सांस्कृतिक अतिक्रमणमा साल्पा-सिलिचोङ

A+ A A-

२०८० को उँभौली साकेला मनाउन साथी दीपेश राईको गाउँ कसेरी (खोटाङ) पुगेका थियौँ । उक्त गाउँमा एक जना नामी नोक्छो/नछुङ रहेछन्, धनबहादुर राई । उनको ७८ वर्षको उमेरमा निधन भएको छ । यही नियात्रामार्फत नछुङलाई हार्दिक श्रद्धासुमन !

उँभौली–उँधौलीमा उनी गुरूपूजा गर्दा रहेछन् । उनले उँभौलीको अवसरमा घरैपिच्छे गरिने छौवा झण्डै तीन दिन लगाएर सम्पन्न गर्दारहेछन् । भिडियोग्राफ्स लिने उद्देश्यले दिपेशजीसँग उँभौलीमा धनबहादुरलाई गुरूपूजादेखि छौवाको अन्त्यसम्मै पछ्यायौँ । गुरूपूजामा बजाउन दुईवटा बाँसलाई भर्‍याङजस्तो बनाएर केन्सारी झुन्ड्याइएको थियो । मध्यराततिर नछुङ अचानक त्यही केन्सारीमाथि चढे । दुवै हातले बाँसलाई दह्रोसँग समातेर केही बेर लीन भए । त्यसैबेला दिपेशजीले प्रस्ट्याए, ‘नछुङ यतिखेर सिलीचुङ पहाड पुगेका छन् ।’

मुन्दुमी यात्राका क्रममा नछुङहरू मुन्दुमसँग सम्बन्धित विभिन्न स्थानमा पुग्दारहेछन् । सिली गर्दै जाँदा सिलिचोङको पहाडमा नछुङ लीन भएको देखेपछि त्यहाँ पुग्ने इच्छा तीव्र भएको थियो । त्यही अभिलाषालाई हामीले गएको अक्टुबरमा ‘मुन्दुम ट्रेल’ हिँडेर पूरा गरेका थियौँ ।

mumdum-trail (4)1711695708.jpg

यात्राको पूर्वतयारी

‘मुन्दुम ट्रेल’ नामक ग्रुप म्यासेन्जरमा २०२३ अक्टोबर २५ को बेलुका म्यासेज आयो, ‘मुन्दुम ट्रेल जाऊँ होइन त ?’ म्यासेज पठाएका थिए, कुवेर थुलुङले । ग्रुपको मेम्बर्स थियौँ– सिलीमोपा दीपेश राई, सिनेमाटोग्राफर चक्र पुलामी, कर्मचारी कुवेर थुलुङ, पोडकास्ट प्रस्तोता बच्चु हिमांशु र म । अगाडिदेखिकै मुन्दुम ट्रेल जाने योजनालाई सोही म्यासेजले निर्णायक बनाएको थियो । महत्त्वपूर्ण कामसहित चोमोलुङमा बेस क्याम्प जानुपर्ने सम्भावनालाई थाती राखेर म मुन्दुम ट्रेल जाने निर्णयमा पुगेँ । तर, यस यात्रामा बच्चुजी छुट्ने पक्का भइसकेको थियो ।

mumdum-trail (5)1711695708.jpg

मुन्दुम ट्रेलको यात्रा गरिसकेका कवि सुशीला निनामलाई मैले फोनमा सोधेँ, ‘मुन्दुम ट्रेल जाने भयौँ, के कस्तो तयारी आवश्यक हुन्छ बहिनी ?’ बहिनीको जवाफ थियो, ‘सबै तयारी आफैँले गर्नुपर्छ दाजै ।’

त्यसपछि मैले ट्रेकिङ व्यवसायी साथी सौवीर राईलाई फोन गरेँ । उनी कञ्चनजंघाको ट्रेकमा रहेछन् । मैले स्लिपिङ ब्यागको आवश्यकता परेको सुनाएँ । ‘यु आर भेरी लक्की पर्सन । यता फोन लाग्दैन । घरमा कल गर्नलाई ढुङ्गामाथि चढेको मात्रै थिएँ, तपाईंको पो फोन आयो । लु यात्राको शुभकामना । ठमेल गएर स्लिपिङ ब्याग लानू । परेको म बेहोर्छु ।’ ठमेल गएर उनले भनेको ठाउँबाट माइनस २० डिग्रीमा ओढ्न मिल्ने स्लिपिङ ब्यागसहित फर्किएँ ।

mumdum-trail (3)1711695707.jpg

सामान्य तयारी गरेर म २७ तारिखको बिहान काठमाडौंबाट खोटाङको सेखुवा गाउँ पुगेँ । सेखुवामा बहिनी सविता भुजेल र ज्वाइँ हुकुम धड्कन मेरो प्रतीक्षामा थिए । बहिनी–ज्वाइँ दुवै गजलकार भएकाले लेखनका कुरा, सुख–दु:खका कुरा साटासाट गर्दा रातको १ बजेको थियो ।

कवि सीता थुलुङ र खेलाडी रोस्मा राईको टोली पनि यात्रामा निस्किएको जानकारी बहिनीहरू सविता र सुशीलाले दिए । सीता थुलुङलाई फोन गर्दा ‘मोबाइल स्वीच अफ’ थियो । त्यसपछि बहिनी रोस्मालाई गरेँ, कल लागेन । ट्राइ म्यासेज देखेर होला बहिनीले टेक्स्ट गरेछ– ‘दाइ नमस्कार ! हामी साल्पा जाँदै छौँ । अहिले रावा धापमा छौँ । फोन नलाग्न सक्छ, एसएमएस छोड्नुभए नि हुन्छ नि है दाइ !’

