गाडी प्रहरी कार्यालय छिर्दा लाग्याे अर्काे एक रात जीवन बाँचिने भयो

A+ A A-

२०५२ फागुन १ गतेदेखि देशमा सुरु भएको माओवादी जनयुद्धले एकपछि अर्काे उचाइ र कारबाहीहरूमा सफलता प्राप्त गर्दै अगाडि बढिरहेको थियो । त्यसै क्रममा २०५५ मा पार्टीको चौथो विस्तारित बैठकपछि केन्द्रीय समितिको बैठक बसेर क्षेत्रीय ब्युरोका प्रशिक्षण र बैठकमार्फत फिल्डको योजना तय गरियो । पार्टी केन्द्रको निर्णयअनुसार हाम्रो पश्चिम ब्युरो (मध्य–पश्चिम र सुदूर–पश्चिम) को प्रशिक्षण भारतको हरियाणामा भव्यताका साथ सम्पन्न भयो । प्रशिक्षणमा सहभागीहरूलाई बिदा गरेर ब्युरो समितिको बैठक बस्यो । उक्त बैठकबाट राजनीतिक परिचालन, सङ्गठन निर्माण, फौजी कारबाहीसहित तेस्रो वार्षिक उत्सवका योजनालाई भव्य र शानदार रूपमा सम्पन्न गर्ने निर्णय भयो । बैठकलगत्तै हामी पनि पश्चिम गड्डा चौकीको बाटो हुँदै नेपालभित्र प्रवेश गर्‍यौँ । मेरो करिब दुई वर्षदेखि घर–परिवारसँग भेट भएको थिएन । कर्णालीमा कार्यक्षेत्र भएकाले घर–परिवारसँग भेट हुन सहज थिएन । तल झरेकाले एक दिन भए पनि घर भेटघाट गर्ने सुरमा गाउँमा पुगेँ । अघि–पछि गाउँमा खुल्लै घुम्ने गरिरहेको भए पनि यसपटक भने भूमिगत नै बस्ने निधो गरेँ । किनकि, मेरो नाम लिएर पुलिसले घर–परिवारलाई सताइरहेको जानकारी पाएको थिएँ । तारन्तार मेरो खोजी भइरहेको थाहा पाएपछि एक दिन घरमा भेटघाट गरेर अर्को दिन साँझ टीकापुरतिरको बाटो लागेँ ।

२०५५ माघ १९ गते कैलाली टीकापुरको दक्षिण नारायणपुरमा कर्णाली उपब्युरो इन्चार्ज नेत्रविक्रम चन्द ‘विप्लव’लगायतका साथीहरूसँग भेटघाट र सरसल्लाह भयो । २० गते लम्कीमा खड्गबहादुर विक ‘प्रकाण्ड’ सँग भेटेर सँगै २१ गते कालीकोटतिर लाग्ने निधो भयो । सल्लाहअनुसार २० गते साँझ लम्कीमा प्रकाण्डको ससुराली घरमा पुगेँ । त्यस दिन अडहरको बाक्लो न बाक्लो पानीबिनाको दालसँग भात खाएको मेरो जीवनमा पहिलो र अन्तिम अनुभव अहिलेसम्म पनि ताजै छ । भोलिपल्ट हिँड्ने कुरामा प्रकाण्डसँग सबै सरसल्लाह भयो । चिसापानी भएर कर्णाली नदीको किनारै–किनारको बाटो जाँदा बाटोमा तलमाथि हाट गर्ने (बजार आउने जाने) जति सबैले चिन्ने खतरा भएको र अलि समय पनि बढी लाग्ने भएकाले बसबाट साँफेबगरसम्म जाने गरी मिलाइयो । लम्कीको बजारमा प्रकाण्डलाई कालीकोटबाट झरेका धेरैजसोले चिन्ने र मलाई सो ठाउँमा कमैले चिन्ने हुनाले त्यसै सल्लाहअनुसार खाना खाएर टिकट र सामानसहितको तयारीका लागि म पहिल्यै घरबाट निस्किएँ ।

पश्चिम कमान्डको बैठकले कालीकोटमा मेरै नेतृत्वमा तेस्रो वार्षिक उत्सवको पहिलो फौजी कारबाही सम्पन्न गर्ने योजना बनाएको थियो । वार्षिकोत्सवको पर्चा पनि सँगै लिएर जानुपर्ने थियो । पहिलो दिन सँगै ल्याउँदा समस्या हुन सक्ने भएकाले नलिई आएको थिएँ । साँझपख केदार चौधरीले पर्चा लम्की बसपार्कमै पुर्‍याइदिने सल्लाह भएको थियो । प्रकाण्डको घरका लागि आवश्यक पर्ने भाडा र कपडासहित मेरा लागि केही सामान किनेर एकैपटक बसपार्कमा छिरेँ । काउन्टरमा टिकटका लागि बुझ्दा साँफेबगरका लागि साँझ ५ः३० बजेको बस रहेछ । टिकट काट्न लाग्दा मनमा प्रश्न उठ्यो, एकैपटक साँफेका लागि टिकट लिनु राम्रो हुँदैन कि, बाटोमा अप्ठ्यारो पर्न सक्ने हो कि भन्ने सोचेर ना.अ.न. ९८४ नम्बरको साँफेकै बसमा दिपायलसम्मका लागि अलग–अलग तीन जनाको नामको टिकट काटेँ ।

बस छुट्नुभन्दा पहिला बँचेको समयमा कतै जाने सम्भावना नभएकाले करिब डेढ–दुई घण्टा त्यतै बसपार्कतिर अलमलिएँ । बस छुट्नुभन्दा १५ मिनेट जति पहिले पूर्व–सल्लाहअनुसार नै प्रकाण्ड पनि आइपुग्नुभयो । बसपार्कमा पुग्दै गर्दा उहाँको अनुहारमा प्रस्ट रूपमा हतासपन देखियो । मैले प्रश्न गर्न नपाउँदै उहाँले मलाई साइडतिर बोलाउनुभयो । उहाँले कालीकोटका नेपाली काँग्रेसका जिल्ला सभापति पङ्खबहादुर विष्टलाई आफूले यता आउँदै गर्दा देखेको तर शाहीले भने आफूलाई नदेखेको बताउनुभयो । तपाईंले देख्ने र चिन्ने तर उनले नदेख्ने कसरी भयो ? उनले पनि पक्कै देखेको हुनुपर्छ भनेर मैले प्रश्न गरेँ । यस्तो अवस्थामा हामीले बसको यात्रा नगरेर ढिलै हुने भए पनि अर्को वैकल्पिक बाटोको प्रयोग गर्नुपर्ने मेरो प्रस्ताव थियो । तर, प्रकाण्डले उसले आफूलाई नदेखेको जबरजस्त जिकिर गर्दै बसकै यात्रामा जोड दिएपछि सोहीअनुरूप यात्रा गर्ने निष्कर्षमा पुगियो । त्यतिबेला म प्रकाण्डभन्दा माथिल्लो हैसियतमा थिएँ । म पश्चिम ब्युरोको सदस्य, कर्णाली उपब्युरोको सेक्रेटरी एवं कर्णाली पूर्वको कालीकोट, जुम्ला, मुगुको डीसीएस तथा इन्चार्ज थिएँ । अतः आकस्मिक रूपमा आइपर्ने जोखिमसँग जुध्न अन्तिम निर्णय मैले नै गर्नुपर्दथ्यो । प्रकाण्डलाई केही महिनाअघि मात्र कालीकोट पश्चिम जिल्ला समितिको सेक्रेटरी ‘डीसीएस’ बनाइएको थियो ।

हामीले सल्लाह गर्दागर्दै गाडी छुट्ने समय हुन लागिसकेको थियो । बसपार्कबाट अगाडि बढ्न लाग्दै गर्दा टीकापुरको गाडी पनि आइपुग्यो । सल्लाहअनुसार नै तेस्रो वार्षिकोत्सवको पर्चासहित केदार चौधरी र आरपी आइपुग्नुभयो । उहाँहरूले साथमा ल्याएको दुई पेटी पर्चा आफू आएको बसबाट हामी जान लागेको बसको छतमा सार्नुभयो । उहाँहरूको भर नपरी आफैँ माथि गएर राम्रोसँग मिलाई डोरीले कसेर राख्न लगाएँ । हामी बसपार्कबाटै केदारसँग बिदा भई अगाडि बढ्यौँ । बस टीकापुर जाने चोकमा पुग्दा एक जना सर्लक्क परेको गहुँगोरो जिउ ढाका टोपी लगाएको अधबैंसे मानिस आएर बसका सबै यात्रुलाई राम्रोसँग बसे–बसेनन् भन्ने भावमा ढोकाबाटै नियालेर तल झर्‍यो । उसले तल झरेर पनि घाँटी तानी–तानी बसभित्र हेर्ने कोसिस गर्दै थियो । मैले उसका हरेक गतिविधिलाई नियालिराखेको भए पनि गाडीकै मालिक हुन सक्ने अनुमान गरेँ । प्रकाण्डमा देखिएको विश्वसनीयता र उनीप्रतिको विश्वासका कारण कतिपय शङ्कास्पद लाग्ने गतिविधि पनि अन्यथा लागेनन् । यद्यपि मनमा भने अनेकप्रश्नका तरङ्ग पैदा नभएका होइनन् । त्यतिबेला स–साना विषयप्रतिको लापरबाही नै पछि आत्मघाती बन्न सक्छ भन्ने निष्कर्ष निकाल्न नसक्नु नै हाम्रो कमजोरी रह्यो ।

यी सबैबीच हाम्रो यात्रा सुरु भयो । म र रामप्रसाद‘आरपी’ बीचको एउटै सिटमा बस्यौँ । हामीभन्दा पछाडिको सिटमा प्रकाण्ड बस्नुभयो । चुहादेखि पश्चिम भल्का हो या मुढाबाट दुई जना केटाहरू गाडीमा चढे । ती केटाहरूले प्रकाण्डसँग 'कहिले आउनुभएको सर, कहाँ जाने' भन्दै तल आउँदा आफूलाई सम्पर्क गर्न आग्रह गरे । तिनीहरूको भूमिकाले मलाई थप सशङ्कित बनायो । उनीहरू १० रुपैयाँ भाडा तिरेर अगाडिको बजारमा झरे । उनीहरू गाडीबाट झरेलगत्तै प्रकाण्डले पछाडिबाट आत्तिँदै मसँग साउती गर्नुभयो, 'ऊ मालकोटकै टेकबहादुर शाहीको छोरा धु्रव र अर्का धीर शाही हो ।' उसको नाम मैले पहिल्यै पनि जनयुद्धविरोधी व्यक्तिको रूपमा सुनेको थिएँ तर चिनेको भने थिइनँ । उसले मलाई चिन्थ्यो या चिन्थेन, मलाई थाहा भएन । प्रकाण्डलाई नआत्तिन इशारापूर्ण आग्रह गरेँ । जब गाडी घोडाघोडीको नजिक जङ्गलमा पुग्यो, पिसाब गर्ने निहुँमा बस रोक्यौँ । प्रकाण्ड र म दुवै जना गाडीबाट हतार–हतार झर्‍यौँ । पिसाब गर्ने निहुँमा अलि टाढा जङ्गलतिर पुगेर कुरा भयो, अब के गर्ने ? ऊ बदमास मान्छे हो भन्ने पहिल्यै थाहा थियो । त्यसैले बसको यात्रा छोड्नुको विकल्प थिएन ।

