्रिय हिन्दु उत्सवको उल्लेख गर्दै रिपोर्टरले सोधे, ‘मन्दिरको निर्माणदेखि मुसलमानहरू धेरै खुसी छन् भनिन्छ, के तपाईंहरू यसको प्रतिष्ठाको खुसी मनाउनुहुन्छ ? यो सत्य हो ?’

सन् १९९० को दशकको सुरुवातमा त्यो ठाउँमा मन्दिर बनाउन भाजपा नेतृत्वको आन्दोलनका क्रममा हिंसा हुँदा करिब २५ सय मानिस मारिएका थिए । फेरि पनि रिपोर्टरले शहरमा मुसलमानसँग उत्तेजक प्रश्न सोध्छन्, ‘केही मुस्लिम राम आफ्ना पूर्वज भएको बताउँछन् । के २२ जनवरीमा अयोध्य शान्त रहन्छजस्तो लाग्छ ?’

गत वर्ष जुलाईमा उत्तरी राज्य हरियाणाका केही क्षेत्रमा हिन्दु र मुस्लिम समुदायबीच साम्प्रदायिक हिंसा भयो । दंगामा रिपोर्टिङ गर्दै राजधर्मकै अर्की रिपोर्टर एक ज्येष्ठ मुस्लिम नागरिकको छेउमा गएर सोधिन्, ‘के तपाईंको स्वास्थ्य ठीक छ ?’

ती बुजुर्गले ठीक छ भन्नासाथै उनी सुरु गरिहाल्छिन् । ‘किन ? के तपाईंले ३१ जुलाईमा धेरै काम गर्नुभएको थियो ?’, झडप भएको दिनतिर संकेत गर्दै उनले सोधिन् ।

‘मलाई एउटा कुरा भन्नुहोस्, हिन्दु बहुसंख्यक र मुस्लिम अल्पसंख्यक भएको ठाउँमा हामी हिन्दु, उनीहरू (मुस्लिम) लाई राजाजस्तो महसुस गराउन सबै गर्छौं,’ उनले अगाडि भनिन्, ‘तपाईंहरू हिन्दुलाई किन धम्क्याउनुहुन्छ ? उनीहरूलाई यति दुःख किन दिनुहुन्छ ?’

यो भिडियोलाई सोसल मिडिया प्लेटफर्ममा व्यापक प्रसारित गरियो । राजधर्मको युट्युबमा मात्र करिब ७ लाख ८० हजारपल्ट हेरिएको छ । एनएमएफ न्युजले १३ मार्चमा पोस्ट गरेको भिडियोको शीर्षक थियो– देशको एक भाग, जहाँ हिन्दु महिलाहरू मुस्लिम बच्चालाई जन्म दिइरहेका छन् ।

यसमा एङ्कर नम्रता चौधरीले मुस्लिम घुसपैठीहरूले पूर्वी राज्य झारखण्डस्थित दुमका क्षेत्रमा रहेका आदिवासी महिलालाई विवाहको आश्वासन दिँदै आदिवासीका जमिन कब्जा गरिरहेको आरोप लगाएकी छन् ।

‘लभ जिहादको पनि धेरै चर्चा छ...’, झारखण्डमा एक मुस्लिम व्यक्तिले वैवाहिक कलहपछि आफ्नी कान्छी श्रीमतीको हत्या गरेको समाचार रिपोर्टको हवाला दिँदै उनी प्रश्न उठाउँछिन्, ‘झारखण्डमा के भइरहेको छ ?’

आधारबिनाका दाबी

एनएमएफ ब्युरो प्रमुख प्रसूनले भिडियोमा जोड दिँदै भने, ‘मुसलमानले आदिवासी क्षेत्रको जनसांख्यिकी नै उल्ट्याइदिएका छन् ।’

‘सन् २०११ मा मुसलमानको संख्या १० देखि ११ प्रतिशत थियो । आदिवासी ३५ प्रतिशत थिए । तर, २०२२ सम्म भूमिका बदलियो । अहिले मुस्लिम ३५ प्रतिशत छन् र आदिवासी केवल १० देखि ११ प्रतिशत भए,’ भारतमा हिन्दुभन्दा मुसलमानको संख्या बढाउने षड्यन्त्र रच्नेबारे ‘कन्स्पिरेसी थ्यौरी’लाई दोहोर्‍याउँदै उनले भने ।