मैले रिप्लाइ दिएँ, ‘सेवा बहिनी ! हामी पनि आउन लागेको । त्यता खाने–बस्ने व्यवस्थाहरू के कसो छ ? एन्ड ह्याभ अ गुड ट्रिप ।’ बहिनीले पनि रिप्लाइ फर्कायो– ‘ठाउँ–ठाउँमा रहेछ दाइ । तर, धेरै मान्छे भएको खण्डमा सुत्नचाहिँ अलिक समस्या रहेछ । अनि चक्लेटहरू बोक्नुस् ल ।’

mumdum-trail (2)1711695707.jpg

यति संवाद भएपछि क्याम्पिङ नगरी ट्रेल हिँड्न असम्भव छ भन्ने निष्कर्षमा पुगेँ । चिन्ता लाग्यो– ‘अब साथीहरूका लागि स्लिपिङ ब्याग, म्याट्रेस, टेन्टजस्ता अत्यावश्यक सामग्री कसरी जुटाउने ?’ त्यसपछि मैले कुवेर र चक्रजीलाई बेल्टार वा गाईघाटबाट म्याट्रेस र कुकर बोक्न आग्रह गरेँ । साथीहरू बेल्टारबाट हिँडेँ, तर मैले भनेको केही सामान नलिई । हुन पनि बेल्टारमा ट्रेकिङका लागि आवश्यक सामग्री कहाँ पाउनु ? अलि गम्भीर हुन भनेपछि कुवेरजीले फोन घुमाउँदा टेन्ट र म्याट्रेस अभियन्ता पाविहाङ राईबाट प्राप्त हुने भयो ।

mumdum-trail (10)1711695762.jpg

२८ तारिखको बेलुकी उनै नछुङ धनबहादुर राई उँधौलीको चिन्ता बस्दै थिए । रातभरि चिन्ताको भिडियो खिचेर दिपेश र कुवेरजी २९ तारिखको बिहान चखेवातर्फ लागे । मावलीबाट चक्रजी पनि सोही गन्तव्यतर्फ लम्किए । दुई दिनको सुखुम–दुखुम गफ र रमाइलो पारिवारिक भेटघाटपछि अघिल्लो रात आमाले भुटिदिएको मकै र भटमासको पोका लिएर बहिनी–ज्वाइँ, दिदी–भेना अनि गाउँका भाइबहिनीहरूसँग घुम्ने उद्देश्यसहित म पनि चखेवातर्फ लागेँ ।

mumdum-trail (8)1711695761.jpg

यात्राको सुरुवात

हुन त मुन्दुम ट्रेलको यात्रा हरेक घरको चुलोबाट सुरु हुन्छ । मुन्दुम ट्रेल अन्यजस्तो केवल मनोरञ्जनका लागि स्थापित ट्रेल होइन । यसको अर्थ ट्रेलमा गुराँस, चिमाल, लेकाली फूल र नागीहरू, हिमाल, विभिन्न पशुपक्षी वा पोखरीले पदयात्रीहरूलाई नलोभ्याउने होइन । तर, मुन्दुम ट्रेलको नितान्त फरक विशेषता हो, मुन्दुमसँग जोडिनु । यस ट्रेलमा भेटिने धेरै स्थान र पानीका मुहान् नछुङहरूले मुन्दुममा बखान्ने गर्दछन् । तसर्थ मुन्दुम ट्रेलको प्रस्थानविन्दु किराँत राईहरूको हरेक घरका चुलाहरू हुन् । यद्यपि, मुन्दुम ट्रेलले आफ्नो बिगिनिङ पोइन्ट तावा भञ्ज्याङलाई मानेको छ । हाम्रो यात्राको सुरुवात तावा भञ्ज्याङबाटै गर्ने सहमति भए पनि सडकको सहज पहुँचले चखेवामा भेट्ने निर्णय गर्‍यौँ ।

mumdum-trail (9)1711695761.jpg

अक्टुबर ३० । चखेवाबाट यात्रा थाल्दा बिहानको ९ बजिसकेको थियो । यात्रा सुरु गर्नुअघि हामीले मुन्दुमी शैलीमा पुर्खाहरूसँग यात्राका लागि अनुमति र आशीर्वाद माग्यौँ–

लौ है पुर्खाहरू हो !
हामीले ढोग गर्‍यौँ है !
तपाईंहरूले पछ्याई लगेको बाटो
तपाईंहरूले टेकी गएको माटो
उही मुन्दुम ट्रेल भएर
साल्पा–सिलिचोङ आउँदै छुङ् है !
हाम्रो अगाडिको अवरोध हटाइदिनू
बाटोमा दु:ख–बिमार नबनाइदिनू
लौ तपाईंहरूकै पदचापको यात्रा हामीले थाल्युङ् है !

mumdum-trail (6)1711695760.jpg

हामीले जब मुन्दुम ट्रेलका खुट्किलाहरू उक्लन थाल्यौँ, त्यसै–त्यसै उत्साहले भरिपूर्ण भएजस्तो महसुस गर्‍यौँ । यात्राको सुरुवाततिर हामीले अघिल्लो यात्राका रोचक कुराहरू एकअर्कालाई शेयर गर्दै बाटो काट्यौँ । म भर्खरै दूधकुण्ड पोखरीको यात्रा सकेर फर्केको थिएँ । दिपेश र चक्र तिलिचो ताल घुमेर आएका थिए । कुवेर भारत र भुटानको यात्रा सकेर सिधै मुन्दुम ट्रेलमा जोडिएका थिए ।

केही बेर हिँड्नेबित्तिकै हामीले बाटोमुनि पोखरी देख्यौँ । ब्याट्रीको जगेर्नाका लागि पोखरीलाई थोरै मात्रै क्यामेरामा कैद गरेर उकालो लाग्यौँ । तर, पोखरीले हाम्रो कुराकानीलाई विषयान्तर गरेर हाइड्रो र कथित् आर्थिक समृद्धिमा पुर्‍याइदियो ।

mumdum-trail (7)1711695760.jpg

हामीसँग खोला–नदी प्रशस्तै छन् । तर, धनी बन्ने नाममा हाम्रा ती खोला–नदी अब बिस्तारै सकिँदै छन् । सडक निर्माणको धङधङीले हाम्रो दिमागमा जति घर जमाएको छ, हरेक खोला वा नदीबाट साना–ठूला हाइड्रो पावर निर्माणको धङधङीले पनि त्यति नै । मैले सोलुखुम्बुमा सञ्चालित हाइड्रो पावरहरूले त्यहाँको वातावरण र स्थानीय÷किसानहरूलाई कसरी असर पारिरहेको छ भन्ने अनुभव सुनाएँ ।