मैले प्रकाण्डलाई बसमा भएका उहाँका सामान र झोला हामी पुग्यौँ भने ल्याउँछौँ भन्दै त्यतैबाट भाग्न र वैकल्पिक रुट प्रयोग गरेर आउन भनेँ । त्यतिबेला आरपी हामीसँग हुनुहुन्थेन । मलाई सो व्यक्तिले नचिन्ने भएकाले म र आरपी बसमै जाने सल्लाह भयो । प्रकाण्ड घनाजङ्गलतिर कुदिरहँदा म भने बस भएतिर सडकमा निस्किएँ । म गाडीमा पुग्दा सबै यात्रु बसिकेका थिए । सरासर आई गाडीमा बसेँ । तत्काल मलाई लागिरहेको थियो, आफूलाई नचिनेको र प्रकाण्डले झोलै छोडेर भागेको बाहनामा हामी उम्किन सक्छौँ होला किनकि ऊ माओवादी भएकाले भाग्यो । यहाँ भएको सामान उसैको हो, माओवादी भएका भए अरू पनि भाग्ने थिए भन्ने पर्छ र आफूहरू बँचिन्छ भन्ने ठानियो । गाडीवालाले एक जना मान्छे आएन, कता गयो भनेर मान्छे खोज्न अलमल गर्न थाल्यो । त्यसबेला म आफैँले छिटो हिँड्न भन्दै गाडी छोडेर हिँड्ने मान्छेको पछि लागेर अरूलाई ढिला गराउने भन्दै रिसाएझैँ गरेँ । अरू यात्रुले पनि मेरो साथ दिँदै कराउन थालेपछि गाडी अगाडि नबढेर धर पाएन । आरपीले अब के हुन्छ भन्दै गर्दा ढुक्क रहौँ, अब त्यही झोलाले बचाउँछ भन्ने सङ्केत गरेँ । खुलेर कुरा गर्नु उपयुक्त थिएन । सबै महŒवपूर्ण दस्तावेज र सामग्री मसँगै थियो । प्रकाण्डको झोलामा मात्र उनका छोरा–छोरीलाई लम्कीमा मैले नै किनिदिएका कपडा र उनकै व्यक्तिगत सामान थियो ।

गाडी अगाडि बढ्दै गर्दा मेरो मनमा भने दोहोरी चल्दै गर्‍यो । गल्ती गरियो कि के गर्ने ? सरासर जाने कि कहीँ झर्ने ? झरेमा कहाँ झर्ने ? यस्तै सोच्दासोच्दै गाडीमा चढेर गल्ती नै गरियो भन्ने ठहरमा त पुगेँ । तर न भूगोलबारे थाहा छ, न चिने जानेको कोही छ ? आरपीसँग समेत पहिलोपटक भेट भएकाले त्यति चिनजान र कुराकानी केही भएको थिएन । भूमिगत कारणले पनि अनावश्यक सोधखोज गर्ने कुरा पनि भएन । त्यसैले उहाँसँग परामर्श नै भएन । परामर्श भएको भए उपाय निस्कने थियो होला । तैपनि भारतबाट आउँदै गर्दा चार–पाँच दिनअगाडि कञ्चनपुर जिल्ला बेलौलीतिर एक रात बिताएकाले त्यो क्षेत्रबारे सामान्य थाहा थियो । त्यतिबेला कञ्चनपुर पार्टी जिल्ला समितिको मिटिङमा पहिलो र अन्तिमपटक केही समय सहभागी हुने मौका मिलेको थियो । मनमनै अन्तरसंवाद गरेर अत्तरियाभन्दा अगाडि बढ्नु कुनै पनि हालतमा उपयुक्त हुन्न भन्ने निष्कर्षमा पुगेँ । अत्तरियामा पुलिस चेकजाँच हुन सक्ने भएकाले चोकमा पुग्नुभन्दा पहिले झर्ने योजना बनायौँ । मनभित्र आगो दन्केर भतभती पोलिरहेको थियो । त्यतिबेला अत्तरियासम्मको दूरी पनि निकै टाढा लाग्न थाल्यो । त्यस्तो बेला सेकेन्ड पनि घण्टाजस्तै लाग्दो रहेछ । त्यो क्षण सम्झँदा अहिले पनि छाती पोलेर आउँछ । अगाडि पनि कहाँ के गर्ने ? थाहा थिएन । गाडीको गति पनि अत्यन्तै धिमा लाग्दै गयो । टाउको फुट्ला–फुट्लाजस्तै भयो । हामी दुई जनामा एकले अर्काको स्पर्श महसुस गर्दै थियौँ । एकै ठाउँमा भए पनि आपसमा कुरा गर्नु झनै शङ्का हुने लाग्यो । त्यसैले स्पर्श एक–अर्कामा मात्रै महसुस गर्‍यौँ । ‘वनको बाघले खाओस् नखाओस् तर मनको बाघले खान्छ’ भनेझैँ गाडीका यात्रुले हामीतिरै नियालेजस्तो लाग्न थाल्यो ।

प्रहरी हिरासतको मेसको खानाको अनुभव भने २०४८ सालमा भएको थियो । त्यतिबेला कर्मचारीहरूले नेपालगञ्जको महेन्द्रनगरमा आमरण अनशन बसेका थिए । उनीहरूलाई भेट्न जाँदा टिन–टिन गर्ने घन्टीको आवाजसँगै लाइनमा लागी ठाड–ठाडै उभिएर एक छाक गुजारेकाले सबै ठाउँमा त्यस्तै होला भन्ने लागेको थियो ।

एउटै सिटमा बसेका हामीमध्ये आरपी गाडीको झ्यालपट्टि हुनुहुन्थ्यो र म बीचतिर थिएँ । उहाँले सिसाबाहिर हेरेर भन्नुभयो, 'आयो पूरै घेरेको छ, के गर्ने ?' मैले 'नआत्तिनुस्, जस्तो पर्छ त्यस्तै टर्छ' भन्ने जवाफ दिएँ । त्यसपछि उहाँले कुनै प्रतिक्रिया जनाउनुभएन । मेरो मनमा भने अझै पनि प्रकाण्डको झोलाले गर्दा फुत्किन सकिन्छ कि भन्ने आशाको त्यान्द्रो झुन्डिएकै थियो । गाडी पुलिस चौकीको नजिकै पुगेपछि ‘चौकीभित्रै छिरा’ भन्ने चर्को स्वर सुनियो । मैले पनि घाँटी तानेर झ्यालबाट बाहिर हेरेँ, पुलिसहरू चारैतिरबाट घेरा हालेर क्रोलिङ गर्दै गाडी भएतिरै आउँदै थिए । गाडी प्रहरी चौकीको गेटभित्र छिर्दा नछिर्दै तीन जना राइफलधारी पुलिसहरू गाडीभित्र पसे । अर्को एक जना सिभिलजस्तै देखिने मान्छे गाडीको माथि ढोकामा उभिएर ‘तीन जनाले चस्मा लगाएका छन्’ भन्दै थियो । हामीमध्ये चस्मा मैले र प्रकाण्डले लगाएका थियौँ, अर्को कसले लगाएको थियो, थाहा भएन । प्रकाण्ड पहिले नै भागिसकेका थिए भने मैले चस्मा हाइलाइट हुन सक्छ भनेर पहिले नै खोलेर झोलाको टोपीभित्र राखिसकेको थिएँ । उसको त्यो कुराले मलाई उनीहरू पहिल्यैबाट हाम्रो निगरानी गरिरहेका रहेछन् भन्ने पूर्ण विश्वस्त बनायो । उसले ढोकाबाट त्यो कुरा भनिसक्दा नसक्दै अगाडिबाट भित्र छिरेका तीन जनामध्ये एउटा सरासर गाडीको पछाडि गयो । अर्को भने मेरो नजिकमा आएर मेरो देब्रे छातीमा राइफलको नाल अडाउँदै दायाँ–बायाँ गरे गोली हान्ने आदेश गर्‍यो र तेस्रो गाडीमाथि ढोका नजिकै उभियो । भित्रका तीनै जना एलर्ट पोजिसनमा थिए, झिसमिसे साँझ परिसकेको थियो । बाहिरबाट अर्कोले झ्यालबाट हाम्फालेर भाग्लान्, राम्रो गरी हेर भन्ने आदेश गर्‍यो, सायद त्यो कमान्डर थियो ।

एकपछि अर्को आदेश भइरहेकै थियो । सबैलाई पालैपालो एक–एक गरेर आ–आफ्नो झोला लिएर तल झर्न लगाइयो । तिनको आदेशबमोजिम गाडीको अगाडिबाट क्रमशः एक–एक गर्दै तल झर्ने क्रम सुरु भयो । उनीहरूलाई तल भुईंमा झर्न लगाउँदै चेक गर्दै दुईतिर लाइन लगाउँदै गर्न थाल्यो । सायद शङ्का लागेकालाई एकपट्टि, बाँकीलाई अर्कोपट्टि उभ्याइयो । तिनको प्रमुखले हतियारसहित होलान्, राम्रोसँग हेर भन्दै थियो । पछि थाहा भयो, माओवादीको नौ जनाको टिम छ भन्ने सूचना रहेछ । हामीसँगै जुम्लाका घुम्ती व्यापारीहरू पनि उनीहरूको शङ्काको घेरामा परेछन् । मेरो छातीमा बन्दुक बिसाएपछि प्रकाण्डको झोला देखाएर उम्कने मेरो आशा मरिसकेको थियो । तैपनि सबैको झोला गाडीबाट झारेर चेकजाँच गरिरहेकाले तलको अवस्था हेरेर भाग्न सकिन्छ भन्ने झिनो आशा भने जिउँदै थियो । आरपीको दिमागमा के थियो थाहा छैन तर उहाँसँग त्यस्तो शङ्कास्पद सामान नभएकाले सायद उम्किन सक्नुहुन्छ होला भन्ने लागेको थियो । अगाडिबाट क्रमशः गाडी खाली हुँदै गर्दा चौमालाका बजारवासीहरूमा के होला भन्ने जिज्ञासाले टाढा–टाढाबाट हेरिरहेका होलान् भन्ने भान भयो । त्यतिबेलासम्म झमक्क साँझ परिसकेको थियो । पुनः डीएसपीले बाहिरबाट घेरा हाल्न सक्छन्, राम्रोसँग ड्युटी गर भनेर घाँटी सुक्ने गरी कराएको सुनियो । मभन्दा अगाडि भएकाहरू झरिसकेकाले अब मेरो पालो आयो । म आफ्नो झोला नसमाती हिँड्दै थिएँ । 'आफ्नो झोला कुन हो लिएर हिँड्' भन्ने आदेश गर्‍यो । झोला लिएर गाडीबाट तल झर्न के खोज्दै थिएँ, माथि नै रोकेर झोला खोल्न लगायो । तल हेर्दा ढोकाभरि पुलिस पूरै ढोका थुनेर उभिएका थिए ।