आदिवसीभन्दा मुसलमान धेरै भइसकेको दाबीको आधिकारिक तथ्य भने उनले दिन सकेनन् ।

भारतमा २०११ पछि जनगणना नै भएको छैन त भनेर थप व्याख्या माग्दा उनले आफूले उल्लेख गरेको डेटा अड्कलमा आधारित (इस्टिमेटेड) भएको बताए । यस खालको जनसांख्यिकीय परिवर्तनबारे विवादास्पद भाजपा सांसद निशिकान्त दुबेको दाबीलाई उद्धृत गरिएको हुन सक्ने उनको भनाइ थियो ।

दुबेले गत वर्ष डिसेम्बरमा झारखण्डमा जनसांख्यिकीय परिवर्तन हुनुमा ‘अवैध बंगलादेशी प्रवासी’लाई बिनाआधार दोषी ठहर्‍याएका थिए ।

अर्को एक भिडियोमा प्रसूनले आईएसआईएलको उल्लेख गरे । आईएआईएलले दक्षिणी भारतीय राज्य केरलाको वायनाड क्षेत्रमा कोलोनीहरू बनाइरहेको छ, जहाँ ‘देशभक्त मुसलमान’हरूलाई प्रवेशको अनुमति छैन । तर, वायनाड प्रहरीले यस्तो दाबीको खण्डन गरेको छ । क्षेत्रका बारेमा झुटो जानकारी फैलाएकोमा अर्को एक वेब पोर्टलविरुद्ध पनि मुद्दा चलाइएको प्रहरीको भनाइ छ ।

प्रसूनले भिडियोमा जोड दिएर भनेका छन्, ‘वायनाडको जनसंख्यामा ८० प्रतिशत मुस्लिम र इसाई छन् । हिन्दु अल्पसंख्यक भइसकेका छन् ।’ यद्यपि, सरकारी आँकडाले यस क्षेत्रको जनसंख्यामा हिन्दु ४९ दशमलव ५ प्रतिशत र मुस्लिम २८ प्रतिशत रहेको देखाउँछ ।

एनएमएफले रिपोर्टिङमा स्थानीय समाचार रिपोर्टको उपयोग गर्ने प्रसूनको भनाइबारे थप प्रस्ट पार्न भनियो ।

‘मलाई त्यो भिडियो ठ्याक्कै याद भएन । र, यो आँकडा कहाँबाट पाएँ भन्ने पनि सम्झिन सकिनँ । जनगणना नभएको अवस्थामा अन्य स्रोतबाट नयाँ जनसंख्या डेटाको रिपोर्ट गर्न सक्थेँ,’ उनले स्रोतको नाम नलिई भने, ‘हाम्रो च्यानलको रिपोर्टिङ सधैँ तथ्यात्मक थियो ।’

उनले एनएमएफको अर्थ न्युज मिन्स फ्याक्ट्स भएको दाबी पनि गरे । ‘त्यसैले हामी सधैँ आफूसँग दाबीका लागि दस्तावेजी प्रमाण सुनिश्चित गर्छौं,’ उनले जिकिर गरे ।

यी युट्युब च्यानलमाथि रिपोर्टिङ गर्ने पत्रकार नील माधवका अनुसार, यस्ता सामग्रीको प्रयोग दक्षिणपन्थी समूहले हिन्दु बहुसंख्यकवादी एजेन्डालाई बढावा दिन र दोहोर्‍याउनका लागि गर्छन् ।

उनले भने, ‘यी च्यानलले धेरैजसो रुढिवादी चरित्रहरूलाई देखाउँछन् । जस्तो कि आफूजस्तै अर्को मुसलमानलाई घृणा गर्ने तर मोदीलाई मन पराउने कुनै मुसलमान । वा मुस्लिम समुदायमा महिलामाथिको अत्याचारबारे कुरा गर्ने महिला ।

न्यारेटिभ रिसर्च ल्याब विश्लेषणमा के पनि पाइयो भने, ११ मार्चमा विवादास्पद नागरिकता संशोधन ऐनको घोषणाको दिनजस्ता कार्यक्रमबारे यी च्यानलले बनाएका भिडियोको संख्यामा बढोत्तरी देखिएको थियो ।

नियमले छिमेकी मुस्लिम देशका हिन्दु, पारसी, बौद्ध, जैन र इसाईका लागि भारतीय नागरिकताले सजिलो पार्छ तर भारतमै रहेका मुुसलमानलाई बाहिरै राख्छ ।

ल्याबका नरवानीले भने, ‘यहाँ देखिएका सामग्रीको प्रवृत्ति हेर्दा सबै च्यानलको दर्शक आधार समान छ । उनीहरू कुनै समान स्टोरी वा भाष्यलाई बनाउने वा दोहोर्‍याउने काम गरिरहेका छन् ।’ (भावानुवादः नवराज कुँवर)

प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत २५, २०८० १५:०६