दिपेशजीले पानीको मुहानै सुकाउने सल्लाको जङ्गल हाम्रो देशमा कसरी फैलियो भन्ने कुरा सुनाए । कुरा गर्दै हामी साप्सु धाप निस्किएछौँ । त्यहाँ चिन्डो आकारको पोखरी रहेछ, जो सुक्खा थियो । बस्नका लागि नजिकै पाटी बनाइएको थियो, जहाँ थकाइ मात्रै होइन, ढुङ्गेधाराको चिसो पानीले तिर्खा पनि मेट्न पायौँ ।

mumdum-trail (15)1711695809.jpg

ट्रेललाई किराँती संस्कृति अर्थात् रैथानेपन झल्कने गरी निर्माण गरिएको रहेछ । खुट्किला आवश्यक नपर्ने ठाउँमा दुईतिर तीन चुलाको प्रतीकझैँ लाग्ने ढुङ्गा गाढेर बाटोको संकेत गरिएको रहेछ । ढुङ्गालाई कुँदेर कतै पातको आकारमा, कतै चिन्डोको आकारमा धाराहरू राखिएका छन् भने कतै चिन्डोजस्ता पोखरी । रैथाने शैलीका चौताराहरूमा बिसाउँदै र धाराहरूमा तिर्खा मेट्दै यात्रा गर्नुको मजा नै अर्कै हुँदो रहेछ ।

mumdum-trail (13)1711695808.jpg

यस ट्रेलमा कुवेरजीबाहेक हामी तीन जना पन्थे थियौँ । कुवेरको गाइडअनुसार हामीले नजिकैको दूरीमा धोद्रे देउराली छ भन्ने अनुमान गर्‍यौँ, जहाँ खाना खान पाइन्थ्यो । थकाइ मार्दै हामीले भेडा गोठालासँग सोध्यौँ, ‘दाइ धोद्रे कहाँनिर पर्छ ?’ हामीले अनुमान गरेभन्दा धेरै परको दूरी देखाउँदै उनले भने, ‘तिमीहरूको हिँडाइ हेर्दा अझै दुई घण्टाभन्दा बढी लाग्छ ।’ मैयुङमा झैँ हाम्रो उत्साहमा बादल लाग्यो ।

mumdum-trail (14)1711695808.jpg

चौताराबाट उठेपछि थोरै उकालो चढ्नेबित्तिकै गुराँसे जङ्गल आयो । मैले गुराँसका यति ठूला रुख कहिल्यै देखेको थिइनँ । रुखमा झुन्डिएका उन्यु प्रजातिका पहेँला झारले हाम्रो यात्रामा रोमाञ्चकता थपिदियो । जङ्गल कटेर निस्किएको नागीमा मकै–भटमास चपाइरहेका थियौँ । दिमागले अर्ग्यानिक भनेर खाइरहे पनि हाम्रो जिब्रोलाई मकै–भटमास खास लागिरहेको थिएन । यहाँबाट भने म धोद्रेमा गएर खाजा बनाइराख्ने सर्तमा अगाडि गएँ ।

mumdum-trail (14)1711695808.jpg

१५ मिटरजतिको दूरीबाटै एउटा बोर्ड देखियो– ‘धोद्रे’ लेखिएको । तीन/चारवटा गोठ थिए त्यहाँ । मैले पछिल्लो गोठमा खाजा अर्डर गर्ने निर्णय लिएँ । तर, गोठको भित्तामा ‘यहाँ खाना, खाजा र बस्न पाइन्छ’ भन्ने सूचना लेखेर ढोकामा चाबी झुण्ड्याइएको थियो । पछाडि फर्केर मैले अर्को गोठमा सुकुटीसँग चाउचाउ पकाउन अर्डर गरेँ ।

mumdum-trail (11)1711695807.jpg

साथीहरू आइपुग्दा सुकुटी फ्राई हुँदै थियो । भोकले लखतरान साथीहरूको अनुहार उज्यालो भएझैँ लाग्यो । मलाई भने चाउचाउले खासै उत्साह दिँदैन । सानो हुँदा चाउचाउ खानकै लागि पापाको गोजीबाट पैसा झ्याप हानिन्थ्यो । आजकल चाउचाउ साह्रै दुःखको खाजा हो, मेरा लागि ।

जनयुद्धका क्रममा चाउचाउ, बिस्कुट, दालमोट, चिउराजस्ता तैयारी खाजाहरू एक मान्छेको जुनीलाई पुग्नेगरी खाइसकिएको छ । यसले स्वास्थ्यलाई राम्रो नगर्ने भएपछि सकेसम्म यस्ता जंकफुड बेवास्तामा पर्छन् । तर पनि बाटोमा विकल्प नै यति कि, खाए पनि चाउचाउ, नखाए पनि चाउचाउ । यहाँ लोकल डिम्मा भएको पनि हामीले थाहा पायौँ । १० दाना उसिनेर बोक्यौँ । केही घण्टाको यात्रापश्चात् खोला भेटियो र किनारमा बसेर हामीले डिम्मा खायौँ । खाइसकेर उकालो चढ्न सुरु गर्‍यौँ । हामीले उकालो यात्रा सुरु गर्दा–नगर्दै जूनको उज्यालोमा रुख र आफ्नै छाया देखिन थाल्यो ।

mumdum-trail (12)1711695807.jpg

खोला किनारको जङ्गलपश्चात् हामी एउटा नागीमा निस्कियौँ । तातो पानी पिएर केही उकालो कटेपछि मान्छेको आवाज सुन्यौँ । आवाजतर्फ नियाल्दा सोलार बत्ती बलेको देख्यौँ । तर, बढी नै हल्ला सुनिएकाले हामी अघि बढ्यौँ । नागी कटेपछि सानो जङ्गल सुरु हुन लाग्दा दुई जना भाइहरू भेटिए । उनीहरू मैयुङ–हाँसपोखरीमा सञ्चालित गोठ स्टेका भाइहरू रहेछन् । गोठ स्टेमा बसेकामध्ये कसैले बाटोमा वालेट खसाएकाले खोज्न आएका रहेछन् । ‘हामी तलसम्म खोजेर आउँछौँ, सँगै जानुपर्छ’ भनेर उनीहरू ओरालो झरे ।

