बीपीले आफ्नो जेल डायरीमा मार्टिन लुथरबारे के लेखेका थिए ?

A+ A A-

सन् १९६८ अप्रिल ४ तारिख बिहीबार साँझ ६ बजेर १ मिनेट गएको थियो । संयुक्त राज्य अमेरिकाको टेनेसी, मेम्फिसस्थित लोरेन मोटेलको दोस्रो तल्लामा रहेको कोठा नम्बर ३०६ को कौसीमा एक जना ३९ वर्षीय अफ्रिकन–अमेरिकन नागरिक उभिएका मात्र हुन्छन् । त्यत्तिकैमा गोली चलेको ड्याङड्याङ आवाज सुनिन्छ । राइफलको गोली लागेर ती अफ्रिकन–अमेरिकन नागरिक कौसीमै गर्लम्म ढल्छन् । त्यसपछि हतार–हतार उनलाई ६ बजेर १६ मिनेटमा नजिकैको सेन्ट जोसेफ अस्पताल पुर्‍याइन्छ । अस्पताल पुर्‍याउँदा उनी बेहोस भए पनि जीवितै थिए । तर, अस्पतालले ७ बजेर ५ मिनेटमा उनलाई मृत घोषणा गर्छ । यसरी मृत घोषित गरिएका व्यक्ति थिए, जातीय विभेदविरुद्धको आन्दोलनमा सक्रिय मार्टिन लुथर किङ जुनियर ।

जातीय हिंसाका कारण ‘एमएलके’ अर्थात् मार्टिन लुथर किङ जुनियरको हत्या भएको समाचार एकैछिनमा अमेरिकाभरि फैलिएपछि देशका विभिन्न भागमा हिंसा भड्किँदा ४० जनाभन्दा बढीको हत्या हुन पुग्यो । अमेरिकामा मार्टिन लुथरको हत्या भएको समाचार क्षणभरमै संसारभर फैलिइसकेको थियो ।

मार्टिन लुथर किङ जुनियर अर्थात् ‘एमएलके’ लाई गोली हानी हत्या गर्ने ४० वर्षीय गोरा जातिका जेम्स अर्ल रे थिए । उनी ८ जूनमा लन्डनस्थित हिथ्रो विमानस्थलबाट बेल्जियमको ब्रसेल्स उड्न लाग्दा पक्राउ परे । र, बेलायतले उनलाई अमेरिकाको आग्रहमा सुपुर्दगी गरिदियो । त्यसपछि उनको केस अदालतले हेर्‍यो । अदालतले हत्या अभियोगमा ९९ वर्षको जेल सजाय सुनाएपछि रेको टेनेसीकै एक जेलमा थुनामै रहँदा ‘हेपाटाइटिस–सी’ का कारण ७० वर्षको उमेरमा सन् १९९८ मा मृत्यु भयो ।

नेपालका जननिर्वाचित प्रथम प्रधानमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला आफ्नो जेल डायरीको पानामा लेख्छन्, ‘मार्टिन लुथर किङमाथि गोली चलाइएको समाचार प्रसारण भयो । अमेरिकीहरू हिंसाको लतमा परिसकेका छन् । उनीहरूका लागि हिंसा सम्पन्नताले दिने विरक्ति तथा भौतिक विकासका आदर्शको रुखोपनबाट उम्कने माध्यम भएको छ । उनीहरूको संस्कृति सतही छ र राष्ट्रप्रतिको संवेदनशीलता उत्तेजक छ । उनीहरूको संस्कृतिमा आध्यात्मिक चेतको कमी छ । उनीहरूको मूल्यबोध गणितीय छ । उनीहरू यति भयावह तरिकाले निर्वैयक्तिक भएका छन् कि मानवीय मूल्याङ्कनको स्थान आज कम्प्युटरको प्राविधिक प्रतिक्रियाले लिइरहेको छ ।’

यी भनाइ राजा महेन्द्रले प्रजातन्त्र अपहरण गरेर सुन्दरीजल जेलमा बन्दी बनाएका निर्वाचित प्रधानमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले १९६८ अप्रिल ६ मा लेखेको जेल डायरीबाट उद्धृत गरिएका हुन् । मार्टिन लुथर किङ जुनियरलाई गोली हानिएकोमा क्षोभ प्रकट गर्नुका साथै अमेरिकी विकासले निम्त्याएको विनाश र पीडाबारे उनले डायरीमा लामै लेखेका छन् ।

०००

अमेरिका ! ओ अमेरिका ! !