मैले आफ्नो झोला खोलेर माथिबाट एउटा हातले कपडा तान्दै पुनः अर्को हातले झोलामा खाँद्दै गरेँ । खोजतलासी गरिरहेका पुलिसले ‘अलि तलबाट तान के छ’ भन्दै आफैँले झोलामा हात हालेर खोतल्न थाल्यो । मैले 'केही छैन कपडा मात्रै छ' भन्दै सम्हाल्ने कोसिस गरिरहेको थिएँ । यत्तिकैमा 'कहाँ जान हिँडेको' भनेर सोध्यो । मैले ‘दिपायल’ भनेर गाडीको टिकटअनुसारको सोझो उत्तर दिएँ । त्यति भन्दाभन्दै झोलाको तलबाट कापी र कागजहरू निकाल्दै सोध्यो, 'यी के हुन् ?' उसको प्रश्नमा एकाएक मेरो मुखबाट 'लोकसेवाको परीक्षा दिन हिँडेको' भन्ने जवाफ निस्कियो । त्यसपछि ती कागज यसो फर्काउँदै पुनः झोलाभित्र हात हाली खोतल्दै थियो । मैले पनि उसको सँगसँगै आफ्नो सामान खाँद्न थालेँ । यत्तिकैमा झोलाको पिँधबाट कागजले बेरेर प्लास्टिकको थैलामा राखेको एउटा पोको निकाल्यो । बाहिरबाट झ्वार–झ्वार पार्दै च्यात्यो । पोका पारेर राखेको जिलेटिनको लोला देखाउँदै कडा स्वरमा 'यो के गर्ने हो' भन्दै कड्कियो । उसले जसरी प्रश्न गरेको थियो, त्यसरी नै मेरो मुखबाट पनी एकाएक 'पड्काउने के गर्ने था’छैन' भन्ने आवाज निस्कियो । मेरो कुरा पूरा हुँदा–नहुँदै मेरो मुख र छातीमा राइफलका कुन्दा बर्सिए र 'भेटियो–भेटियो' भन्ने ठूल–ठूलो आवाजमा एकैपटक धेरै स्वर सुनिए । मेरो मुख, छाती र शरीरभरि मुक्का र कुन्दा बर्साउँदै र माथिबाट घोœयाउँदै तल फालेर अरिङ्गालजस्तै ममाथि खनिए । कमिलाले झिँगालाई घिसारे जसरी घिसार्दै एकैपटक प्रहरी चौकीको बरन्डामा लगेर पछारे ।

मलाई घिच्याउँदै लगेको थोरै समयपछि आरपीलाई पनि त्यहीँ पुर्‍याए । हाम्रो नजिकै अरू सात–आठ जनालाई पनि घेरा हालेर राखेको थियो । हाम्रो नजिकै भएका ती मान्छेहरूसँग भएका ठुल्ठूला पोकाहरू पनि नजिकै राखिएको थियो । गाडीको तल–माथि, दायाँ–बायाँ एक–एक गरेर खानतलासी भयो र गाडीमुनिसमेत खानतलासी सिद्धिएपछि एक जना खुकुरी क्रसले आएर तलासी सिद्धिएको जानकारी गरायो । अर्कोले खोइ कता हो वाकीट्वाकीबाट त्यही कुराको जानकारी गराउँदै थियो । उनीहरूले तलासी सकिएको घोषणा गरे पनि महान् जनयुद्धको तेस्रो वार्षिकोत्सवको पर्चा र पोस्टर गाडीमै भएर पनि भेट्टाएका थिएनन् । सायद पेटीमा प्याक गरेको अरू नै केही सामान होला भन्ठाने होलान् । त्यतिबेला मेरा दिमागमा अब के गर्ने होला ? भन्ने प्रश्न उठ्यो । सम्भाव्य परिस्थितिको आकलनमा मनभित्र विभिन्न कुरा दौडिन थाले । पर्चाहरू गाडीमै रहन दिने कि झार्न लगाउने ? रहन दिँदा राम्रै हुन्थ्यो होला तर उक्त गाडीको गन्तव्यस्थल साँफेबगरमा त्यतिबेलासम्म हाम्रो त्यस्तो सम्पर्क स्थान थिएन । सम्पर्क भए पनि हिरासतबाट के नै गर्न सकिन्थ्यो र ! त्यतिबेलासम्म अछाम जिल्लामै माओवादीको खासै प्रभाव थिएन । भएको जेजस्तो प्रभाव थियो, कालीकोटसँग जोडिएको क्षेत्रमा मात्र थियो । त्यसैले पर्चा गाडीमा रहन दिएर पनि उपलब्धि होला जस्तो लागेन ।

गाडीमै रहन दिँदा केही फाइदा हुने नदेखेपछि यतिबेलै पर्चा पनि भएको हल्ला गर्दा उपयुक्त हुने लाग्यो, ता कि माओवादी समाइएका हुन् भन्ने तत्कालै प्रचार होस् । त्यसैले वरपरका सबले सुन्ने गरी जोडले कराएर गाडीको छतमा जनयुद्धको तेस्रो वार्षिकोत्सवको पर्चा भएको जानकारी गराएँ । ठूलो स्वरले कराएपछि मेरो स्वर सुनेजतिलाई सूचना भयो र उनीहरूको हाकिमले आफ्नो कारिन्दालाई बेस्सरी हकार्दै र अपशब्द प्रयोग गर्दै पर्चा निकाल्न आदेश गर्‍यो । उसले पर्चा भुईंमा झारेर पेटी खोल्दा नजिकै भएका अरूले पनि हेर्न थाले । अन्य व्यक्तिले पेटीबाट पर्चा तानिरहँदा रोकेर पर्चा थन्कायो ।

संयोगले त्यसै दिन कैलाली जिल्लाका मानवअधिकारवादीहरूको भेला चौमालामा नै भएको रहेछ । हामी हिरासतमै रहेको अवस्थामा यज्ञमूर्ति अर्यालबाट जानकारी भयो । गिरफ्तार परेको खबर भोलिपल्टै काठमाडौंबाट निस्कने ‘जनादेश’ लगायतका पत्रपत्रिकाको हेडलाइन बन्न सफल भएछ । त्यसैले गर्दा गिरफ्तारीको प्रचार–प्रसार मात्र नभई हाम्रो जीवनरक्षामा समेत ठूलो सहयोग पुग्न गयो । तर, दुःखको कुरा मेरो पकेट डायरीमा नाम भएका मानवअधिकारवादी, वकिललगायत मैले नाम टिपेका सबै जना गिरफ्तार हुनुपर्‍यो । यज्ञमूर्ति अर्याल, मुक्ति प्रधान, दीपक महर्जन, डा. ऋषिराज बराल, मेघराज आचार्यलगायतका सबै व्यक्तिहरूले दुःख झेल्नुपर्‍यो । अपहरणको शैलीमा गिरफ्तार गरेर काठमाडौंबाट समेत मुक्ति र दिलीपलाई कैलालीको धनगढी झिकाइयो । डा. बराललगायत केहीलाई आँखामा पट्टी बाँधी हप्तौँदिनसम्म राखी मनोवैज्ञानिक रूपले आतङ्कित पार्ने काम गरियो । यज्ञमूर्ति अर्याल, मेघराज आचार्य, नेपबहादुर चौधरीलाई टीकापुरबाट गिरफ्तार गरी धनगढी पुर्‍याएर हामीसँगै हिरासतमा राखियो । बीचरा, ती जुम्लातिरका पोके व्यापारीले पनि हाम्रो कारण अनाहकमा कुटाइ खानुपर्‍यो । बेतका लट्ठीले भैंसीलाई जस्तै कसेर हान्दा उनीहरूको चिच्याहटले आकाश गुञ्जियो । सायद उनीहरूको गुन्टामा कपडाबाहेक अरू केही थिएन होला ।

हामी तीन जनामा पनि प्रकाण्ड सुरक्षित रूपमा उम्किसकेका थिए । आरपी र मेरो विचार तथा भावनात्मक सम्बन्धबाहेक व्यावहारिक सम्बन्ध जोडिएको थिएन । ती निरीह व्यापारीहरूले अनाहकमा पाएको दुःख र तिनका चीत्कार सुनेर मलाई असह्य पीडा भयो । त्यो चीत्कारले मेरो दिमागमा करेन्ट लागेजस्तो पीडा महसुस भयो र आवेगमा एकाएक कराउन पुगेँ 'ती कोही पनि होइनन् किन पिट्छौ, म मात्र हो, कति पिट्छौ मलाई मात्र पिट र तिनलाई छाडिदेऊ ।' त्यसपछि ती प्यूसाका बथानहरूले खै के सोचे कुन्नि, सायद त्यस्तो प्रमाण नपाएर पनि होला, उनीहरूलाई त्यहीँबाट छाडिदिएछन् । मसँग बीस हजार भारु थियो । त्यो कुरा प्रहरीले बरामदी मुचुल्कामा देखाएन, जुन कुरा के काम परेर हो, कुन्नि मलाई केही दिनपछि बरामदी मुुचुल्का देखाउँदा थाहा भयो । कमरेड विप्लवले मसँग भेट नहुने ठानेर मलाई लेखेको पत्र उहाँसँग भेट हुने बेला मात्र मेरो हातमा परेको थियो । जुन पत्र तत्कालै च्यात्नुपर्नेमा के रहेछ, हेरेर च्यातौँला भनिराखेको भुलेर गोजीमै रहेछ । त्यो पत्रमा उहाँले आफूलाई दीपक रोकायको नाममा प्रस्तुत गर्नुभएको थियो । यता मसँगका भेटघाटपछि विप्लवले आफ्नो प्लेन यात्राको मिति र समय बदल्नुभएको थियो तर उता हुम्ला रोडीकोट (हाहदेउ) का वास्तविक दीपेन्द्र रोकाया र उहाँका काका जोगवीर रोकाया गिरफ्तार पर्नुभयो । उहाँहरूलाई बाजुराको कोल्टी विमानस्थलबाट गिरफ्तार गरी चरम यातना र दुःख दिइयो ।

