बीपी र किशुनजीको मित्रताको पृष्ठभूमि

A+ A A-

नेपालको पहिलो सुसंगठित राजनीतिक दल नेपाली कांग्रेस पार्टीको परिकल्पना राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरको कोपभाजन भई भारतमा भगौडाको जिन्दगी व्यतित गरिरहेका आफ्नो समयका नामी जमिनदार, व्यवसायी र समाज सुधारक कृष्णप्रसाद कोइरालाका सुपुत्र विश्वेश्वरप्रसाद (बीपी) कोइरालाबाट भएको थियो । त्यस समय यस युगका ठूला स्वप्नदर्शी नेपाली युवकहरूमध्ये अग्रणी बीपी पूर्वी भारतीय राज्य बिहारको मुख्यालय पटनामा निर्वासित जीवन बिताइरहेका थिए ।

भारतीय स्वतन्त्रता संग्राममा भाग लिएबापत २ वर्षभन्दा बढी अंग्रेजी हुकुमतको जेलमा बन्दी जीवन बिताइसकेका कोइरालाको ध्यान सोही पटना प्रवासका समयमा कुनै अज्ञात कारणले भारतीय राजनीतिबाट मोडिएर मातृभूमि नेपालको नितान्त खराब राजनीतिक अवस्थातिर केन्द्रित भएको देखिन्छ ।

त्यस क्रममा बीपीका अगाडि सबै प्रकारका नागरिक हक अधिकारबाट मात्र होइन, शिक्षा र स्वास्थ्यजस्ता आधारभूत मानवीय सेवाबाट समेत पूर्णतः वञ्चित भई लगभग मध्ययुगीन अवस्थामा पशुवत् जीवन बाँच्न बाध्य अधिकांश नेपालीहरूको चरम दुरावस्था छर्लङ्ग भएको हुँदो हो भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । वास्तवमा सर्वसाधारण नेपालीहरूको त्यस्तो अमानवीय अवस्थाका बारेमा जान्न र तत्कालीन नेपालको राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक वस्तुस्थितिको अध्ययन आँकलन गर्न बीपीलाई धेरै टाढा जानु आवश्यक भने थिएन ।

आफ्नै पारिवारिक पृष्ठभूमिको विवेचना र बिनाकसुर सबै श्रीसम्पत्ति देशमै छोडी भाग्न बाध्य भई ठूलो परिवारलाई लिएर परदेशमा चरम गरिबीको हालतमा दयनीय जीवन बिताउन बाध्य पिताजी कृष्णप्रसाद कोइरालाले खाएको अवर्णनीय हण्डरतर्फ फर्केर हेर्नु नै पर्याप्त थियो । यी कुराहरूको अध्ययन र मनन पछि क्षुब्ध, द्रवित र आक्रोशित पनि भएका बीपी कोइरालाले जहाँनियाँ निरंकुश राणा शासनको खग्रास ग्रहणबाट नेपाल र नेपालीलाई उन्मुक्ति दिनु अनिवार्य छ, त्यसका लागि नेपालीहरूकै सहभागितामा जनआन्दोलन हुनुपर्दछ र त्यस्तो जनआन्दोलन शुरू गर्न नेपालीहरू एउटा राजनीतिक मञ्चमा संगठित हुनुपर्दछ भन्ने निष्कर्ष निकालेका थिए ।

यो सन् १९४७ को कुरा हो । देशमा राणाहरूको निरंकुश जहाँनियाँ शासनको अन्त्य गरी संवैधानिक राजासहितको प्रजातान्त्रिक प्रणालीको प्राणप्रतिष्ठा गर्न एउटा निर्णायक आन्दोलन वा क्रान्तिको आँधीबेहरी उठाउनुपर्दछ र त्यसका लागि सबैभन्दा पहिले नेपाली क्रान्तिकारीहरूको आफ्नै साझा राजनीतिक मञ्च हुनुपर्दछ भन्ने निष्कर्षमा पुगेका बीपीले आफूले निकालेको निष्कर्षका बारेमा लक्षित समूह अर्थात् भारतमा रहेका नेपालीहरूलाई जानकारी दिने निर्णय गरे । त्यसका लागि उनले पढाइ वा अरू कुनै प्रयोजनमा भारतका विभिन्न शहरमा बसोबास गरिरहेका नेपालीहरूलाई सम्बोधन गरेर एउटा चिठी लेखेर त्यसलाई तत्कालीन भारतमा आमसञ्चारका सबैभन्दा प्रभावकारी माध्यम मानिएका चलनचल्तीका केही पत्रपत्रिकामा छाप्न लगाए ।