हामीले जङ्गल कटेर पाटीमा बिसायौँ र चक्लेट खायौँ । भाइहरू त्यहीँ आइपुगे । उनीहरूले भनेअनुसार गोठ स्टे टाढा रहेनछ । दिपेश र कुवेरको झोला बोकिदिने सर्तमा भाइहरूसँगै जाने निर्णय गर्‍यौँ ।

mumdum-trail (20)1711695866.jpg

मैले भाइहरूलाई पछ्याउन थालेँ । चक्रजीबाहेक साथीहरू रित्तै भएर पनि हामीलाई पछ्याउन असमर्थ रहे । भाइहरूले बाटोमा मलाई सोधे, ‘टिममा तपाईं सबभन्दा कडा हो ?’ मैले मक्ख पर्दै भनेँ, ‘हो त । सिरान खोले राई । चिसो पानी पिएको ।’

हामी गोठ स्टे पुग्यौँ । दुई/दुई जना अट्ने ओछ्यान भएको कोठामा झोला राखेर तातो पानी पिउन निस्कँदा कसैले मेरो नाम उच्चारण गर्‍यो । फर्केर हेर्दा साथी प्रवीण कुलुङ राई भात खाँदै थिए । उनी पत्रकारितामा स्नातकोत्तर पढ्दाको मेरा ब्याचमेट । सीता र रोस्मा बहिनीहरूसँग पनि भेट होला भन्ने आशा थियो । प्रवीणले नै सुनायो, ‘सीता र रोस्माहरू तलको होमस्टेमा छन् ।’ उनीहरूसँग भेट हुन सकेन ।

mumdum-trail (18)1711695865.jpg

यसैबेला साथीहरू आइपुगे । मैले कोठा देखाएँ । गोठमा लामो सिरुपाते खुकुरी, चिन्डो, बिनायो, खम्बी, मुर्चुङ्गा, देली, पेचुरी, चम्मरजस्ता किराँती सामग्री झुन्डिएका थिए, जसले मुन्दुम ट्रेलको यात्रालाई थप रोमाञ्चक बनाइदिएको थियो । ती सामग्रीसँगै हाम्रा आँखा चुलामाथि बग्रेल्ती झुन्डिएका सेलाहरूमा परे, जो सुकुटी बन्ने क्रममा थिए ।

mumdum-trail (19)1711695865.jpg

मानिसहरूको खचाखच भिडले गर्दा हामी कोठामै बसेर गफ गर्न थाल्यौँ । हामीले अर्डर गरेको सितन र आरखा आइपुग्यो । थाकेको ज्यानमा आरखा सरर बहन थाल्यो । सँगसँगै हामीले प्रवीणजीलाई यात्राबारे अनुभव साट्न अनुरोध गर्‍यौँ । उनले धेरै कुरा भने र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा ‘बलौटेनजिकैबाट ट्रेलको उकालो बाटो छोडेर सिधै तेर्सो लागे ४५ मिनेट छिटो हुन्छ ।’

सुकुटीकै झोलसँग मस्तले तातो भात खाएपछि हामीले दिउँसो लगाएको मोजा फेर्‍यौँ । दुर्गन्धित खुट्टाले कदाचित् सिरक वा स्लिपिङ ब्यागलाई बिगार्‍यो भने जरिवाना तिर्नुपर्ने नियम रहेछ । हाम्रो खुट्टा दुर्गन्धित त थिएनन्, हिँडाइका कारण सुगन्धित पनि । थाकेको ज्यानले ओछ्यान र सिरक भेटेपछि हाम्रा आँखाहरू जागा रहन सम्भव भएन, हामी निदायौँ ।

mumdum-trail (16)1711695864.jpg

दिउँसैको बास

मुन्दुम ट्रेलको यात्रामा निस्कँदा अधिकांशले मैयुङबाटै यात्राको बिट मार्दारहेछन् । यस दिन पनि हामीबाहेक सिलिचोङतर्फ बढ्ने अरु कोही थिएनन् । बिहानको खाजा खाएर हामी मुन्दुम ट्रेलको बाँकी यात्रातर्फ अघि बढ्यौँ । गोठ स्टेमै बसेका सबै साथीहरूले हामी उकालो लाग्ने बेलामा भने, ‘यात्रा सफल रहोस्, शुभ यात्रा !’ हामीले भन्यौँ, ‘तपाईंहरूलाई पनि शुभयात्रा । राम्ररी पुग्नुस् है !’

सानो टापुमा पुगेपछि देखियो, हिमालअघि ठिङ्ग उभिरहेको सिलिचोङ । हेर्दा नजिकै देखिने सिलिचोङ पुग्न हामीलाई सामान्य गतिमा दुई दिन हिँड्नु थियो । त्यसभन्दा अगाडि पारि देखियो लौरेभिरको उकालो । हेर्दै अत्यास लाग्ने लौरे भिरलाई छिचोल्न मैयुङकै साहुले फोनर्मात बलौटेमा खानाको व्यवस्था गरिदिएका थिए । त्यहाँ पनि साथीहरूभन्दा म झण्डै एक घण्टा अगाडि पुगेर तातो पानी र कफीको चुस्की लिन भ्याएँ । साथीहरू आइपुगे । अर्डरअनुसार सादा खाना तयार थियो । गोठका दाइले खाना पस्कन लाग्दा साथीहरूको आँखा सुकुटीमा परिहाल्यो । त्यसपछि भेज खानालाई ननभेज बनाउन झण्डै आधा घण्टा लाग्यो ।

mumdum-trail (17)1711695864.jpg

केही किलोमिटरको बाटो छिचोल्दै एउटा गोठलाई छोडेर पाँच मिटरजति अघि पुग्दा ‘एक्लै हो भाइ ?’ भन्ने आवाजले मलाई रोक्यो । नुबझेजस्तो गरेर ‘हजुर ?’ भन्दै पछाडि फर्किएँ । ‘कुवेरको साथी हो भाइ ?’ त्यसपछि मैले चिनेझैँ गरेर ‘ए नाना सेवा !’ भनेँ । कुवेरको नाना भएपछि हाम्रो पनि नाना । हामीलाई ‘खाना खान जुगे आइपुग्नू’ भन्ने अनुरोध थियो, नानाको । तर, खाना बलौटेमै खाइहाल्यौँ ।