'हुलमुलमा ज्यान जोगाउनू, अनिकालमा बीउ जोगाउनू' भन्छन् । आरपीजी फुत्किनुहोला भनेको त्यो पनि काम लागेन, जुन कुराको विचार गरेर सुरुमै तीन जनाको अलग–अलग स्थानको टिकट काटिएको थियो । संयोग कहिलेकाहीँ सजिलो हुने कार्य नभई जटिलतामा फस्ने रहेछ । उहाँको गोजीमा माओ र बाबुराम भट्टराईको फोटो भेटिएछ । त्यति भएपछि पुलिसलाई त्योभन्दा ठूलो प्रमाण र हतियार अरू के चाहियो ! मेरो विचारमा सुरुआती आवेगमा जे भने पनि पछि विचार गरी सोच्दा आफूलाई सकेसम्म भरियाको रूपमा प्रस्तुत गर्दा राम्रो हुन्छ जस्तो लाग्यो । त्यसो गर्दा नै सकेसम्म आफू बँच्न र समग्र योजनाको रक्षा गर्न सकिन्छ भन्ने ठानेँ । ठगाइ पनि स्वाभाविक र निःसङ्कोच हुनुपथ्र्यो, अन्यथा झन् बढी शङ्का उत्पन्न हुन्थ्यो । उनीहरूले प्रारम्भिक बयान सकेर अरू सबैलाई त्यहीँ छाडी आरपी र मलाई कुर्मुर्‍याउँदै कसेर गाडीको पछाडि हाले । भौगोलिक रूपमा म त्यस ठाउँको बारेमा पूरै अनभिज्ञ थिएँ । आरपीको घर कहाँ हो भन्ने पनि थाहा थिएन । हाम्रो भेट यसैपटकको यात्रामा मात्र भएको थियो । भूमिगत कार्यशैलीअनुसार नाम, ठेगाना, जिम्मेवारी सोध्ने कुरा पनि हुँदैनथ्यो । बसको टिकट काट्दा मैले सायद हरिप्रसाद नाम राखिदिएको थिएँ र आफ्नो नाम रामप्रसाद राखेको थिएँ । संयोगले यस्तो परेछ कि उहाँकै नाम रामप्रसाद रहेछ, मलाई के थाहा ? पहिले केही कुरा भएन, अब त कुम्लोकुटिरो पारिएका हामी आपसमा कुरा गर्ने झन् कुरै भएन ।

हामीले खाना खाँदाखाँदै एकैछिनमा एक जना पुलिस 'भात छ कि छैन' भन्दै खान आयो । भान्सातिर हेरेको त यही दाल–भात थालमा हालेर चटनी भएको भाँडो टकटक्याउँदै कपाकप खान थाल्यो । उसले पनि त्यही खाना खान थालेको देखेर अचम्म लाग्यो । यस्तो के हो त ?

हाम्रो चारैतिर तथा वरिपरि कोही बसेका र कोही उठेका राइफलधारी मात्र थिए । मार्न लैजान लागेको हो वा कहाँ लैजान लागेको हो, ठेगान भएन । मनमा कहाँ के गर्न लाँदैछन् भन्ने प्रश्न मात्र उठिरहन्थ्यो । जब गाडीले मूलबाटो छोडी साइड लाग्दै जङ्गल हुँदै खोलाको किनार लान्थ्यो, मुटु चिसो हुन्थ्यो । सायद यतै कतै लगेर दफ्नाउने योजना रहेछ क्यारे जस्तो लाग्थ्यो । कसरी मार्ने होलान् ! गोली हानी मार्ने हुन् या खाल्टो खनी ज्यूँदै पो पुर्ने हुन् कि ? मनका लहरहरू तरङ्गित हुन्थे । तर जब गाडी खोलाको किनारबाट पुनः मूल सडकमा निस्कन्थ्यो, ए यहाँनिर रहेनछ अरू नै ठाउँतिर लिएर हिँड्यो भन्नेजस्तो लाग्थ्यो । पुनः गाडी जङ्गल र खोलातिर लग्दा उसैगरी मन झसङ्ग–झसङ्ग भए पनि गाडी अगाडि बढिरहेकै थियो । पुलिसहरूले हाम्रोबारेमा केही कुरा गर्छन् कि भनेर कान सोझ्याइरहँदा पनि त्यस्तो केही सुनिँदैनथ्यो । उनीहरू आफ्नै तालमा रमिरहेका थिए । हामी थोरै हल्लियौँ भने हामीमाथि लात्तीले हान्दै तल्लोस्तरका शब्दले गाली गर्दथे । तैपनि चरबाट आँखा तानेर कता छ भनेर काललाई खोजिरहँदा कतै–कतै बत्तीको उज्यालो झल्याक–झुलुक्क देखिन्थ्यो । यस्तै गर्दै अगाडि बढ्दै जाँदा गाडी लामो पर्खालको गेटबाट भित्र छिर्‍यो । आरपीले 'जिप्रका आयो' भन्दै साउती गर्नुभयो । तब आजलाई नमार्ने निर्णय गरेछ, थप एकरात जीवन बाँचिने भयो भन्ने निष्कर्षमा पुगियो ।

हिरासतबाट प्रहरी आन्दोलन

न्यायपूर्ण युद्ध होस् या अन्यायपूर्ण युद्ध नै किन नहोस्; जुनसुकै भए पनि युद्ध र आन्दोलन अनिश्चयको क्षेत्र हो । युद्ध निकै निर्मम र पीडादायी हुने गर्छ । त्यसको सही र गलतपनाको मूल्याङ्कन अन्तिम रूपमा त्यसबाट प्राप्त हुने प्रतिफलको आधारमा निकाल्ने गरिन्छ । हिजोलाई फर्केर हेर्दा र आजको धरातलीय यथार्थमा उभिएर मूल्याङ्कन गर्दा हाम्रा स्वतन्त्र सेनानीहरू पछुताउनुपर्ने स्थिति भने म देख्दिनँ । गुणगान जित्नेको गर्ने गरिन्छ । न पूरै जित्ने न पूरै हार्नेमा पर्ने हाम्रो इतिहास मूलतः जित्नेमा दर्ज भएको छ । यद्यपि त्यही धरातलबाट खडा भएको आजलाई भोलिको इतिहासले अझै गहिरो गरी मूल्याङ्कन गर्नेछ । जसले जेसुकै भने पनि इतिहास र वर्तमानका दुवै कालखण्ड विशिष्ट युगान्तकारी कालखण्डको रूपमा स्थापित भइसकेका छन् ।

व्यक्तिगत रूपले भन्ने हो भने प्रहरी हिरासतले दिएको यातनाको सिकार जीवन रहेसम्म एउटा अभिन्न घाउ बनेर रहिरहनेछ । सायद अब त्यो हाम्रो जीवनसँगै अन्त्य हुनेछ । पीडालाई धेरै देखाउनु पनि थप पीडा जन्माउनु हो र त्यतातिर धेरै सोच्नु पनि छैन र सोच्नु पनि हुँदैन । मभन्दा कैयौँगुणा बढी पीडामा हुनुहुन्छ, महान् जनयुद्धका घाइते सिपाहीहरू, जसको जीवन ह्विलचियरमा जिउनुपर्ने बाध्यता छ । शरीरमा जीवनभर पुरिन नसक्ने घाउहरू पनि छन् । गोली र छर्राहरू टाउकोदेखि छाती, फोक्सो, कलेजोलगायतका अन्य शरीरका भागहरूमा घर गरेर बसेका छन् । यो त शारीरिक चोट मात्र भयो तर बाहिर नदेखिने भित्रभित्र पतेरोले चुसेजस्तै चुसेर सिध्याउने मानसिक पीडा भने थप भयावह छ, जसको कुनै सीमा नै छैन, जसकारण पीडाबारे लेख्न त्यति मन छैन किनकि त्यो सुन्दर भविष्य निर्माण र सुखको प्राप्तिका लागि गरिएको थियो । आज मानिसहरूले भन्न सक्छन् कि हिजो कसैको लहैलहै र जबरजस्तीमा घिच्याएर जनयुद्धमा लगाइएको थियो तर यथार्थ त्यो कदापि होइन । अरू कसैलाई दोष दिनु मूर्खता मात्र नभई आफ्नो निरीहता लुकाउन खोज्नु मात्र हो । आफूसँगै जनयुद्धमा नलागेका साथीभाइहरूले के गरेका छन् र कस्तो अवस्थामा छन्, आफूले के गरिन्थ्यो र के गरिरहेका छौँ । जनयुद्ध शान्तिप्रक्रियामा रूपान्तरण भएको डेढ दशक बितिसक्दा पनि यसबीचमा आफूले केही गर्न नसक्नु र अहिले आफू कुन अवस्थामा छु भनेर इमानदार भएर सोच्न सके मात्र पुग्छ ।

युद्धमा मार्नु र मर्नु पनि गौरव मानिन्थ्यो । हजारौँलाई गुमाएको पीडा बोकेर ती सहिदका सपना पूरा गर्ने अठोटसहित आज हामी ज्युँदै छौँ । त्यतिखेर घाइते भए पनि पीडा हुँदैनथ्यो । दुश्मनले यातना दिँदा आँखामा आँसु होइन, आगोको ज्वाला दन्किन्थ्यो; जसको कारणले सेना र पुलिसको यातनागृहमा माटोमा ज्युँदै शरीर गाडेर टाउकोमा आगो लगाउँदा पनि यमदूतहरूसँग आफ्नो प्राणको भिक्षा माग्न वीर योद्धाहरू कहिल्यै तयार भएनन् । सिधा–सिधा छातीमा गोली थाप्न पछाडि परेनन् । ती वीरवीरङ्गना महान् सपूतहरूप्रति अहिले पनि शिर झुकाएर सलाम गर्न मन लाग्दछ । समय गतिशील र परिवर्तनशील छ । तर, हिजो आफ्नो छाला जोगाउन विभिन्न कर्तुत गर्ने र आज सर्वस्व आफूले आर्जेको बहाना बनाउने ढोँगी, पाखण्डीहरूलाई भने नधिक्कारी रहन सकिन्न ।