नेपाल र नेपाली जनताको दयनीय अवस्थाको दारुण चित्र खिचिएको त्यस मार्मिक चिठीमार्फत बीपीले त्यतिबेला भारत प्रवासमा रहेका जागरुक नेपाली युवाहरूलाई नेपालमा मानवअधिकार, प्रजातन्त्र र राष्ट्रोन्नतिका समतामूलक अवसरहरूको स्थापनाका लागि स्वेच्छाले अगाडि आई संगठित हुन भावपूर्ण आह्वान गरेका थिए । बीपीको सो चिठीमार्फत भारतमा रहेका नेपालीहरू, त्यसमा पनि विशेष गरी युवाहरूलाई गरिएको त्यो खुल्ला अपिल सबैभन्दा पहिले पटनाबाट प्रकाशित दैनिकपत्र ‘सर्चलाइट’ र ‘आज’ मा छापिएको थियो ।

ती दिनहरूमा इलाहावादबाट छापिने अंग्रेजी दैनिक ‘अमृत बजार पत्रिका’ को भारतवर्षभरि ठूलो नाम थियो । त्यसमा छापिएका समाचार, विचार र सूचनाहरूप्रति आम र खास दुवै वर्गका जनताको गहिरो चासो रहन्थ्यो । त्यसैले बीपीले आफ्नो त्यो अपिल त्यस समाचारपत्रमा पनि छापियोस् भन्ने चाहना गरेका थिए ।

अमृतबजार पत्रिकाको सम्पादन वा प्रबन्धन समूहसम्म बीपीको कुनै पहुँच थिएन । त्यसैले उनले त्यो अपिल छाप्न सकिन्छ कि कोसिस गर्नू भन्दै बनारस विश्वविद्यालयमा पढिरहेका आफ्नो जानपहिचानका, सिरहा घर भएका युवक लीलानटेश्वर प्रसाद (ईश्वर) बरालकहाँ पठाएका थिए । साहित्य र राजनीतिमा समान रूपले रूचि भएका बराल केही दिनअघि भएको निर्वाचनबाट बनारस विश्वविद्यालयको नेपाली छात्र संघको सचिव चुनिएका थिए, जसको उपाध्यक्ष थिए कृष्णप्रसाद भट्टराई ।

कृष्णप्रसादको सारा परिवार नै राजनीति र पत्रकारितामा संलग्न थियो भने पनि फरक पर्दैनथ्यो । दुई अग्रज भट्टराई बन्धु बटुक र नारायण मिलेर ‘युगवाणी’ नामक लोकप्रिय पत्रिका निकाल्थे भने साहिँला दाइ गोपालप्रसाद पूरै उत्तर प्रदेशमै ख्यातनामा स्वतन्त्रता संग्रामी थिए । गोपालप्रसाद सन् १९४२ को भारत छोडो आन्दोलनमा बनारस क्षेत्रबाट शुरूमा गिरफ्तार गरिएका ३ जना क्रान्तिकारीमध्ये एक थिए जसलाई अंग्रेज बहादुरको सरकारले २ वर्षको जेल सजाय तोकेको थियो ।

अमृतबजार पत्रिकामा छाप्न सकिन्छ कि प्रयास गर्नू भनी बीपीले पठाएको त्यो अपिल पढेपछि ईश्वर बरालको हृदयको धड्कन अचानक बढेको थियो । एक प्रकारको रोमाञ्च र भयको मिलीजुली प्रभावले पैदा गर्ने उत्तेजनाले उनलाई हुरुक्कै बनाएको थियो । कुशाग्र बुद्धि भएका युवा विद्यार्थी ईश्वर बरालले बीपीको त्यस अपिलको मजबूनले जगाउन खोजेको युगान्तकारी अलखलाई नबुझ्ने कुरै थिएन । उनको हातमा भएको, अंग्रेजी भाषामा लेखिएको त्यो एकपाने अपिलले समसामयिक नेपालको इतिहासमा पार्न सक्ने ऐतिहासिक प्रभावको सम्झना मात्रले पनि बरालको शरीरमा रोमाञ्चक अवर्णनीय तरङ्ग फैलियो । उनको शरीरमा काँडा उम्रिए । तर, त्यति नै बेला उनी आफैंले बीपीको त्यो अपिल अमृतबजार पत्रिकामा छपाउन सम्भव छैन भन्ने कुराको सम्झना भएपछि बरालका नौनारी गलेर आए । उनको चेतनालाई हताशाको बाक्लो धूवाँले छोपेझैं भयो ।