साथीहरू आइपुगेपछि गोठभित्रै छिरेर औपचारिक चिनाजान गर्‍यौँ । नानासँगै भेना र सोल्टी पनि आएका रहेछन् । नानाहरूको कोसेली लियौँ । कोसेलीले रनन बनायो । कुवेरजीेले पनि भुटानबाट कोसेली ल्याएका थिए । नानाहरूलाई टक्र्यायौँ । त्यसैबेला सामान्य पानी पर्न थाल्यो । ‘आज यतै बसौँ । ठूलो पानी पर्‍यो भने कहाँ बस्नु ?,’ मैले साथीहरूलाई प्रस्ताव गरेँ । कोसेलीको सुरमा मेरो प्रस्ताव पारित भयो । हामी दिउँसै बास बस्यौँ ।

mumdum-trail (24)1711695926.jpg

नानाहरू हामीसँग बिदा हुने समय आयो । खाना भने बेलुका खाने सर्त हामीले राख्यौँ र भाँडा लिन केही दिनमा आउने सहमति भयो । नानाहरूसँग छुटेपछि हामीले वरिपरिका डाँडाहरू घुम्यौँ, फोटो र भिडियो खिच्यौँ । कासेलीले रङचङहुँदै डाँडामा रमायौँ । बेलुका खाना खाँदै गर्दा दिपेशजीको मुखबाट चिन्ता प्रकट भयो, ‘रातभरि पानी पर्‍यो भने त हाम्रो यात्रा खत्तम हुन्छ त .’ मैले भनेँ, ‘राति मात्रै पानी पर्‍यो भने मौसम दामी खुल्छ । तर, दिउँसो पर्‍यो भनेचाहिँ फसाद ।’ त्यसपछि म्याट्रेस ओछ्याएर स्लिपिङ ब्यागभित्र घुस्यौँ ।

mumdum-trail (25)1711695926.jpg

साल्पाली कान्छीको गोठ

हिजो भनेजस्तै बिहान गज्जबले मौसम खुलेको थियो । राति उब्रिएको खाना टन्नै थियो । बोकेको सुकुटी छँदै थियो । कुवेरजीले त्यसलाई ‘फ्राइड राइस विथ ड्राइ मिट’ बनाउने भए । डिलमा उभिँदा मैले जिम्मुको बगान देखें र त्यसलाई मिसाउने भइयो । कार्यविभाजनअनुसार मैले जुठो भाँडा माझेँ । दिपेश र चक्रले कुवाबाट पानी ल्याए । झुल्के घामसँगै हामीले गज्जबको फ्राइड राइस खायौँ ।

mumdum-trail (22)1711695925.jpg

बोकेको एक दाना चामल र एक फप्लेटो गोयाङ पनि पकाउनु परेन । बाटोमा खाने र सुत्नेबारे जति चिन्ता थियो, ती सहजै समाधान भए । जुगेबाट त हामी एकैदिनमा साल्पा पुग्दै थियौँ । साल्पामा खाना बस्नको व्यवस्था भएको पक्का भएपछि निर्णय गर्‍यौँ– ड्राई फुडबाहेक सबै सामान बसेकै गोठमा सुरक्षित गर्ने ।

mumdum-trail (23)1711695925.jpg

हाम्रो यात्रा सुरु भयो । सबै जनालाई चिन्ता थियो– हिजै काट्नुपर्ने उकालो लौरे भिरको ।

एक घण्टाको तेर्सो बाटो छिचोलेपछि सुरु भयो उकालो । तेर्सो बाटोमै साथीहरूको हिँडाइ मन्द गतिको थियो । मैले उकालोको सुरुमा घडी हेरेँ, बिहानको ९ः१० बजेको थियो । म उकालो चढ्दै ‘होहोइ’ गर्थें, तर साथीहरू शान्त थिए । आधा उकालोमा कुवेरजीले पानीको अपेक्षा गर्दै पर्खन इशारा गरे । मसँग पानी नभएकाले सुइँसुइँ उकालो चढेँ । ठ्याक्कै उकालो सकेर सुङ्देल र साल्पा जाने रावा धापको दोबाटो पुगेर फेरि समय हेर्दा १०ः२२ बजेको थियो । अरु सबैले डराएको उकालो मैले ठ्याक्कै एक घण्टा १२ मिनेटमा छिचोलेँ । आफैँमाथि गर्व गरेँ, ‘हिँडाइ त कमजोर रहेनछ मेरो !’

mumdum-trail (21)1711695924.jpg

रावा धापमा बसेर मैले गएको गर्मीमा रावा खोलामा पौडिएको सम्झेँ । ‘खोटाङ र जनयुद्ध’ नामक डकुमेन्ट्री निर्माणका क्रममा रावामा पौडी खेलेका थियौँ । यहाँ बसेर साथीहरूलाई निकै बेर कुर्दा पनि आइपुगेनन् । मैले फेरि ‘होहोइ’ गरेँ, अग्ला पहाडहरूमा ठोकिएर मेरो आवाज प्रतिध्वनित भयो, तर साथीहरूको आवाज आएन । त्यसपछि म डाँडाको चिसो छल्न ओराले बाटो लागेँ । केही तल सानो बोर्डमा लेखिएको थियो– ‘वाटर अभाइलेबल फिफ्टी मिटर्स बिलो’ ।

ढुङ्गाको कापबाट पलाएको चिसो पानी पिएर मैले बाटो छोट्याइरहेँ । माने पुगेपछि झण्डै एक निद्रा पुर्‍याउँदा साथीहरू आइपुगे । झोलामा रहेको मकै र भटमास निकालेर चपायौँ । हामीलाई थाहा भयो, हाम्रो जिब्रोलाई अर्ग्यानिक स्वाद मन पर्न छाडेकै रहेछ । स्वास्थ्यलाई खराब गर्छ भन्ने थाहा भएर पनि हामीले जंक फुड नै बढी खायौँ ।

मुन्दुम पोखरी कटेर निकास पुग्दा दिपेश धेरै नै तिर्खाइसकेको थियो । हामीले सिमसारजस्तो देखिने थुप्रै ठाउँमा पानीको खोजी गर्‍यौँ, तर भेटेनौँ । जुगेबाटै पुरानो बाटो पछ्याएका हामीले निकासबाट ट्रेलका नयाँ खुट्किलाहरू भेटायौँ ।