प्रहरी हिरासतको पहिलो अनुभव २०४५ सालमा गरेको भए पनि प्रहरी हिरासतको मेसको खानाको अनुभव भने २०४८ सालमा भएको थियो । त्यतिबेला कर्मचारीहरूले नेपालगञ्जको महेन्द्रनगरमा आमरण अनशन बसेका थिए । उनीहरूलाई भेट्न जाँदा टिन–टिन गर्ने घन्टीको आवाजसँगै लाइनमा लागी ठाड–ठाडै उभिएर एकछाक गुजारेकाले सबै ठाउँमा त्यस्तै होला भन्ने लागेको थियो । कुटाइ खाएर शरीर थलिए पनि भोक भने लाग्दो रहेछ । २१ गते बिहान खाना खाएको रातको करिब १२/१ बजेतिर धनगढी हिरासतमा ल्याएर थन्क्याइयो । भोलिपल्ट उज्यालो भएपछि हामीबाहेक अरू बन्दीलाई नमाझेको ढाकेको डेक्चीको ठूलो ढकनी एकै ठाउँमा भात र दाल हालेर 'ल खाओ' भन्दै ल्याएर राख्दियो । हामीलाई पनि आशा त लागेको थियो तर के गर्ने, भित्रभित्रै भोक र पीडा सहेर ओछ्यानमा पल्टिरह्यौँ । २२ गते यत्तिकै कट्यो । एकैपटक अर्को दिन २३ गते रातको ९/१० बजेतिर हामी दुई जनालाई एउटै भाँडोमा भात र दाल राखी ल्याइदिए । मसिनो चामलको भात र दाल पनि राम्रै थियो । दुई दिनदेखिको भोको पेट, धेरै मीठो लाग्यो । त्यतिखेर मनमा लाग्यो, खाना त राम्रै दिँदो रहेछ । आपसमा कुनै पनि कुरा गर्न नदिने हुँदा आरपीसँग केही कुरा भएन । सायद उहाँलाई पनि त्यस्तै लाग्यो कि अरू केही सोच्नुभएको थियो, थाहा भएन । पछि बुझ्दा हामीलाई दुई दिनदेखि भोकै छन् भनेर अफिसरको भान्सामा आफूले खाएर बँचेको भात पठाएको रहेछ ।

जे होस्, हामीलाई भोको पेटमा थोरै भए पनि दालभात हाल्न पाएपछि अरू के चाहियो ! त्यो दिन आरामले सुतियो । मनमा लाग्यो, अब त भात दिन थाल्यो, मार्ने भए त किन भात दिन्थ्यो र ? त्यसमा पनि मसिनो चामलको भात । अर्को दिन बिहान १० बजेतिर 'खान हिँड' भन्दै हामी दुई जनालाई अगाडि–पछाडि हतियारधारीले घेरेर मेसतिर लगे । खान बसेको डेक्चीका ठूला–ठूला ढक्कनमा हालेर 'लौ खाओ' भनेर हाम्रोअगाडि राख्दियो । ढक्कन माझेको थिएन । बियाँ र भुससहितको मोटा चामलको भात । दालको भाँडोको पिँधमा डाडुले हल्लाउँदै भातमाथि हालेको देखिन्थ्यो तर दालको दानाको कतै पनि नामोनिसान थिएन । सुरुमै पहिलो दिन के बोल्ने मनमा लाग्यो, यो कस्तो खाना हो । सायद हामीजस्ता थुनुवालाई खुवाउन भनेर अलग्गै यस्तो पकाएको होला भन्ने लख काटियो । त्यै भए पनि भोक लागेको थियो । बियाँ र भुस पन्छाउँदै खान थालियो । हामीले खाना खाँदाखाँदै एकैछिन्‌मा एक जना पुलिस 'भात छ कि छैन' भन्दै खान आयो । भान्सातिर हेरेको त यही दाल–भात थालमा हालेर चटनी भएको भाँडो टकटक्याउँदै कपाकप खान थाल्यो । उसले पनि त्यही खाना खान थालेको देखेर अचम्म लाग्यो । यस्तो के हो त ? मनमा उब्जिएका प्रश्न नसोधेर मनले मानेन र सोधेँ, 'तपाईंहरूले खाने खाना पनि यही हो ? तपाईंहरूलाई त अर्को खाना पाक्छ होला नि ? यो हाम्रो लागि मात्र भनेर पकाएको होला है ? तपाईंले पनि यही खान थाल्नुभयो ?' मेरो प्रश्न सुनेर हामीलाई खाना खुवाउन लिएर गएको एक जना प्रहरीले 'हामीले खाने पनि यही हो, अर्को हुँदैन' भन्ने उत्तर दियो । अचम्म लाग्यो । नकेलाएको बियाँ र भुससहितको त्यही खाना उनीहरूले पनि खानुपर्दो रहेछ । मनमा एकपछि अर्को गर्दै कुतूहलता उब्जन थाले तर पनि तिनीहरूसँग तत्काल सवाल–जवाफ गर्न मन लागेन ।

बेलुकीपख घाम अस्ताउने बेलातिर पुनः त्यही बिहानको टोलीले हामीलाई खाना खुवाउन भनेर मेसमा लग्यो । बिहान मात्रै त्यस्तो भएको होला भनेको त, बेलुका पनि त्यस्तै खाना रहेछ । अब भने उनीहरूसँग कुरा नगरी मनले मानेन र सोधेँ, 'हैन सधैँभरि यस्तै खाना हो कि आज मात्रै यस्तो हो ?' हामीलाई लिएर गएका प्रहरीमध्ये एक जनाले जवाफ दिए, 'यहाँ त सधैँ यस्तै हो ।' 'यो मेसमा कुन–कुन तहसम्मले खाना खान्छन् ?' उनले भने, 'जवान र हवल्दारसम्मलाई मात्र यहाँ पाक्छ । असई र सई सा’पहरूको अलग्गै पाक्छ । डीएसपी र एसपी सा’पको आ–आफ्नो क्वाटरमा पाक्छ ।' जवानको कुरा सुनेपछि झन् बढी जिज्ञासा लाग्यो र फेरि सोधेँ, 'अनि यो भान्सा कसले चलाउँछ त ? तपाईंहरूले नै पालो गरेर ?' उत्तर थियो, 'हामीले चलाउँदैनौँ, एक जना हवल्दार खिलमान छ ।' मैले सोधेँ, 'उसले कहाँ खान्छ त ?' जवाफ आयो, 'उसले त त्यही' अफिसरहरूकै भान्सामा खान्छ ।' त्यो खिलमान को रहेछ भन्ने लाग्यो र प्रश्न सोधेँ, 'खै त उनी खिलमान कहाँ छन् ?' 'अहिले उनी यहाँ छैनन् ? ऊ यहाँ भएको भए यत्रो कुरा कहाँ गर्न पाइन्थ्यो र ! ऊ त अफिसरहरूको प्यारो मान्छे, यहाँ त बेला–बेलामा मात्र आउँछ । पुलिसमध्येबाटै खाना पकाउने भान्से राखेको छ । उनीहरूले नै पकाउँछन् ।' मैले पुनः सोधेँ, 'तपाईंहरूले यस्तो खाना भएन, राम्रो खाना खुवाउन पर्‍यो भन्नुहुन्न ?' जवाफ थियो, 'हामी कहाँ बोल्न पाइन्छ र ! ऊ हाकिमहरूसँग मिलेको छ । त्यस्तो कुरा गर्ने हो भने त उल्टै सजाय भोग्नुपर्दछ दिनभर ढुङ्गामुढा बोक्नुपर्दछ ।' 'कति जनाले खान्छन् त यहाँ' भन्दा उनले भने, 'सबैले यहीँ खानुपर्छ, अन्त कहाँ जाने हो र !' यी सबै कुरा सुन्दा अचम्म लाग्यो, यस्तो पनि हुँदो रहेछ ।

जवान र अफिसरबीचमा असमानताको ठूलै खाडल रहेछ । अफिसरसँग मिलेकाले आफ्नै तहका साथीहरूलाई लुट्न पछाडि पर्दा रहेनछन् । हामी अन्यायका विरुद्ध न्यायको खोजीमा हिँडेका मान्छेहरूलाई पुलिसहरूका बीचमा नै देखिएको विभेदका विरुद्ध किन नबोल्ने भन्ने विचार आयो । मान्छेले जीवनभरि जे–जति गर्छ खाना, नाना, छाना र आरामका लागि गर्छ । दुःख गरेर परिवार पाल्न जाबो पुलिसको जागिर खानु छ, त्यसमा पनि सरकारले खान दिएको रासनमा नै त्यस्तो घोटाला हुँदो रहेछ । आदेशको नबोली शिरोपर गर्ने फौजी अनुशासन सिकेका बीचरा प्रहरी जवान र हवल्दारहरूको अवस्था के–कस्तो हुँदो रहेछ भन्ने बल्ल पो थाहा भयो । आफूमाथि जे–जस्तो अन्याय भए पनि उनीहरू बाहिर बोल्न सक्दैनथे । खुरु–खुरु आदेशको पालना गर्दै अन्याय सहिरहनुको विकल्प देखेनन् । एउटै सङ्गठनभित्र पनि त्यस्तो विभेद ।
हामी समाजमा अन्याय अत्याचारका विरुद्ध न्यायपूर्ण शासनसत्ता स्थापना गर्न भनेर त लागेकै थियौँ । प्रहरीभित्र समेत अन्यायका विरुद्ध उनीहरूलाई सङ्गठित गरेर अफिसरहरूका विरुद्ध लड्नुपर्छ जस्तो लाग्यो । तर जेजस्तो भए पनि हामीले त्यहाँ सामान्य दिशानिर्देश गरिदिनुबाहेक अरू सहयोग गर्न सम्भव थिएन । त्यसका लागि अगाडि बढ्न उनीहरू स्वयम् नै तयार हुनुपर्दथ्यो । जहाँसम्म हाम्रो कुरा छ, हत्केलामा प्राण राखेर ‘मरे सहिद, बाँचे संसार’ भन्ने हाम्रो मूलमन्त्र नै थियो । तर त्यही सत्ताको रक्षा गर्नका लागि भनेर ड्युटी गरेर बसेका जवानहरूको त्यो दुर्दशा रहेछ । त्यसै कारणले पछिल्लो समयमा आएर माओवादी पार्टी शान्तिप्रक्रियामा आएपछि दङ्गा प्रहरी कार्यालयमा असई धनबहादुर विकहरूले आफ्नै ठूला अफिसरका विरुद्ध हतियार उठाउन पुगे । उनीहरूले हतियार उठाउनु या त्यस्तो गर्नुपर्ने आवश्यकता र महŒव के थियो भन्ने कुरा यसैबाट प्रस्ट हुन्छ । शान्तिप्रक्रियापछि समेत हाकिम, अफिसरहरूको आफ्नै रक्षकहरूले विद्रोह गर्नुपर्ने आवश्यकता पर्‍यो भने युद्धको बेला झन् कस्तो थियो होला ? नेपालको सुरक्षा निकायभित्रको अवस्थाबारे धेरै कुरा बाहिर नआए पनि त्यति कुराबाट मात्र पनि राम्रैसँग बुझ्न सकिन्छ । उनीहरूभित्रको त्यो अवस्थाले मलाई वास्तवमा नयाँ परिस्थिति र सम्भावनाको बोध भयो । तर, त्यतिबेला माओवादी पार्टीसँग त्यो सम्भावनालाई पकड्ने आत्मगत अवस्था थिएन ।