निक्कै बेरसम्म टोलाएर चुपचाप बसी दिल र दिमागलाई सुस्थिर बनाएपछि श्यामवर्णका ती लामघारे युवक ईश्वर बरालले बीपीको त्यो अपिल छपाउन कसको मद्दत लिन सकिएला भन्ने कुराको मनमनै पडताल गर्ने प्रयत्न गरे । त्यति नै बेला उनको चेतनाको फलकमा अचानक बिजुली चम्केझैं केही दिनअघि मात्र बनारस विश्वविद्यालय, नेपाली छात्र संघका उपाध्यक्ष चुनिएका आफ्ना अभिन्न मित्र कृष्णप्रसाद भट्टराईको हँसिलो रसिलो अनुहार देखाप¥यो । बरालले राहतको लामो सास फेरे । भट्टराईलाई सम्झनु के थियो, बराललाई बीपीले गरेको अनुरोध उनले सजिलै पूरा गर्न सक्दछन् भन्ने कुरामा पूरा भरोसा लाग्न थाल्यो । बरालका लागि भट्टराईसँग कुरा गर्न कुनै अप्ठ्यारो थिएन । दुवै जना एउटै कलेजको विद्यार्थी मात्र होइन, एउटै छात्र संघका पदाधिकारीहरू पनि भएकाले उनीहरूको प्रत्येक दिन भेट भइरहन्थ्यो । दुवैबीचको सम्बन्ध पनि बडो आत्मीय थियो ।

बीपीको त्यो अपिल पाएको दोस्रो दिन, बिहान सबेरै ईश्वर बराल कृष्णप्रसाद भट्टराईको परिवारले डेरा गरेको देव शमशेर महाराजले बनाएको ब्रह्मघाटनेरको दरबारजस्तो पुरानो घरमा गए । उनको अनुहारमा गम्भीरताको झिनो जलप लागेको थियो । त्यसअघि कहिल्यै डेरामा नआएका बराललाई त्यस दिन त्यति सबेरै आएको देखेर केही अलमलमा परेका कृष्णप्रसादले आफ्नो स्वभावअनुसार वातावरणलाई हलुका बनाउने प्रयास गर्दै भने, ‘अहो बरालजी ! आइए, आइए, कैसे आना हुवा इतनी जल्दी ? वैसे दिन मे तो मैं कलेज भी आ ही रहा था ।’

बरालले आफ्नो अनुहारमा पोतिएको गम्भीरताको जलपलाई केही बेरसम्म हटाउन सकेनन् । भट्टराईलाई मनमनै अचम्म लाग्यो तर प्रकटमा केही पनि भनेनन् । अगाडि भएको मानिसलाई मनभित्रको द्विविधाबाट आफैं बाहिर निस्कन दिनुपर्दछ भन्ने कुरामा विश्वास गर्दथे भट्टराई । आफ्नो त्यही विश्वासको बलमा उनले एकछिन धैर्य गरेर बराललाई पर्खेको पनि राम्रै भयो । केही बेरसम्म कोठामा गजधम्म बसेको मौनताको ढिक्कोलाई बराल आफैंले फोरिदिए ।

ईश्वर बरालले आफूसँग लगभग टाँसिएर बसेका भट्टराईको देब्रे नाडी चपक्क समाएर स्थिर स्वरमा भने, ‘विश्वेश्वर बाबुलाई चिन्नुहुन्छ नि किशुनजी ? वही विराटनगर के, नामुद कोइराला परिवार के कुलदीपक । उन्हों ने ही एक अपिल भेजा है मेरे पास । उहाँ भन्नु हुन्छ यो अपिल अमृतबजार पत्रिकामा छाप्नु पर्‍यो । उन्हे लगता है कि मैं यह कर सकता हुँ, लेकिन मुझे पता है कि मैं यह काम नहीं कर सकता । मेरे मित्र हैं मैं उनको कुछ कह भी नहीं सकता हुँ । अब आप ही हैं किशुनजी जो इसका बेडा पार लगा सकते हैं ।’

एकछिन अडिएर बरालले अलि अलि उत्तेजनाको पुट भएको स्वरमा फेरि भने, ‘बीपी बाबुका यह अपिल है बहुत ही जबर्जस्त । यो युगान्तकारी दस्तावेज सावित हुन सक्छ किशुनजी । हां, अमृतबजार पत्रिका में छप जाएगा तो ।’ त्यसपछि उनले चुपचाप बीपी कोइरालाको त्यो अपिल कृष्णप्रसाद भट्टराईको हातमा राखिदिए ।