उकालो बाटो निकै हिँड्दासमेत पानी भेटिएन । बाटोमुनि मैले लहरा देखेँ । खुकुरी र पानीको बोतल लिएर लहरा भएतिर गएँ । लहरालाई काटेँ । तर, लहरबाट एक थोपा पनि पानी झरेन । मैले सानोमा पानी नै पानी हुने लहरा सम्झेर काटेको थिएँ । त्यसबाट पानी झरेको भए दिपेशजीको तिर्खा मेटाऊँला भन्ने थियो । त्यसैबेला साल्पा पुगेर झरेका राई भाइहरू भेटिए । उनीहरूसँग पानी माग्न साथीहरू निकै कूटनीतिक भए । कागती मिसाएको पानी भेटेपछि साथीहरू (मलाई पनि)लाई सास आयो र एकै झमटमा उकालो सकियो ।

mumdum-trail (27)1711695990.jpg

तेर्सो बाटो आएपछि एकैछिनमा कुलुपङ्खा निस्कियौँ । सानो भञ्ज्याङमा पुरानो मानेको टुप्पोबाट पर–परसम्म टाँगिएका लुङदरलाई चिसो हावाले फहराइरहेको थियो । लुङदरको फरफराहटलाई छोडेर हामी साल्पा पोखरी नै जाने भयौँ, ताकि भोलि सिलिचोङ चढ्न सहज होस् ।

साल्पा पोखरी जानलाई पुरानो बाटो छोटो हुने रहेछ । हामीले मुन्दुम ट्रेलको ठूलो बाटोलाई पछ्याउँदा झमक्क साँझ पर्‍यो । सकिनसकी उकालो चढेर सानो भञ्ज्याङजस्तो ठाउँ आएपछि सीएफएल चिम बलेको देख्यौँ । त्यही उज्यालो भएको स्थानबाट ‘होहोइ’ आवाज आयो । हामीले पनि खुइया मार्दै उत्साहसहित एकसाथ ‘होहोइ’ भन्यौँ ।

उज्यालो भएको ठाउँमा हामी पुग्यौँ । त्यहाँ तीनपट्टि ढुङ्गाका गाह्रा र अगाडिपट्टि भकारीले बारिएको सामान्य गोठ थियो । दुई जना दाइहरू खाना खाँदै थिए । हामी पुगेपछि गोठकी दिदीले कफी बनाइदिनुभयो र पछि आरखा तताइदिनुभयो । हामीले चिसोमा स्वाद मानेर पियौँ । उहाँ दिदी नै हुनुहुँदोरहेछ– ‘साल्पाली कान्छी’ । त्यस्तो अनकन्टारमा पनि एक्लै बस्न सक्ने हिम्मतवाली साल्पाली कान्छी ।

दाइहरूसँग हामीले केही गफ गर्‍यौँ । एक जना दाइ त ७३ वर्षका रहेछन् । दाइ के भन्नु, उमेरले हाम्रो बाजे । अर्को दाइ उनकै सहयोगीका रूपमा गएका रहेछन् । मैले उनको यो उमेरको साहसको प्रशंसा गरेँ र मुस्ताङ जाँदाको अर्को त्यस्तै प्रेरक प्रसंग सम्झिएँ । सन् २०१९ को अक्टुबरमै कुवेरजी र म कोरला (नेपाल र चाइनाको सिमाना)सम्म भ्रमणमा गएका थियौँ । त्यस क्रममा लो–मन्थाङको गुम्बा घुम्दै गर्दा बेल्जियमका एक जना ७० वर्षीय प्रोफेसरसँग भेट भएको थियो, जसको एउटा खुट्टामा स्टिल राखिएको थियो । उनलाई मैले सोधेँ, ‘कति वर्ष पुग्नुभयो ?’ उनले भने, ‘८० वर्षसम्म सक्रिय जीवन जिउनेछु । अहिले भर्खर ७० ।’

‘ओहो ! ७० वर्ष पुग्नु भर्खर हो ?’

मलाई त्यस्तै लागेको थियो । बाजेको ७३ वर्षमा सिलिचोङ चढ्ने कत्रो हिम्मत !

mumdum-trail (28)1711695990.jpg

सिलिचोङलाई चुम्दा

बिहान ४ बजे साल्पाली दिदीले उठाउँदा हामी झसङ्गै भयौँ । ४ बजे हिँड्नलाई ३ः३० को अलार्म राखेका थियौँ । चिसोले मोबाइलको ब्याट्री नघटोस् भनेर मफलरले बेर्दा आवाज नै नसुनिने भएछ । थाकेको शरीरलाई ब्युँझाउन साल्पाली दिदीको आवाज अलार्म बनिदियो ।

ब्युँझिएर बाहिर निस्कँदा जूनको प्रकाशमा तुसारो टिलिक्क टल्किरहेको थियो । थर्मसमा तातो पानी भरेर हामी बाटो लाग्यौँ । जुनेली रातको चिसोमा शरीरबाट पसिना बगाउँदै उकालो चढ्न थाल्यौँ । केही दूरीसम्म ७३ वर्षे बाजे हामीसँगै थिए । उकालोमा बिस्तारै साथीहरू छोडिन थाले । पूर्वी क्षितिजमा लाली छाउँदै गर्दा हामी झण्डै एकतिहाइ उकालो चढेका थियौँ । रक्तिम क्षितिजलाई क्यामेरामा कैद गर्दासम्म कुवेरजी र म सँगै थियौँ । दिपेश र चक्रजी तलै छोडिए । बाजे त अझ तलै छोडिएका थिए ।

झण्डै आधा उकालो हिँडिसकेपछि घाम झुल्कियो । माथि र तल कतै पनि समाउने ठाउँ नभएको भिरमा भेटेको घामले आँखा तिरमिरायो । यतिखेर कुवेरलाई पनि छोडेर म एक्लै उक्लिरहेको थिएँ । मैले गगल्सको कभर खोलेँ र आँखालाई शीतल बनाएँ । डर लागिरहे पनि मैले जबर्जस्ती साहस बटुलेँ र कराएँ ‘होहोइ’ ।