थालमा भात हाल्दिनेले खाँदा–खाँदै कुटौँलाजस्तो गरी हेरिरहेको थियो । भित्रभित्र मनमा थोरै चसक्क पनि भयो । के थाहा खाँदै गर्दा दाउराले झटारो पो हान्ने हो कि, चारैतिर सुनसान थियो

मेरो डायरीमा नाम भएका कारण गिरफ्तार गरी ल्याइएका यज्ञमूर्ति अर्याल, मेघराज आचार्य, नेपबहादुर चौधरीलगायतका साथीहरू पुगेपछि त हिरासतमा हाम्रो बाहुल्य भयो । काठमाडौंंबाट झिकाइएका अधिवक्ता मुक्ति प्रधान, दीपक महर्जनहरूलाई भने हामीसँग नराखी छुट्टै अर्को कोठामा राख्ने व्यवस्था मिलाएको थियो । सायद उहाँहरूलाई भीआईपी सम्झेर होला वा हामी र उहाँहरूबीच कुरा हुन नपाओस् भनेर पनि हुन सक्दछ । कलेजमा मुक्ति प्रधानसँगै पढेको साथी त्यतिबेला धनगढी अदालतमा न्यायाधीश पदमा कार्यरत हुनुहुँदो रहेछ र पछि उहाँले नै जमानत बसेर तीन–चार दिनमा तारेखमा छुट्नुभयो । उहाँसँग बयान लिनेक्रममा एकपटक उहाँ र मेरो साक्षात्कार गराउँदै मुक्ति प्रधानलाई देखाएर 'चिन्छस्' भनेर सोधियो । मैले 'चिन्छु, उहाँसँग हुम्लामा भेट भएको थियो, उहाँ पनि के कामले हुम्लामा जानुभएको रहेछ । म अस्थायी शिक्षकको जागिर खोज्न भनेर गएको थिएँ । त्यसैबेला भेट भएको थियो, त्यसपछि अहिले यहाँ देखेँ' भनेर बयान दिएँ । मुक्तिलाई मसँगबाट बरामद भएका फोटाहरू पहिले नै देखाएको रहेछ । उहाँकै सामुन्ने मलाई पनि तीमध्ये क. विप्लवको फोटो देखाउँदै 'यो तेरो नेता दीपेन्द्र रोकाया भन्ने हो ?' भनेर सोध्यो । मैले 'हैन' भन्ने जवाफ दिएँ । पुनः त्यही फोटो मुक्तिलाई उसले देखाउँदै गर्दा उहाँले 'मैले पढ्ने बेला चिनेको हो, अलि धेरै वर्ष भयो, त्यतिबेला भेटेको थिएँ । अहिले कहाँ के गर्छन् थाहा भएन, यो फोटो तिनै नेत्रविक्रम चन्दको हो, अरू कुरो थाहा भएन' भन्नुभयो ।

हामीलाई उनीहरूको मेसमा खाना खान दिन थालेपछि मुद्दा लगाउने तयारी भएको बुझियो । किनकि पुलिस हिरासतमा जबसम्म मुद्दा लगाएर सीडीओ वा अदालतमा पेश गर्ने निश्चित हुँदैन, त्यतिबेलासम्म भित्रको खाना दिइँदैन । पुनः अर्को दिन पनि त्यही पुरानै र केही नयाँ टोली मिसिएर खाना खुवाउन लिएर गयो । अरू टोली नयाँ भए पनि हवल्दार भने पुरानै थियो । त्यो दिन पनि खाना खाँदै गर्दा हाम्रो वरिपरि कुरा सुन्न भन्दै झुम्मिएका प्रहरीबीच अघिल्लो दिनका अधुरा कुरा पूरा गर्ने विचार पलायो । मैले पुरानै कुरालाई निरन्तरता दिँदै पुनः 'तपाईंहरूलाई खानाबापत कति दिन्छ ? हजार एघार सय जति ?' मेरो प्रश्न सुनेपछि उनले 'त्यत्रो छैन, नौ सय पचास मात्र छ' भने । पुनः मैले 'बाहिर होटलमा महिनावारी कतिमा खाना खान पाइन्छ ? सात आठ सय मात्रै त होला नि' भन्दै सोधेँ । उनले 'आठ सय पचास जति पर्छ' भन्ने उत्तर दिए । 'बाहिर खाना खान पाइन्छ होला नि त ? पैसा सरकारले दिएकै छ, जहाँ खाए पनि आफ्नै पैसा त हो । बाहिर खाँदा अझ बँच्दो रहेछ', मेरा कुरा सुनेर 'पैसा हामीले बुझ्न पाउँदैनौँ, रासनको पैसा जति खिलमानले नै बुझ्दछ' भन्ने प्रतिक्रिया दिए । 'बाहिर खान गए आफैँले पैसा तिरेर खानुपर्छ, हामीलाई माग्दा पनि दिँदैन ।' उनीहरूको कुरा सुनेपछि मलाई थप जिज्ञासा राख्न मन लाग्यो, 'त्यसो भए त यहाँको यस्तो खानाको कति पैसा पर्ला र बढीमा पाँच–छ सय त होला । चार सय जति त फिर्ता पाउनुहुन्छ होला नि ?' उनले भने, 'केको फिर्ता पाउने, पाइँदैन । सबै उसैले राख्छ र पैसा माग्दा जसले माग्छ, उसैलाई लगेर यातना दिइन्छ ।' मैले सोधेँ, 'कस्तो यातना ?' उनले भने, 'भोकभोकै सकी–नसकी ठूलो ढुङ्गा बोकाएर दिनभरि चौरमा हिँडाउँछ ।' उनीहरूको कुरा सुन्दा त्यहाँ कुनै पनि मानवीयता भन्ने थिएन । 'त्यसो गर्दा माथिका हाकिमहरूले रोक्दैनन्' भनेर सोधेँ, 'कहाँ रोक्नू, झन् रमाइलो मान्छन्, सबै जना मिलेका त होलान् ।' यसबाट प्रस्ट थियो कि पुलिस जवानहरूको रासनमा अफिसरदेखि खिलमानसम्म बाँडफाँट हुन्थ्यो । त्यो माथि पनि पुग्थ्यो कि जिल्लामै सीमित थियो, त्यो भने जानकारी भएन । जे भए पनि हाम्रो कुराले क्रमशः आफ्नो ठाउँ र आकार ग्रहण गर्दै थियो । उनीहरूलाई पनि मेरा प्रश्नहरू सहानुभूतिपूर्ण र नौला लागिरहेका थिए । अहिलेसम्म सायदै उनीहरूको खानाका बारेमा अरू कसैले यसरी चासो लिएर बुझ्न खोजेका थिएनन् होला । हाम्रो कुराले उनीहरूमा राम्रै जिज्ञासा बढेको देखिन्थ्यो । त्यसैले हरेक प्रश्नहरूको छिटो र ठीक–ठीक उत्तर दिँदै थिए । यसरी हामीसँग उनीहरूको त्यसबारेमा मनपेट मिलेको थियो, अन्यथा त्यसरी खुलेर कुरा गर्दैनथे । हुन सक्छ, उनीहरू आफ्ना कुरा सुनाउन पाएकोमा खुसी थिए । त्यतिबेलासम्म यसको परिणाम के हुँदैछ भन्नेबारे त्यतातिर त्यति सोचेजस्तो लाग्दैनथ्यो । लगातार दिनानुदिन हामीले खाना खाने बेला हाम्रो कुरा सुन्न त्यहाँ वरिपरि अरू पनि जुट्नेक्रम बढ्दै थियो । यस कुराको सुइँकोसम्म पनि तिनका हाकिमले पाएका थिएनन् । थाहा पाएका भए, त्यसरी हामीसँग कुरा गर्न रोक लगाउँथे ।

फलाम तात्दै गइरहेको थियो । लगातार दुई–तीन दिनजति अरू त्यसरी नै कुरा चल्दै गयो । अझ बढी उनीहरूका विषयमा कोट्याउँदै मनको भित्र–भित्रसम्म लुकेका घाउलाई झन्–झन् ठूलो बनाइयो । अन्ततः उनीहरूसँग ढुक्कले कुरा हुन थाल्यो । होटलमा खाँदा त्यति पैसाले सफा, मसिनो चामल, बाक्लो दाल, दुई–तीन थरी तरकारी त्यसमा पनि रोजी–रोजी चटनी र अचार थपी–थपी जति खान सकिन्छ, त्यति खान पाइन्छ । नियमित खाने भएपछि त कहिलेकाहीँ खाना मीठो नभए आफ्नो इच्छाअनुसारको खाना र तरकारी बनाउन लगाई मजाले अरूलाई कजाई–कजाई खान पाइन्छ । त्यति मात्रै कहाँ हो र ! हप्तामा दुई छाक त मासु नै खान पाइन्छ । यहाँ त मासु पनि स–साना तीनओटा चोक्टा पनि मुस्किलले दिँदो रहेछ । बोल्न नपाइने, बाहिर खान पनि नपाइने ! यहाँ राम्रो खान पनि नदिने । ‘खाए खा नखाए घिच’ यस्तो त पशुलाई समेत गरिँदैन भने मान्छेलाई त्यसमा पनि आफ्नै स्टाफलाई गर्न मिल्छ ? तपाईंहरू त उनीहरू बराबरको समान रासन भत्ता पाउने स्टाफ हो नि । त्यही रासनमाथि यत्रो विभेद गर्न पाइन्छ ? आफ्नै स्टाफको गाँस काटेर उनीहरूले आफ्नो पकेटमा हाल्ने यसरी सरकारबाट दिएको समेत आफ्नो गोजीबाट दिएको जस्तो गर्ने ? तिनीहरूसँग तपाईंहरूले सरकारले दिएको भन्दा बढी माग्नुभएको त छैन । जति दिएको छ, त्यसको राम्रो बनाएर खान त पाउनुपर्‍यो नि । जाबो पुलिसमा जागिर खाएर दुःख गर्नु, दुई–चार पैसा बचोस्, परिवार पाल्न सकियोस् भनेर न हो । राम्रोसँग खान पनि नपाउनु, बाहिर होटलमा आठ सय पचासमा खुवाउँछ यहाँ खाना पनि यस्तो थप बाँकी पैसा पनि नपाइने । बाहिरका होटलवालाले आठ सय पचासमा पनि नाफा हुने भएर त खुवाउँछन्, नाफा नहुने भए किन खुवाउँथे । होटलवालाले कठैबरा भनेर वा जबरजस्ती त कसैलाई खुवाउँदैनन् । यस्तो खाना सधैँभरि कसरी खानुहुन्छ ? हामी त केही दिन मात्र हो जस्तो भए पनि हाम्रो लागि केही छैन । सधैँभरि यहाँ बस्ने पनि होइन, ढिलो–चाँडो यहाँबाट गइने नै हो । हामी यस्तैखाले अन्यायका विरुद्ध लड्न हिँडेको हो । तपाईंहरूले हामीलाई अपराधी सोच्नुभएको होला, त्यस्तो होइन । समाजमा भएका यस्तैखाले अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमन, थिचोमिचोका विरुद्ध लड्दा–लड्दै यहाँ पुगियो । हाम्रा कैयौँ साथीको ज्यानसमेत गुम्यो । हामीलाई केही छैन । तपाईंहरूले सोच्ने कुरा हो, यस्तो खाना त ठूलाबडाले कुकुरलाई पनि खुवाउँदैनन् । घरमा पालेको पशुलाई पनि योभन्दा राम्रो बनाएर दिइन्छ । यो कुरा सुन्दै रहँदा उनीहरूका कान राता–राता भएका देखिन्थे । कता–कता उनीहरूको बोलीमा आक्रोश मिसिएको पाइन्थ्यो ।