त्यसपछि करिब १० मिनेटसम्म ती दुई भाइमा कोही पनि बोलेन । कृष्णप्रसाद भट्टराईले बडो ध्यान दिएर बीपीकोे त्यो अपिल पढे जसमा ती युगद्रष्टाले भारतमा भएका प्रबुद्ध नेपालीहरूलाई जहाँनियाँ निरंकुश राणा शासनको जञ्जिरबाट देशलाई मुक्त पार्ने अभियानलाई अगाडि बढाउनका लागि आफ्नो एउटा राजनीतिक मञ्च खडा गर्न मार्मिक शब्दमा आह्वान गरेका थिए । पढिसकेपछि पनि एकछिनसम्म पातलो धर्सा कोरिएको त्यो हलुका गुलाबी रङको एक पाना कागजबाट भट्टराईको नजर हट्न सकेन । उनी कतै हराएकाजस्ता देखिए ।

‘इसको छपवाया जा सकेगा न ?’

‘म कोसिस जरुर गर्छु । मेरो छिमेकमै बस्छन् अमृतबजार पत्रिकामा काम गर्ने मराठी ब्राह्मण मिस्टर जोगलेकर । उनलाई अनुरोध गर्छु । केही भइहाल्छ कि ।’

त्यस दिन कृष्णप्रसाद भट्टराईको डेराबाट छात्रावासमा फर्किरहेका ईश्वर बराललाई आफ्नै मन सिमलको भुवाभन्दा हलुका लागिरहेको थियो भने भट्टराईको मनमा भने जोगलेकरले शुरूमै नाइँ भनिदिए भने के गर्ने ? अथवा पत्रिकाको सम्पादकले छाप्नै मानेन भने के हुन्छ ? जस्ता प्रश्नहरू हुँडलिइरहेका थिए ।

त्यसभन्दा अघिसम्म झ्वास्स देखभेट हुँदा दोहोरो मुस्कानको विनिमयभन्दा बढी कुनै प्रकारको सञ्चार सम्पर्क नभएका छिमेकी पण्डित संकटाप्रसाद भट्टराईका कनिष्ठ छोरा कृष्णप्रसाद ‘प्रणाम जोगलेकर भाउ’ भन्दै आफ्नो सामुन्ने उभिएको देखेर छक्क परेको अमृतबजार पत्रिकाको बनारस संवाददाता शरद जोगलेकरले बीपीको त्यो अपिलका बारेमा विस्तारमा सुनेपछि गम्भीर भएर भनेको थियो ‘ये बडे बडे पत्रिका के सम्पादक लोग केवल नामचीन लोगोंका पत्र ही छापते हैं । तुम्हारे यह कोइरालाजीको तो कोही जानता ही नहीं । मुझे लगता नहीं कि वे लोग इसको छापेंगे । फिर भी मैं खुद ले जाकर यह पत्र छापने के लिए अनुरोध करुंगा । ठीक है न छोटे पण्डित ?’

कृष्णप्रसाद भट्टराईका लागि जोगलेकर भाउको त्यो आश्वासन पर्याप्त थियो । उनले मित्रप्रतिको कर्तव्य पूरापूर निर्वाह गरेका थिए । उनले त्यही दिन बराललाई भेटेर पत्रकार शरद जोगलेकरसँग भएका सबै कुरा सुनाइदिएका थिए ।

त्यसको ३ दिनपछि नै मूल रूपमा इलाहावादबाट छापिने आफ्नो समयको अत्यन्त प्रतिष्ठित अंग्रेजी दैनिक समाचारपत्र अमृतबजार पत्रिकाको बनारस संस्करणको सम्पादकीय र जनअभिमत पृष्ठमा पर्याप्त महत्त्वका साथ बीपी कोइरालाको त्यो ऐतिहासिक अपिल प्रकाशित भएको थियो । र, त्यसले आधुनिक नेपालको इतिहासको एउटा विलकुलै नयाँ तस्वीरको सिर्जना गर्नका लागि ताजा र आकर्षक क्यानभास तयार गरिदिएको थियो ।

सन्दर्भ सामग्रीः

१. कृष्णप्रसाद भट्टराईः मेरो म

२. हरि अधिकारीः एक्लो नायक

प्रकाशित मिति: मंगलबार, कात्तिक ५, २०७६ १२:५४