कलाको अन्तर्य सधैँ हिंस्रक द्वन्द्वको विपक्षमा

A+ A A-

नर्वेली प्रसिद्ध नाटककार जोन फोसेले गत वर्ष साहित्यतर्फको नोबेल पुरस्कार पाए । उनै नाटककारलाई यसपटक अन्तर्राष्ट्रिय रङ्गमञ्च दिवसका अवसरमा आईटीआई वर्ल्डले रङ्गमञ्च सन्देशवाहक बनायो । फोसेलाई नयाँ अवतारमा उदाएका हेररिक इब्सन पनि भनिन्छ । उनले शक्तिशाली नाटकहरू लेखेका छन् । उनैले दिएको सन्देशकाे नेपाली अनुवाद नाटक निर्देशक घिमिरे युवराजले गरेका छन् ।

कलाको विनम्रता

प्रत्येक व्यक्ति अर्कोभन्दा फरक छ र एकअर्कासँग समान पनि छ । हामी बाहिरी आवरण र अनुहारका हिसाबले अरुभन्दा फरक छौँ । त्यसो हुनु स्वाभाविक र राम्रो हो । तर, आवरणमा मात्रै होइन, भित्री रूपमा पनि हरेक व्यक्तिभित्र अरुभन्दा केही भिन्न विशेषता छ, त्यो उसको निजी सम्पत्ति हो । ऊ त्यस हिसाबले अलग छ । हामी त्यसलाई उसको आत्मा वा अस्तित्व भन्न सक्छौँ । अथवा उसको त्यस निजत्वलाई शब्दमा व्यक्त नगर्न पनि सक्छौँ ।

तर, हामी एकअर्काबीच फरक हुँदाहुँदै पनि एकअर्कासँग मिल्दाजुल्दा छौँ । संसारभरिका मानिसहरूबीच आधारभूत रूपमा समानताहरू छन्, चाहे फरक-फरक भाषा बोलोस्, छाला वा कपालको रङ फरक-फरक होस् । यो एक किसिमको विरोधाभाष पनि होः हामी उही समयमा एकअर्काबीच समान पनि छौँ र उत्पातै भिन्न पनि छौँ । हुन सक्छ, कोही व्यक्ति आन्तरिक रूपमा विरोधाभाषी छ । तर, शरीर र आत्माको अस्तित्वलाई सांसारिक रूपमा हेर्ने हाम्रा समान तरिकाहरू छन् । फेरि कहिलेकाहीँ यिनलाई बुझ्न हाम्रा तिनै निश्चित सीमाहरू भत्काउँछौँ पनि ।

स्तरीय सिर्जनाले विल्कुलै वैयक्तिक चरित्र वा स्वभावलाई पनि आममानिसले महसुस गर्ने बनाइदिन्छ, सार्वभौमिक बनाइदिन्छ । सार्वभौमिक वा विश्व जनिन कला बनाउनुको अर्थ हो, राम्रो कलाले हामीलाई फरकपन र फरक भूगोलको चीज खुट्याउने ठाउँ दिन्छ । यस किसिमको सिर्जनाले भाषा, भूगोल र देशका राजनीतिक सिमानाहरू भत्काइदिन्छ । कलाले हरेक व्यक्तिको विशिष्ट गुण र अस्तित्वलाई मात्रै जोड दिँदैन, अर्को तरिकाले हरेक समूह वा राज्यको सामूहिक विशेषता र चरित्रलाई पनि उजागर गर्न सक्छ ।

कुशल कलाले फरकपनलाई तुलना गर्ने वा सबै कुरालाई एउटै विशेषता दिने काम भने गर्दैन । बरु त्यसको विपरीत आफूभन्दा उनीहरू किन भिन्न छन् भनेर चाहिँ देखाउँछ । हरेक कुशल कलाभित्र यस्ता कुराहरू मिहिन रूपमा जोडिएका हुन्छन् । केही अनौठा पात्रहरू होलान्, सिधै नभनिएका वा पूर्ण रूपमा छर्लङ्ग नभनिएका विषय वा सन्दर्भ होलान् । यति हुँदाहुँदै पनि हरेक व्यक्तिले आफ्नै तरिकाले कलालाई बुझ्न सक्ने कुरा त्यहाँ हुन्छन् । ठ्याक्कै भन्नुपर्दा त्यस किसिमका कुशल कलामा केही रहस्य मिसिएको हुन्छ, हामीलाई सम्मोहित गर्ने कुरा, हामीलाई तरंगित गर्ने कुरा, जसले हामीलाई हाम्रो सहजताभन्दा बाहिर गएर सोच्न बाध्य बनाओस् । यस किसिमको कलाले हामीलाई आफूतिर तान्छ पनि र त्यसभन्दा अगाडि सोच्न पनि बाध्य बनाउँछ ।

मलाई लाग्छ, विल्कुलै भिन्न विचार राख्नेहरूलाई सँगसँगै राख्न सक्ने योभन्दा बलियो माध्यम अर्को छैन । संसारमा हामीले ज्यादै हिंस्रक द्वन्द्वहरू देखिरहेका छौँ, भोगिरहेका छौँ । यस किसिमका द्वन्द्वहरूले आफूभन्दा फरक देश, फरक मत र फरक पहिचानलाई ध्वस्त पार्न उक्साउँछन् । यो सबैभन्दा विल्कुलै विपरीत स्वभाव हो कलाको । संसारमा आतंकवाद छ, युद्ध छ । किनभने मान्छेभित्र पनि एक किसिमको पशुस्वभाव निहित छ । जो आफूभन्दा फरक स्वभाव, समुदाय वा प्रकृतिलाई आकर्षक रहस्यको रूपमा नहेरेर आफ्नो अस्तित्वका लागि खतरा र डरका रूपमा हेर्छन् ।

यसरी नै एकअर्काको फरकपन र विशेषता बिस्तारै हराउँदै जाँदै छ । त्यसैले फरक-फरक सामूहिक समानता पनि यसरी मर्‍यो कि अर्कोभन्दा फरक गुण र फरक विशेषता हुनु नै त्रास भयो । यसलाई हटाउनुपर्छ । जस्तो कि धर्म र राजनीतिमा एउटालाई पराजित गर्नुपर्ने वा सखाप पार्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ । युद्ध भनेको हो त्यही हामीभित्र गढेर बसेका विश्वासहरूविरुद्धको लडाइँ हो । र, यो लडाइँ कलाको अन्तर्यमा रहेको विशेषताको विपक्षमा पनि हो ।

म यहाँ सबै किसिमको कलाका बारेमा कुरा गरिरहेको छु, रंगमञ्च वा नाटक लेखनको मात्रै कुरा होइन । किन मैले यसो भनिरहेको छु भने सबै कुशल कलाको गहिराइ, गहनता र मर्म उही होः विल्कुलै मिहिन, विल्कुलै फरक, भिन्न स्थानीयतालाई विश्वजनिन बनाउनु नै कुशल कला हो । हरेक अलग विशेषता भएकाहरूलाई कलात्मक रूपले सार्वभौमिक बनाउनु, कसैको अनौठो स्वभाव वा विशेषतालाई एक्लो बनाउनु होइन कि बरु उसलाई महत्त्व दिनु हो । परको वा अनौठो स्वभावकाहरूलाई अझै फस्टाउन दिनु हो ।

युद्ध र सिर्जना अमिल्दा छन्, जसरी युद्ध र शान्ति अमिल्दा छन् । त्यसैले सिर्जनाभित्र शान्ति छ, विनम्रता छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, चैत १४, २०८० १२:०५