तिनीहरूमध्ये एउटाले हामीले के गर्न सक्छौँ र भन्दै जिज्ञासात्मक प्रश्न राखे । मैले आफ्ना कुरामा थोरै मसला थप्दै भनेँ, 'एक्लैले केही गर्न सकिँदैन तर सबै जना मिले जे पनि गर्न सक्नुहुन्छ । तपाईंहरू सबै जवान र हवल्दारहरू मिलेर यस्तो खाना हुँदैन, राम्रो चाहिन्छ भनेर माग गर्ने हो भन्ने किन हुँदैन । बरु तपाईंंहरू सबै एक हुन सक्नुपर्दछ । सबैको एउटै आवाज हुनुपर्दछ ।' तपाईंहरूमध्ये 'को हो अगुवा' भनेर सोधे, 'हामी सबै' भन्नुपर्दछ अर्थात् सबैले 'म हुँ' भन्नुपर्दछ । तपाईंंहरूले यसो गर्न सक्नुभयो भने उनीहरूले नाकको चालले स्वीकार्नुपर्छ र स्वीकार्नेछन् । सफा मसिनो चामल, दिनदिनै फरक–फरक र बाक्लो दाल, कम्तीमा एउटा अलि धेरै र राम्रो तरकारी चटनी र हप्ताको दुईपटक एकएक प्लेट मासुको व्यवस्था जसरी पनि गर्नुपर्दछ । तर यो सबै कुराका लागि तपाईंहरू सबै मिलेर एउटै आवाज गराउनुपर्छ र आवश्यक परे एक–दुई दिन पूरै काम रोक्नुपर्छ । सक्नुहुन्छ भने विचार गर्नुहोस् । तपाईंहरूलाई कसैले केही गर्न सक्दैन । एक–दुई जना मात्रै भए न हो । सबै जना एक भएपछि कसको के लाग्छ । तपाईंहरू यसरी एउटै आवाज भएर आवाज उठाउनुभयो भने तपाईंहरूसँग कोही बोल्न सक्ने छैन, तुरुन्तै खानामा सुधार हुनेछ । यति पनि नभए यो जाबो पुलिसको जागिर खाएर के भो र ? आवश्यक परे अन्य पेसा–व्यवसाय पनि त गर्न सकिन्छ । के गर्ने तपाईंहरूको विचार हो । यसरी चुप लागेर बस्नु भनेको आफैँले आफूलाई मार्नु हो । तपाईंहरू आफूले आफ्नो लागि केही गर्न सक्नुहुन्न भने आफ्नो जहान–बच्चा छोडी जागिर खानुको के अर्थ छ र ? अरू के गर्न सक्नुहुन्छ । योभन्दा बढी पैसा त बाहिर आफ्ना परिवारसँग बसेर कुनै पनि काम गरेको भए कमाउन सक्नुहुन्थ्यो । पुलिसकै जागिर खान किन आउनुभयो ? हामीले यति कुरा गरिरहँदा पूरै सन्नाटा छाएको थियो । उनीहरू एकोहोरिएर सुनिरहेका थिए । सबै जनाका अनुहार आक्रोशले उद्वेलित भएका थिए ।

अर्को दिन बिहानैबाट बाहिर हल्ला–खल्ला सुनिन थाल्यो । फलामको बार बाहिर पुलिसहरूको ओहोर–दोहोर र चहल–पहल बढेको देखियो । हिरासतको ड्युटीमा बसेका प्रहरीहरू पनि हतार–हतार अफिसको बाहिर निस्किए । केहीबेरपछि सबै शान्त भएजस्तो लाग्यो । बाहिर के भएको थियो, खास जानकारी भने भएन । त्यो दिन अलि ढिलो गरी एक बजेतिर मात्र खानका लागि लिएर गयो । सधैँजस्तो धारामा गएर आफैँले जुठा थाल धोएर टेबुलमा खान बसौँ । अघि–पछिभन्दा वातावरण फरक थियो । एक जना पुलिसले हामीलाई खाऊँलाझैँ घुरेर राता–राता आँखा तर्दै थालमा भात हाल्दियो । भोक लागेकाले अन्यत्र कतै नहेरी खुरुखुरु खाना खायौँ । कसैसँग बोल्ने कुरा पनि भएन । हामीलाई खुवाउन लाने पनि अघि–पछिभन्दा नयाँ पुलिसहरू थिए, तिनीहरूसँग पनि केही कुरा भएन । थालमा भात हाल्दिनेले खाँदा–खाँदै कुटौँलाजस्तो गरी हेरिरहेको थियो । भित्रभित्र मनमा थोरै चसक्क पनि भयो । के थाहा खाँदै गर्दा दाउराले झटारो पो हान्ने हो कि, चारैतिर सुनसान थियो । खाना खाएर छिटो–छिटो फर्केपछि आरपीले खुसुक्क कानमा 'आज पुलिसहरूको आन्दोलन भएको रहेछ के, त्यही भएर' भन्नुभयो । उहाँसँग चिनजान भएका एक–दुई जना प्रहरीहरू जिप्रकामै थिए । सायद उनीहरूले कुनै मौका पारेर सङ्केत गरे या अनुमान गर्नुभयो, थाहा भएन । उहाँको कुरा सुनेर म केही नबोली टाउको हल्लाएर कुराको समर्थन गरेँ । मलाई त्यसबीचमा दुई–तीन दिन जति बयान लिन पनि खासै निकालेनन् । जे होस्, हामीले रोपेको फल राम्रो फलेर पाकेछ । भोलिपल्ट बिहान खाना खाने बेलामा सबै कुरा प्रस्ट भयो । हामीलाई खाना खुवाउन लिएर जाने टोलीको एक जनाले त्यो सबै कुरा सुनायो, प्रहरीहरू उत्साहित देखिए ।

उनीहरूको अनुहारमा चमक र विश्वास थियो । उनीहरूको नजरमा हामी सम्मानित पात्र भएका थियौँ । ‘सर’ भनेर बोलाउन थालेका थिए र आदर पनि गर्दथे । त्यसदिनदेखि भात थाप्न आफैँ जानुपरेन र अर्काको जुठो थाल धुन पनि परेन । हात धुने पानीका लागि समेत उनीहरूले नै नलका पेल्दिन थाले । थाल सफासँग धोएर 'लिनुहोस् सर' भन्दै हाम्रो हातमा दिन्थे र गिलासमा पानीसमेत ल्याएर हाम्रोअगाडि बेन्चमा राखिदिन्थे । भान्सेले खाना पस्किन खोज्दा उसलाई पन्छाएर आफैँले हाम्रो थालमा खानेकुरा राखेर हामीलाई खुवाउँथे । तरकारी पनि मन फुकाएर राख्दिन थाले र साथमा चटनी पनि मिल्न थाल्यो । मासु कहाँ छ भन्दै पल्लो भाडोबाट एक–एक डाडु निकालेर हाम्रो भागमा हाल्दिए । त्यतिबेला त साँच्चै ससुराली गएजस्तो लाग्यो । हाम्रो थालमा मासु हालिएकोमा भान्सेले खिलमान रिसाऊला भन्दै थियो हामीलाई खाना दिनेले, 'साले रिसाए रिसाउँछ के नाप्छ' भन्दै हामीलाई खाना खुवाउन पाएकोमा प्रफुल्ल मुद्रामा देखिन्थे । के थपौँ सर, केही चाहिन्छ कि भनेर सोध्दा हामी पनि धेरै दिनपछि बडो आनन्दका साथ आतिथ्य ग्रहण गरेजस्तै भयो ।

त्यतिबेला त साँच्चै ससुराली गएजस्तो लाग्यो । हाम्रो थालमा मासु हालिएकोमा भान्सेले खिलमान रिसाऊला भन्दै थियो हामीलाई खाना दिने व्यक्ति 'साले रिसाए रिसाउँछ के नाप्छ' भन्दै हामीलाई खाना खुवाउन पाएकोमा प्रफुल्ल मुद्रामा देखिन्थे ।