आवाज प्रतिध्वनित हुनलाई वरिपरि कतै पहाड थिएनन् । मेरो आवाज त्यसै विलीन भयो, तर साथीहरूको आवाज आएन । साथीहरूलाई पर्खने सोचले म अडिएँ । तर, सोलुखुम्बुतिरबाट यस्तरी हावाले हानिरहेको थियो कि धेर समय टिक्न सकिनँ र फेरि अघि बढेँ । जाँदाजाँदै यस्तो अकल्पनीय बाटो आयो कि जहाँबाट जानलाई सानो साहसले पुग्दैनथ्यो । काठ तेर्स्याएर एकसरो बार लगाइएको बाटोबाट केही गरी पाइला खुस्कियो भने बाँच्ने सम्भावना शून्य थियो । बिना यान आकाश चुम्न हिँडेको यात्रीजस्तो अनुभव भयो । यसैबेला सम्झिएँ नोक्छो, धनबहादुर राईलाई । केन्सारीमाथि चढेर लीन भएजस्तो पहाडमा टाँसिएर हिँड्नुपर्ने रहेछ । ओहो ! मुन्दुमी मानिसहरू सिलीमार्फत हाम्रो सिङ्गो सभ्यता भनी बचाइरहेका छन् । आगामी पुस्तामा यी मुन्दुम कसरी पुस्तान्तरण होला ? गम्भीर चिन्ताको विषय बनिसकेको छ ।

mumdum-trail (29)1711695990.jpg

बल्लबल्ल म एउटा चौतारीमा पुगेँ, जहाँ ठिकैको मैदान निर्माण गरिएको थियो । त्यहीँ ठाउँमा सोलुखुम्बुको पोमलालुङबाट आउने बाटो भेटिनेरहेछ । त्यहाँबाट बाटो केही फराकिलो भयो । नत्र त पहाडका कापहरूमा आधा पैताला राखेर जिन्दगीको हिसाब गर्दै हिँड्नुपर्ने । चौतारीबाट मैले फेरि सान दिएर ‘होहोइ’ भन्दै कराएँ । न प्रतिध्वनि सुनियो, न त साथीहरूको आवाज नै । एकैछिनमा तल दिपेश र चक्र देखिए, जहाँ मलाई घामको पहिलो झुल्काले भेटेको थियो । उनीहरूको पछि अरु मान्छे पनि देखिए ।

अन्ततः म सिलिचोङको शिखरमा पुगेँ । साथीहरूभन्दा पछि देखिएका मान्छे पनि झण्डै मसँगै टुप्पोमा आइपुगे, तर साथीहरूलाई जति हेर्दा पनि कहीँ देखिएन । कुवेरजी एकछिनपछि आइपुगे । साथीहरूलाई उछिनेर आउनेहरू रावाबेँसी गाउँपालिकाका मान्छेहरू रहेछन् । आर्यन मूलका उनीहरूको हातमा चिन्डो देखेर म अचम्मित भएँ । मैले सम्झेँ, ‘किराँतीहरूको आस्थाको केन्द्रमा आइपुग्दा सांस्कृतिक सद्भाव प्रकट गरेका होलान् ।’ एकैछिनपछि उनीहरूमध्ये सबैभन्दा कान्छो अनुहार हातमा चिन्डो लिएर काँप्दै फलाक्न थाल्यो, अनि पो थाहा भयो– उनी त धामी पो रहेछन् । त्यसपछि मनमा झन् जिज्ञासा बढ्यो, ‘आर्यन धामीले कसरी चिन्डो चलायो ? यो त किराँतीबाहेकका धामीले खेलाउँदैन थिए त ?’ जिज्ञासालाई मनमै दबाएर उनीहरूको फोटो/भिडियो लियौँ । हामीले भिडियो लिएको देखेर उनीहरू खुसी हुँदै भनिरहेका थिए, ‘हामी पनि भाग्यले नै आइपुगेछौँ ।’

उनीहरूले आफ्नो कार्य सक्दासम्म साथीहरू आइपुगे । तर, ७३ वर्षे बाजे त फर्किएछन्, तलैबाट । धेरैपटक बाजेले साथीहरूलाई भनेछन्, ‘हामी त फर्क्यौं है !’ साथीहरूले हुन्छ भनेपछि पनि निकैपटक ठूलो आवाजमा भने रे ‘हामी त फर्क्यौं है !’ सायद अगाडि पुगिसकेको हामीले ‘आउनुस् बाजे’ भनेर ढाडस दिऊन् भन्ने आशा पो थियो कि ? हामीले उनको आशयलाई बुझेनौँ कि !

हामीले चिन्डो लिएर पूजा गरेकोबारे जिज्ञासा राख्यौँ । ६ वर्षअघि १६ वर्षको उमेरमै धामी निस्किएका जनक खड्काको भाकल फुकाउन आएका रहेछन्, उनीहरू । यिनको गुरु नाछिरिङ राई भएकाले उनले चिन्डो खेलाउने गरेका रहेछन् । अन्य समयमा १६ वटा चिन्डो चाहिने उनले सिलिचोङ भने दुईवटा मात्रै लिएर आएका थिए । सिलिचोङमा पूजा गरुञ्जेल अधिकांश मन्त्र राई भाषामै फलाके । उनमा गुरु चढेपछि राई भाषा आफैँ आउने रहेछ । गुरु उत्रिएपछि भने राई भाषा बोल्न असक्षम हुने रहेछन् । कुराकानी गरिसकेपश्चात् हामीले सामूहिक तस्वीर लियौँ र उनीहरू ओरालो झरे ।

हामीले झण्डै हाम्रो टाउकोमाथि घाम आइञ्जेल फोटो खिच्ने, हिमाल हेर्ने, हिमालहरूको नाम पत्ता लाउने, भिडियो खिच्नेजस्ता क्रियाकलाप गरिरह्यौँ । कुवेरजी र म चुलीभन्दा झण्डै सय मिटर तल झरेर एक/एक अँगालो सुनपाती लिएर फर्क्यौं । त्यतिञ्जेल साथीहरू ढुङ्गामा घाम तापेर बसिरहे ।

mumdum-trail (24)1711695926.jpg

सांस्कृतकि अतिक्रमणमा साल्पा–सिलिचोङ

अन्तिममा हामीले आफैँ उभिएको चुलीलाई नियाल्यौँ । त्यहाँको सांस्कृतिक अतिक्रमण देखेर हाम्रो मन अमिलो भयो । हामी सांस्कृतिक वा धार्मिक असहिष्णुताले ग्रस्त समुदाय/मानिस होइनौँ, सबैको अस्तित्वलाई स्वीकार गर्ने मानिस हौँ । तर, चुचुरोमा फहराइरहेको लुङदरले हामीलाई खुसी दिन सकेन र चुलीमा स्थापित हिन्दु देवी–देउता र त्यहाँ चढाइएका त्रिशूल, भेटीले शान्ति दिएन ।