संसारभरका सबैको सपनाको भूमि । आज संसारका सबै भू–भागका मानिस अमेरिका छिर्न चाहन्छन् । एकचोटि भए पनि त्यहाँको वैभव हेर्न चाहन्छन् । तर त्यो वैभव र विकासको चकाचौँधमा बम र बन्दुकले निम्त्याइरहेको पीडाको भने वास्ता गर्दैनन् ।

महिनौँ लगाएर लाखौँ खर्च गरेर समुद्रमा पौडेर, मेक्सिकोको कठिन सीमा पार गरेर होस् या फलफूलका बाकसभित्र प्याक भएर पनि आज मानिसहरू अवैध रूपमा अमेरिका छिर्न मरिहत्ते गरिरहेका छन् ।

के छ अमेरिकासित त्यस्तो जादु जसले सबैलाई आकर्षित गरिहेको छ ?

अमेरिका नगए इज्जतै नहुने भइसक्यो । अमेरिकी कलेज/युनिभर्सिटी नपढे बिक्नै नसकिने भाष्य स्थापित भइसक्यो ।

आफ्नो भूमिमा छँदा त्यही ऐन, कानुन नमान्नेहरू पनि त्यहाँ गएपछि ऐन, कानुनको परिधिभित्र रहेर रमाउँछन् । त्यहाँ ऐन कानुनले काम गर्छ । श्रमको मूल्य र मूल्याङ्कन दुवै छ । राज्य जनताप्रति जवाफदेही छ । भ्रष्ट र नैतिक चरित्रमा प्रश्न उठेकाहरू नागरिकको नजरबाट गिर्छन् । कहिल्यै सत्ताको नजिक पुग्न सक्दैनन् । काम गरेर खाने अवसर छ । विधिको शासन छ । अमेरिकाले संसारभरका मानिसलाई आकर्षित गरेको छ नै, त्योभन्दा पनि बढी काममा जोताएको छ । मानिसलाई दायाँबायाँ बरालिने छुट छैन, त्यहाँ । काम नगरे, मस्ती गरे भोकै– यही हो अमेरिकी जीवनशैली । लोन लियो घर किन्यो, लोन लियो गाडी किन्यो, लोन लियो छोराछोरी पढायो, अनि त्यो लोन तिर्दातिर्दै जीवन बितेको पत्तै हुँदैन ।

लोकतन्त्र छ अमेरिकामा । भौतिक सम्पन्नताका हिसाबले आमनागरिक खुसी छन् । राज्यले शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता नागरिकका आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्न लोककल्याणकारी योजना अघि सार्छ । लोककल्याणकारी योजनाबिनाका नेता चुनावमा पराजित हुन्छन् । त्यसैले संसारभरका मानिस अमेरिका जान चाहन्छन् ।

तर, अमेरिकी प्रजातन्त्र र वैभवको त्यो विशाल छहारीमुनि पनि असमानता, विभेद, जातीय उत्पीडन, धनी–गरिबको वर्ग विभाजनले समाजमा वितृष्णा उत्पन्न गरेको छ । काला र गोराबीचको विभेद अझै मेटिएको छैन । हिंसा र व्यक्ति हत्याको शृङ्खलामा अझै विराम लागेको छैन । उत्तेजना, आवेग र अशान्तिले मानिसहरू अत्यधिक तनावपूर्ण जीवन बिताइरहेका छन् ।

अमेरिकी कानुनले नै नागरिकलाई व्यक्तिगत रूपमा बन्दुक राख्न पाउने छुट दिएको छ । जसले नागरिक जीवन कतिबेला कसको बन्दुकको निशाना बन्नुपर्ने हो अनिश्चित छ । भौतिक सुख–सुविधा भए पनि शान्ति छैन अमेरिकी समाजमा ।

भौतिक सम्पन्नताले के गर्नु ! शान्ति हराएका मनहरू उद्विग्न छन् । भनेजस्तो र चाहेजस्तो नहुनासाथ वितृष्णा जाग्छ र त्यस्तै सनकीहरूले स्वाट्ट बन्दुक निकालेर ‘ड्याङड्याङ गोली चलाउँदा एकैछिनमा नागरिकको ज्यान तमाम हुन्छ । सानो अभावले क्षणभरमा नागरिकको ज्यान लिन्छन् आवेगीहरू । यसको पछाडि अमेरिकी ‘बन्दुक संस्कृति’ को बोलवाला छ । त्यहाँ राज्यले नै नागरिकलाई आफूखुसी बन्दुक राख्न दिन्छ ।

भनिन्छ– बन्दुक कायरहरूले बोक्छन् । प्रजातन्त्रले नागरिकलाई सबल र शान्त बनाउनुपर्ने हो । तर, अमेरिकी प्रजातन्त्रले कमजोर र अशान्त बनाउँदै छ । यस्तै, बन्दुक संस्कृतिमा हुर्केका र बदलाको भावना बोकेका जेम्स अर्ल रेले आजभन्दा ५६ वर्षअघि अमेरिकी नागरिक अधिकार आन्दोलनका शिखरपुरुष मार्टिन लुथर किङ जुनियरलाई गोली हानी हत्या गरे ।

को हुन् मार्टिन लुथर ?