त्यस घटनापछि हामी पुलिसका पनि नेता भएका थियौँ । मेसमा सुधार भएको थियो । मसिना चामलको भात, बाक्लो दाल र फेरीफेरी तरकारी । हवल्दारभन्दा तलका पुलिस जवानहरू हामीसँग अत्यन्तै आदरसम्मानका साथ प्रस्तुत हुन थाले । हामी बाहिर–भित्र गर्दा यताउता हेर्दै सतर्कतापूर्वक सकेसम्म कुरा गर्न खोज्दथे । कसै–कसैले टाढैबाट हेरेर कसैले देख्छ कि भनेर ओझेल पर्दै हामीले उनीहरूतिर हेरेको मौका छोपी आफ्नो टाउकोसम्म मुट्ठी पारेर हात उठाउँदै लालसलामसम्म गर्न भ्याइहाल्थे र त्यसो गर्न पाएकोेमा खुसी देखिन्थे । माघको महिना भएकाले एक दिन हामी खाना खान जाने बेलासम्म नै बाक्लो हुस्सु लागेको थियो । क्यान्टिनकै साइडमा बीस मिटर जति दक्षिणतिर ट्वाइलेट थियो । पिसाब गर्न गएको बेला सँगै गएको पुलिसलाई सुस्तरी भनेँ 'हामीलाई यहाँबाट भाग्न मद्दत गर्नुहोस् न ।' उसले मानेन र भन्न थाल्यो, 'यहाँ वरिपरि काँडेतारको जाली छ र त्यसको मुनि ठाउँ–ठाउँमा बम बिछ्याइएको छ । मौका दिए पनि तपाईंहरू भाग्न सक्नुहुन्न र हामीलाई पनि मार्छन् । बरु अरू के सहयोग गर्नुपर्छ, सबै सहयोग गर्छौँ, भगाउन सक्दैनौँ । तपाईंहरूजस्तो होइन, हामीलाई ज्यानको पनि माया छ ।' उसले यति भनेपछि त्यसबारेमा योभन्दा बढी कुरा गर्न उपयुक्त ठानिनँ । हप्तौँदेखि नुहाइ–धुवाइ गर्न पाइएको थिएन । हिरासतको कोठामा भएका जुम्रा र उडुसहरू पाएसम्म खोजेर मारिन्थ्यो । खान गएको मौका पारेर पुलिसहरूले 'नुहाउने भए नुहाउनुस्' भन्दा निकै ठूलो गुन लगाएको महसुस भयो । धारा पनि उनीहरूले नै चलाइदिए ।सबै शरीर नुहाउन फेर्ने कपडा नभए पनि माथिबाट ढाडसम्म र तल पाइन्ट दोब्राइ शरीर पखालियो । हाकिमहरूले नदेख्ने गरी हामीलाई त्यो अवसर दिइए पनि हिरासतमा भएका अरूप्रतिको भने उनीहरूको सबै व्यवहार उस्तै थियो ।

चौथो विस्तारित बैठकलगत्तै बसेको केन्द्रीय समिति र क्षेत्रीय ब्युरो बैठकका समग्र निर्णय र योजनासहित कार्यान्वयनमा हिँडेको पार्टी सर्कुलरहरू साथमै लिएर गिरफ्तार पर्नु पार्टीका लागि निकै ठूलो क्षति र दुःखदायी विषय हो । त्यतिबेला पार्टीको गोपनीयताको रक्षा गर्नु आफैँमा सबैभन्दा ठूलो चुनौतीको विषय थियो । थोरै पनि गोपनीयता भङ्ग भए ठूलो आघात पुग्नुका साथै, नेतृत्वको सुरक्षामा समेत चुनौती थपिन पुग्थ्यो । जीवन र मृत्युको लडाइँमा नेतृत्व र योजनाको रक्षा नै सबैभन्दा निर्णायक र महŒवको विषय हुन्छ । दुश्मनको हिरासतमा रहँदा जस्तोसुकै शारीरिक र मानसिक यातना भए पनि त्यो कुरा सामान्य नै मानिन्छ । त्यतिबेला त्यसलाई ठूलो सम्झनु भनेको विरोधीलाई सहयोग पुर्‍याउनु हुन जान्थ्यो । हामीसँगै हिरासतमा रहेका यज्ञमूर्ति अर्यालले भन्नुहुन्थ्यो, 'दुश्मनले हामीलाई सिंह सम्झेका छन् भने हामी किन स्याल हुने ।' एउटा क्रान्तिकारी सिपाहीका लागि यही कुरा नै सही हो । त्यसैले हिरासतमा पाएको शारीरिक र मानसिक यातनाको पीडाभन्दा योजनाको रक्षा गर्ने चुनौतीको पीडा सबैभन्दा बढी थियो । त्यसैक्रममा एक रात २–३ बजे तिर हामीलाई थुनेको कोठामा लगाएको ताला जोडले खटखटाएको आवाज आयो । उक्त आवाजले मेरो निद्रा हल्का खुल्यो । किन रातमा ढोका खोल्न थाल्यो भनेर मनमा चिसो पस्यो ।

जेल–हिरासतमा राखेका मानिसलाई लगेर मार्न परे जहिले पनि रातको समयमा लिएर जान्छन् भन्ने जानकारी भएकाले शरीरभरि जिरिङ्ग काँडा उम्रिए । सायद त्यो आवाजले शरीर चलबलाएको पनि हुन सक्दछ । निद्राबाट ब्यँुझिए पनि नब्यँुझिएजस्तै गरेर नजिकै सुतेका सहयात्री रामप्रसाद आरपीलाई बाहिरबाट थाहा नपाउने गरी कोट्याएँ । तर, उहाँबाट कुनै पनि प्रतिक्रिया आएन, सायद उहाँ मस्त निद्रामा हुनुहुन्थ्यो । मेरा कानहरू पूरै ब्युँझिएका र आँखा खुलिसकेका थिए । पुनः पहिलेभन्दा अल्लि सुस्तरी ताला खटखटायो । केहीभित्र पस्यो कि भन्ने सोचेर चाल मार्दै सुतिरहेँ । फेरि पनि कोठामा कोही पसेजस्तो लागेन र आँखा खोली सुस्तरी चाल मारेर बाहिरपट्टि चिहाउन थालेँ । बाहिर ड्युटी कक्षमा बलेको बत्तीको प्रकाशबाहेक अरू केही देखिएन । मन अलि ढुक्क भएजस्तो भयो र ढोकातिर हेर्न टाउको उठाएँ । सायद मैले टाउको उठाएको देखेर होला फलामे पर्खालको ढोकाको आडमा बाहिरतिरबाट सुसेलीको सासमा स्यु–स्यु गरेको आवाज आयो । अब भने ढुक्कले टाउको घुमाएर आवाज आएतिर हेरेको एक जना प्रहरी उभिएको देखेँ । उसले मतिर हातले इशारा गर्दै उठेर आफू नजिक आउन सङ्केत गर्‍यो । त्यसपछि के होला भन्दै उठेर उसको नजिक गएँ । उसले अझ नजिक आएर कान थाप्ने इशारा गर्‍यो । उसको नजिक गएर फलामे डण्डीबाट बाहिरपट्टि कान अड्याएँ । अरूले नसुन्ने गरी आपूm ड्युटी हवल्दार भएको जानकारी गराउँदै मेरो कान नजिक मुख ल्याएर फुसफुसायो । उसको मुखबाट आएको तातोतातो वाफसहित उसको कुरा मेरो कानमा गुञ्जियो, 'आज राति रोल्पाको झिम्पे टावरमा माओवादीले आक्रमण गरे र पूरै टावर ध्वस्त पारे । टावरको रक्षा गर्न बसेका प्रहरीहरूमध्ये पाँच–छ जनाको मृत्यु भयो र उनीहरूसँग भएका पाँच–सात थान राइफललगायतका हतियार खोसेर लगे । यो भर्खरै हामीलाई प्राप्त रिपोर्ट हो । मैले सुनाएको भनेर कसैलाई नभन्नुहोला अन्यथा मलाई मार्छन् ।' त्यो उसले मेरा लागि ल्याएको अमूल्य सन्देश सुन्दा मेरो खुसीको सीमा रहेन । प्रतिक्रियामा 'हुन्छ' भनेर टाउको हल्लाएर इशारा गरेँ र धन्यवाद दिएँ । गोपनीयताको रक्षा नै मेरो गिरफ्तारीपछिको प्रमुख चुनौती थियो । त्यो खबर पाएपछि म गिरफ्तार परेको भए पनि केही फरक परेन, मात्र मेरो नेतृत्वमा कालीकोटमा गर्ने भनेको एक्सन गर्न पाइएन । मेरो मनमा मेरो गिरफ्तारीपछि पार्टीले योजना स्थगित गर्ने हो कि भन्ने द्विविधा र चिन्ता थियो । तर, त्यस्तो भएन । ती हवल्दारलाई मनैबाट धन्यवाद दिएँ । भोलिपल्ट प्रहरी जवानहरूको व्यवहार हामीप्रति के हुन्छ भन्ने सोचेको, त्यो पनि पहिला–पहिलाजस्तै सामान्य नै रह्यो ।

हिन्दीमा ‘आगे सोचे सोचे नही पिछे सोचो होते नही’ भनेजस्तै कुनै पनि कुरा समयमा सोच्नुपर्ने रहेछ । हुन त त्यतिबेला चोक–चौराहामा माओवादीकै बारेमा कुरा हुन्थे चर्चा–परिचर्चा हुन्थे । तैपनि लम्की बसपार्कमा माओवादीबारे चलेको चर्चाको खासै वास्ता गरिएन । त्यसमा पनि झनै प्रकाण्डले आफ्नो विरोधीलाई देख्ने तर उसले पनि देख्यो होला भन्ने नसोच्ने मूर्खता गरिएको बारे कसलाई दोष दिने । विरोधी हो भन्ने प्रमाणित भइसकेपछि पनि आफूलाई चिन्दैनन् भन्ने सोच्ने कुराले वस्तुस्थितिको ठोस विश्लेषण गर्न नसकिएको कुरा प्रस्ट छ । द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई बुझ्ने कुरा एउटा रहेछ तर त्यसलाई आफ्नो व्यावहारिक जीवनमा लागू गर्ने कुरा कठिन हुँदो रहेछ । त्यसैले ठूला नेताहरूसमेत क्रान्तिपछिको समयमा चुकेको देखिनुको सार वस्तुतः त्यहीँनेर कतै लुकेको प्रस्ट हुन्छ । विप्लव त प्लेन क्यान्सिल गरेका कारणले गिरफ्तार हुनबाट बच्न सफल हुनुभयो । तर, अनाहकमा दीपेन्द्र रोकाया र जोगवीर रोकायाले दुःख व्यहोर्नुपर्‍यो । म यता गिरफ्तारमा परेँ, उता हेमन्तप्रकाश ओली पनि बाजुराबाट गिरफ्तारीमा पर्नुभयो । कतिपय यस्तै कमजोरीले युद्धमा ठूल्ठूला क्षतिहरू पनि भएका छन् । लम्कीबाटै एक जना हवल्दारलाई हाम्रो पिछा गर्न हामी बसेकै गाडीमा पठाएको कुरा प्रकाण्डको फोटो देखाउन इन्स्पेक्टरले उसलाई बोलाउँदा पो थाहा भयो ।

(माओवादी नेता तिलक शर्मा 'हिमाल' काे २४ चैत शनिबार काठमाडाैँमा लाेकार्पण हुने संस्मरण बन्द पर्खालकाे पुस्तक अंश ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २४, २०८० ०८:१४