किराँती समुदायले आफ्नै घरमा स्थापना गर्ने चुलो र धेरैवटा टोलहरूको बीचमा वास ख्वाम् (साकेला थान) स्थापना गर्नेबाहेक धर्मको नाममा प्रकृतिको संरचनालाई बिगार्दैनन् । अरुले विभिन्न संरचना निर्माण गरेर पूजा गरिरहेको स्थानमा गई हस्तक्षेप गर्ने त उनीहरू सोच्नसमेत सक्दैनन् । सिलिचोङ किराँतीहरूको त्यस्तै एउटा आस्थाको केन्द्र हो, जसलाई उनीहरू मुन्दुममा बारबार पुकार्छन् । तर, चुलीमा पुगेर कुनै संरचना निर्माण नगरी जस्ताको त्यस्तै रहन दिन्छन् । यस चुलीसँग किराँतीहरूको सम्बन्ध लाखौँ वर्षदेखि जोडिएको छ । के किराँतीहरूले स्वतन्त्रतापूर्वक आफ्नो आस्थालाई निरन्तरता दिऊन् भनी एउटा चुली पनि छोडिदिन सकिँदैन ?

चुलीमा सुनपातीको बासना मगमगाइरहे पनि सांस्कृतिक अतिक्रमणले दिमागमा बादलझैँ आक्रोश पनि मडारिइरहेको थियो । अन्य धर्मावलम्बीहरूसँग गर्नैपर्ने विनम्र अनुरोध छ– ‘कृपया ! सांस्कृतिक सह–अस्तित्व र सहिष्णुतालाई सबै मिलेर जोगाऔँ ।’

उकालो जाँदा जूनको उज्यालोमा नदेखिएका भुईंफूलहरू ओरालो झर्दा देखिए । घामको रापमा ती नीला फूलहरूको छेउ बस्दै र फोटो खिच्दै झर्नुको मजा नै बेग्लै थियो ।

हामी जति तल झर्दै थियौँ, त्यति नै सिलिचोङलाई बादलले ढाक्ने चेष्टा गर्न थाल्यो । दक्षिणतिरबाट उकालो चढेको बादललाई उत्तरतिरबाट बहेको हावाको वेगले चुलीमा पुग्न दिइरहेको थिएन । साल्पाली दिदीको गोठमा धेरै मानिसहरू आइपुगेका रहेछन् । खानाको पालो पर्खनुपर्ने भयो । हामीले पाखामा निस्केर सिलिचोङको बादल र हावाको पौँठेजोरीलाई टाइम्ल्याप्समा क्याप्चर गर्दै बस्यौँ ।

पाखामै आनन्दसँग खाना खाएर हामी साल्पा पोखरी घुम्न निस्कियौँ । एक मात्रै होइन, पोखरीलाई धेरै फन्को लगायौँ । पोखरीमा पनि उस्तै सांस्कृतिक अतिक्रमण । साह्रै नै नरमाइलो महसुस भयो । पोखरीको किनारमा हिन्दु परम्पराअनुसार गरिने पूजाका सामग्रीहरूले पोखरी दुषित हुँदै गएको छ । पर्खालमाथि अनेक थरीका पूजा सामग्री थुप्रिएर कुरूपता बढेको छ । अनावश्यक घण्टी झुण्डिएर कर्कश आवाज सिर्जना भइरहेको छ । पूजा सामग्री छरिएर पोखरीको सौन्दर्यमा दाग लागिरहेको छ । लुङदरको लहराले पोखरीलाई विरूप बनाएको छ । पोखरी परिसरमा निर्माण गरिएका मन्दिरले त झन् किराँतीहरूको आस्थालाई साह्रै नै चोट पुर्‍याएको छ । स्वच्छ पर्यावरणको कोणले पनि पोखरीवरिपरिका मन्दिर र लुङदरलाई विस्थापित गर्नु अपरिहार्य छ । यसतर्फ सरोकारवाला पक्षले संयोजनकारी भूमिका निर्वाह गर्नु अति नै जरुरी देखिन्छ ।

पोखरी शान्त थियो तर भूमरीमा हुँडलिएको मन लिएर साल्पाली दिदीको गोठबाट बास सार्नलाई कुलुपङ्खा झर्‍यौँ । भोक र थकानको बेला हिजो बेलुका साह्रै लामो लागेको बाटो नभई साँझमा पोखरीलाई दायाँ पारेर हामीले छोटो र पुरानो बाटो पछ्यायौँ । कुलुपङ्खा पुगेर हामीले एउटा घरमा बास माग्यौँ । शेर्पेनी आमा एक्लै हुनुहुन्थ्यो । उहाँले बास त दिनुभयो, खाना बनाएर दिने टुङ्गो थिएन । चिसोमा आरखाको रागले आमा गीत मात्रै गाइरहनुभएको थियो ।

चिन्ता लागिरहेकै बेला ढोकामा टुप्लुक्क साल्पाली दिदी देखा पर्नुभयो । हामी खुसी भयौँ । चिसोको औषधि भन्दै उहाँले नै मुस्ताङ कफी बनाएर दिनुभयो । त्यही कफीको स्वादसँगै ‘काफल गेडी कुटुक्कै’को भाका टिपेर हामीले पनि जुहारी गायौँ । हाम्रो टोलीको तर्फबाट मैले गाएँ, साथीहरूले साथ दिए । कुलुपङ्खाको तर्फबाट आमाले गाउनुभयो । अन्तिममा ‘लु नसकिने र'छ’ भनेर आमाले हामीलाई विजयी बनाउनुभयो । हामीले सानका साथ खाना खायौँ र हाम्रो यात्राको बिट मार्‍यौँ–

लौ है पुर्खाहरू हो !
हामीले सिलिचोङ टेक्युङ् है !
हामीले साल्पा पोखरी भेट्युङ् है !
तपाईंहरूले पछ्याई आएको बाटो
तपाईंहरूले टेकी आएको माटो
हामीले पनि पछ्याई आयुङ्
हामीले पनि टेकी ल्यायुङ्
हामीलाई अवरोध भएन
बाटोमा दु:ख–बिमार भएन
हामी खुसीसाथ फर्क्युङ् है !
लौ तपाईंहरूलाई धन्यवाद भन्युङ् है !

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत १७, २०८० ०९:००