अमेरिकी नागरिक अधिकार आन्दोलनका अगुवा हुन्– ‘एमएलके’ । नागरिक अधिकार भन्नाले साधारणतया बालिग मतदाताको भोट हाल्ने अधिकार, निष्पक्ष छानबिनको अधिकार, सरकारी सेवामा बिनाभेदभाव प्रवेश पाउने, सार्वजनिक शिक्षा, धार्मिक स्वतन्त्रता, गाँस, बास र कपासको प्रत्याभूतिजस्ता कुरा नागरिकका आधारभूत अधिकार हुन् । नागरिकका यी अधिकार राज्यद्वारा संरक्षित हुनुपर्छ, कुण्ठित हुनु हुँदैन ।

मार्टिन लुथर संयुक्त राज्य अमेरिकाको जर्जियास्थित एट्लान्टामा १५ जनवरी १९२९ मा जन्मेका थिए । उनका मार्टिन लुथर किङ तेस्रो, डक्स्चर किङ, योलण्डा किङ र बर्निस किङ गरी चार जना छोराछोरी जन्मे । उनकी श्रीमतीको नाम कोरिटा स्कट किङ हो । मार्टिनका बाबुआमा अर्थात् किङ दम्पती जर्मनी भ्रमणबाट फर्केपछि उनको नामको सुरुमा रहेको माइकलको सट्टा मार्टिन बनाइदिएका थिए ।

सुरुमा उनी अमेरिकी धार्मिक नेता तथा व्याप्टिस्ट मिनिस्टर थिए । तर, गोराहरूको अन्यायविरुद्ध जब काला जाति अधिकारको खोजी गर्दै सडकमा आए, तब त्यसको अग्रपंक्तिमा उभिए मार्टिन । त्यसैले मार्टिन जातीय विभेदविरुद्धको नागरिक अधिकार आन्दोलन अर्थात् सिभिल राइट्स मुभमेन्ट्सका प्रवक्ता थिए । तर बिडम्बना, उनको हत्या गरेर इहलीला समाप्त गरियो ।

व्यक्ति हत्याको शृङ्खला

अमेरिकी इतिहासमा व्यक्तिहत्याको शृङ्खला लामो र कहालीलाग्दो छ । किङको मात्र हत्या भएको होइन अमेरिकामा । राजनीति, पत्रकारिता, गीत–संगीत, नागरिक अधिकार, स्वयम् अपराधीहरूसमेत अपराधीकै बन्दुकको निशाना बनेका छन् ।

चाहे त्यो अब्राह्म लिङ्कनको हत्या होस् या विलियम म्याकिन्ली या जोन एफ केनेडीको हत्या, सबै घटनाले शान्तिप्रेमी अमेरिकीहरूको आँखामा आँसु बहाएको छ । लिङ्कनलाई राजधानी वासिङ्टनमा जोन विक्स बुथले सन् १८६५ मा हत्या गरे भने म्याकिन्लीलाई लियोन जोगोसले न्युयोर्कमा सन् १९०१ मा हत्या गरे ।

यस्तै नागरिक अधिकारकर्मी ह्यारी टी मूरलाई कु क्लक्स क्लानले सन् १९५१ मा फ्लोरिडामा हत्या गरे । जोन एफ केनेडीलाई ली हार्भे ओस्वाल्डले सन् १९६३ मा डल्लासमा हत्या गरे । ब्ल्याक मुस्लिम नेता म्याल्कम एक्सलाई सन् १९६५ मा न्युयोर्कमा तीन जना मुस्लिमहरू मिलेर हत्या गरे । अमेरिकन नाजी पार्टीका संस्थापक जर्ज लिङ्कन रकवेललाई जोन प्याटलरले सन् १९६७ मा भर्जिनियामा मारिदिए । सन् १९६८ मा रोबर्ट एफ केनेडीलाई सिर्हान सिर्हानले लस एन्जलसमा हत्या गरे । उनी सिनेटर तथा राष्ट्रपतिका उम्मेदवारसमेत थिए ।

सन फ्रान्सिस्कोका मेयर जर्ज मोस्कनलाई सन् १९७८ मा ड्यान ह्वाइटले गोली हानी हत्या गरे । सन् १९८० मा लोकप्रिय संगीतकार जोन लेननलाई मार्क डेभिड च्यापम्यानले न्युयोर्कमा हत्या गरे । प्रसिद्ध र्‍यापर टुप्याक शाकुरको सन् १९९६ मा लस भेगासमा हत्या भयो । तर कसले मार्‍यो पत्तै लागेन ।

अमेरिकामा बेलाबेलामा फेनाटिकहरूले स्कुलमा छिरेर अन्धाधुन्ध गोली प्रहार गरी बच्चाबच्चीदेखि सबैको सामूहिक हत्या गर्ने भयावह दृश्यले मानवजातिलाई नै गिज्याउँछ । त्यसमा पनि संसारलाई प्रजातन्त्र र मानवअधिकारको पाठ सिकाउने अमेरिका किन यस्ता बम र बन्दुकले निम्त्याइरहेका त्रासदलाई रोक्न चाहँदैन ? यो प्रश्न अमेरिकी नागरिकमा मात्र होइन, आज संसारभर व्याप्त छ ।

अमेरिकी कानुनले नै नागरिकलाई व्यक्तिगत रूपमा बन्दुक राख्न पाउने छुट दिएको छ । जसले नागरिक जीवन कतिबेला कसको बन्दुकको निशाना बन्नुपर्ने हो अनिश्चित छ । भौतिक सुख–सुविधा भए पनि शान्ति छैन अमेरिकी समाजमा । कोलाहल, तनाव, हिंसा, हत्याले अशान्त छ, मानव मन ।

किङको सम्मानमा ‘फेडेरल होलिडे’

फेरि फर्कौं मार्टिन लुथर किङतिरै । मोरहाउस कलेज, एट्लान्टामा थियोलोजी अध्ययन गरेका किङ शान्तिप्रेमी थिए । अमेरिकाको उत्तरी भागमा भन्दा दक्षिणी भागमा बढी नै काला र गोरा जातिबीच विभेद र बहिष्करण रहेको थियो । उत्तरमा जस्तो दक्षिणका अफ्रिकन–अमेरिकनहरूले गोराहरूसँगै चर्चमा जान पाउँदैनथे । बसमा यात्रा गर्दा होस् कि कुनै सार्वजनिक स्थानमा उभिँदा होस्, विभेदको खाडल ठूलो थियो । त्यसले किङलाई दुःखी मात्रै बनाएन, त्यो विकराल जातीय विभेद अन्त्यका लागि अग्रसर पनि गरायो । ‘मानव–के काला के गोरा, के उत्तरका के दक्षिणका सबै समान हुन्’ भन्ने भावनाले उनी अघि बढ्न थाले ।

त्यसै क्रममा सन् १९५९ मा उनले आफूसँगै साउथर्न क्रिश्चियन लिडरसिप कन्फरेन्सका नेताहरू जुटेर भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूलाई भेटे । र, गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलनबारे बुझे । अफ्रिकामा भइरहेका जातीय दमन र विभेदका शृङ्खलाहरू नियाले । त्यसपछि जातीय विभेदविरुद्धको अहिंसात्मक आन्दोलनमा उनी होमिए । वासिङ्टनसम्म अहिंसात्मक र विशाल जनसमूहको मार्च प्रदर्शन गरे ।

फलस्वरूप उनलाई सन् १९६४ मा शान्तिका लागि योगदान पुर्‍याएको भन्दै नोबल पुरस्कारसमेत प्रदान गरियो । हरेक वर्ष जनवरीको तेस्रो सोमबार अमेरिकाभर ‘एमएलके’ डे अर्थात् किङ डे’ मनाइन्छ । र, उक्त दिन अमेरिकाभर राष्ट्रिय बिदा दिने गरिन्छ ।

‘आई ह्याभ अ ड्रिम’

सन् १९६३ मा किङले वासिङ्टनको विशाल सभालाई सम्बोधन गरे । उनलाई सुन्न २ लाखभन्दा बढी मानिसहरू जम्मा भएका थिए । उनले भने, ‘यसै स्थानबाट हाम्रा अग्रजहरूले अमेरिकी स्वतन्त्रताको घोषणा गरे । यो त्यही ठाउँ हो, जहाँ अहिले हामी उभिएका छौँ । यसै ठाउँबाट अफ्रिकन–अमेरिकन निग्रोहरूलाई दासप्रथाबाट मुक्त भएको घोषणा गरिएको सय वर्ष बित्दा पनि अझै निग्रोहरू शृङ्खलाबद्ध जातीय विभेदको सिकार भइरहेका छन् । विरक्तलाग्दो गरिबीको जीवन बिताइरहेका छन् निग्रोहरू ।

मानिसलाई दायाँबायाँ बरालिने छुट छैन अमेरिकामा । काम नगरे, मस्ती गरे भोकै– यही हो अमेरिकी जीवनशैली । लोन लियो घर किन्यो, लोन लियो गाडी किन्यो, लोन लियो छोराछोरी पढायो, अनि त्यो लोन तिर्दातिर्दै जीवन बितेको पत्तै हुँदैन ।

मेरो एउटा सपना छ– अमेरिकामा काला र गोराबीचको विभेद अन्त्य गरिनेछ । काला र गोरा हामीहरू एकै टेबलमा बसेर खानेछौँ, हाम्रा नानीहरू एउटै स्कुलमा पढ्नेछन्, गोरा र काला, काला र गोराबीच कुनै विभेद हुने छैन । यस्तै अमेरिका बनाउने सपना बोकेर म शान्तिपूर्ण रूपमा सडकमा आएको हुँ । तपाईंहरूले चलाउनुभएको नागरिक अधिकार आन्दोलनमा तपाईंहरूलाई साथ दिन अघि सरेको हुँ ।’

किङको यो भाषण निकै चर्चित छ । भाषणको सम्पादित सानो अंश मात्र माथि उल्लेख गरिएको हो । अमेरिकीहरूलाई समानताको सपना देखाउने उनको त्यो भाषण आजसम्म पनि धेरै नेताले फलो गर्न खोज्छन् । किङको जुन जादुमयी बोल्ने कला छ, त्यो निकै आकर्षक छ । जसले सबैलाई मोहित पार्छ । करिश्मायुक्त नागरिक नेता किङ अमेरिकी इतिहासमा मात्र होइन, संसारभर नै समानताका शान्तिपूर्ण संघर्षका प्रतीक हुन् ।

तर, दुर्भाग्य उनका सपना अधुरै रहे । उनले राजनीतिक रूपमा आफ्नो त्यो विलक्षण क्षमता प्रयोग गर्न पाएनन् । किनकि उनलाई एक जना बन्दुकधारीले गोली हानेर हत्या गरिदियो । अप्रिल ४ को त्यो अँध्यारो साँझ । नागरिक अधिकार र जातीय समानताको ज्योति निभेको साँझ । जसलाई आज पनि संसारभर दुःखदायी साँझको रूपमा स्मरण गरिन्छ ।

हाम्रो नेपाली समाजमा पनि अनेकौँ विभेद र बहिष्करण विद्यमान छन् । जातीय, लैङ्गिक, क्षेत्रीय, वर्गीयलगायतका विभेदका कारण हाम्रो सामाजिक संरचनामा अस्वस्थ्य द्वन्द्व र तनाव तीव्रतर छ । यी भएका विभेदविरुद्ध महिला आन्दोलन, दलित आन्दोलन, जनजाति आन्दोलन, मधेश आन्दोलन, माओवादी सशस्त्र विद्रोहलगायतका कैयौँ आन्दोलन र विद्रोह हामीेले झेलिसकेका छौँ । तुलनात्मक रूपमा समता, समानता र समावेशितासहितको संविधान हामीले प्राप्त गरे पनि सदियौँदेखि रहेको विभेदबाट जनसंख्याको ठूलो जनसंख्या अझै प्रताडित छ । यस्तो विभेद अन्त्य वा न्यून नगरे हामीले भन्ने गरेको समृद्ध नेपाल निर्माणमा कैयौँ बाधा र अवरोधहरू आउने निश्चित छ ।

यस्तै विभेदविरुद्ध संघर्ष गर्दागर्दै हत्या गरिएका मार्टिन लुथर किङ जुनियर परिवार, समाज र राष्ट्रमा विभेद नचाहने संसारका जुनसुकै मानिसका आदर्श र पूज्य पात्र हुन् । आज हामीले तिनै विभेदविरुद्ध वा नागरिक अधिकार आन्दोलनका नेता मार्टिन लुथर किङ जुनियरको स्मृति दिवसको अवसर पारेर कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’ मा उनको सम्झना गरेका छौँ ।

भिडियो:

०००

सिफारिसः

शिलापत्रको वर्षान्त अभियानमा सहभागी हुनुहोस् र चुन्नुहोस् आफूलाई मनपर्ने चर्चित पात्र र सिर्जनाहरू । तल राखिएको गुगल फारममार्फत आफ्नो मत जाहेर गर्न सक्नुहुनेछः

Loading…

प्रकाशित मिति: बिहीबार, चैत २२, २०८० १८:५५