‘क्रान्तिकारी’ जडसूत्रले भेन्टिलेटरमा पुगेको मसाल

A+ A A-

नेकपा मसाल एउटा पुरानो कम्युनिस्ट पार्टी हो । कैयौँ फुट र विभाजनको सामना गर्दै आएको यो पार्टीले केही महिनाभित्रै नवौँ महाधिवेशन गर्दै छ । महाधिवेशन पार्टी निर्माण र देशको राजनीतिक महत्त्वको हुनुपर्छ, गलत नीतिहरूको अनुमोदन गर्ने र नेतृत्वको गुणगान गाउने थलो बन्नु हुँदैन भन्नेमा नेता/कार्यकर्ता सचेत रहनुपर्छ । पार्टी निरन्तर कमजोर बन्दै जानुका कारणहरू पहिल्याउन जरुरी छ ।

नयाँ जनवादी व्यवस्था, समाजवाद र साम्यवाद मसालका लक्ष्य र उद्देश्यहरू हुन् । मसालले ती उद्देश्य र लक्ष्यहरू प्राप्त गर्नका लागि दीर्घकालीन जनयुद्ध गर्नुपर्ने मान्यता राखेको छ । पुष्पलाल श्रेष्ठले अगाडि सारेको नयाँ जनवादी क्रान्ति, जुन चिनियाँ क्रान्तिको नक्कल थियो, त्यही नारालाई मोहनविक्रम सिंहले आजसम्म पनि निरन्तर अँगालिरहेका छन् । वर्तमानमा भने चुनावी मोर्चामार्फत चुनावमा भाग लिने र सरकारमा पनि सामेल हुँदै आइरहेको छ । पार्टीको दर्शन, सिद्धान्त, विचारका साथसाथै संगठन निर्माण, परिचालन र त्यसको व्यवस्थापन महत्त्वपूर्ण हुन जान्छ । यो लेख वैचारिक तथा व्यावहारिक विषयमा आलोचनात्मक छ ।

मेरो राजनीतिक जीवनसँग जोडिएका विषय पनि राख्दा बुझ्न सजिलो हुनेछ भनेरै कतिपय व्यक्तिगत प्रसंग पनि लेखेको छु । यो लेख मसालका अधिकांश नेता/कार्यकर्ताको साझा बुझाइ र भोगाइ हो । तर, ती नेता/कार्यकर्ताहरूको राजनीतिक जीवन पत्तासाफ गरिदिने कारबाहीको डरले यस्ता विषयमा बाह्य रूपमा कसैले पनि लेख्दैनन् । पार्टीभित्र पनि उठाउने हिम्मत गर्दैनन् । जसले कारबाही खाएर बाहिर गएपछि लेखेका छन्, तिनीहरूले मूलतः कुण्ठा, पूर्वाग्रह वा प्रतिशोधका आधारमा लेखेका छन् । कम्युनिस्ट आन्दोलन खुला वैचारिक आन्दोलन भएको हुनाले विचारको बहसबाट डराउनुपर्ने विषय होइन । यो लेख लेखेबापत मैले कारबाही खान्छु कि खाँदिनँ, मलाई थाहा छैन । तर, विगतदेखि नडराईकन लेख्दै, पार्टीमा काम गर्दै आएको हुनाले मलाई कारबाहीको कत्ति पनि डर छैन । मेरो चिन्तन र चासो पार्टीको निर्माण, गति र भविष्य हो । यही लेखका कारण कारबाहीको बाटोमा नजान पार्टी नेतृत्वलाई सुरुमै अनुरोध गर्छु । किनभने कारबाहीले अहिले मसालले भोग्दै आएका समस्याको समाधान गर्दैन ।

यो लेख प्रकाशित भएपछि पार्टीभित्रको एउटा समूह मलाई कारबाही गर्न चार हातखुट्टाको बल लगाउनेछ । मलाई पार्टीबाट कुनै स्वार्थ लिनु छैन । कसैको चाकडी गर्नु पनि छैन । मैले आफ्नो आजसम्मको जति समय पार्टीमा बिताएको छु, त्यसैले पार्टीको हित हुने विषय निर्धक्कसाथ लेख्छु । अखिल (छैटौँ) मसालको विद्यार्थी संगठन हो । यसले पार्टी निर्माणमा धेरै ठूलो योगदान गरेको छ । म अखिल (छैटौँ)को इतिहासमा सबैभन्दा लामो समय केन्द्रीय समितिमा रहेर काम गर्ने, दुई कार्यकाल अध्यक्षको रूपमा नेतृत्व गर्ने र देशका धेरै जिल्लामा गएर संगठन निर्माण र परिचालन गर्ने व्यक्ति पनि हुँ । यसको अर्थ अरुले गरेनन् भन्ने होइन, गरेका छन् । तर, विद्यार्थी संगठनमा यति लामो समय काम कसैले गरेका छैनन् । संगठन निर्माणको नाममा एउटा सदस्य बनाउन नसक्नेहरूले काम गर्ने व्यक्तिहरूको आलोचना गर्ने र पार्टीबाट लखेट्नुपर्छ भन्ने गरेको देखिन्छ । तिनीहरूबाट पार्टीलाई जोगाउनुपर्छ ।

पार्टीको इतिहास केलाउने हो भने बोल्ने, लेख्ने पार्टी कार्यकर्तालाई कारबाही गर्नुपर्छ भनेर उफ्रिनेहरू अहिलेसम्म कोही पनि मोहनविक्रमसँग साथमा छैनन् । स्वार्थका लागि जोडिएका धेरै व्यक्तिहरू आफ्नो बाटो लागिसकेका छन् । स्वार्थका लागि भन्दा पार्टीकै लागि भनेर ज्यान फालेकाहरू टाढा हुँदा मलाई निकै नरमाइलो लाग्ने गर्छ । यद्यपि पार्टीमा टिक्नै नसकेर बाहिरिनेहरूको राजनीतिक जीवन कसरी खरानी भयो भनेर नजिकबाट हेरिरहेको हुनाले सही कुरा लेख्नुपर्छ भन्ने लागेको छ । विरोध गर्ने साथीहरूप्रति मेरो भन्नु केही छैन । जतिसुकै बुर्कुसी मारे पनि सत्य भनेको सत्य नै हुन्छ । कोही कसैले लुकाएर सधैँभरि लुक्दैन । रोग लुकाएर होइन, उपचार गरेर निको पार्नुपर्छ ।

मसालको उत्थान

इतिहासमा मसालको जे–जति विकास भयो, त्यसमा मोहनविक्रम सिंहको नेतृत्वदायी योगदान छ । मसालको परिकल्पनाकार, योजनाकार, संगठक उनै हुन् । विगतदेखि वर्तमानसम्मका सबै घटनाक्रम केलाउँदा मोहनविक्रम भनेको मसाल र मसाल भनेका मोहनविक्रम हुन् । लेखमा मसाल शब्द आयो भने त्यहाँ मोहनविक्रम सिंह र मोहनविक्रम सिंह शब्द आयो भने त्यहाँ मसाल हो भनेर बुझ्दा पनि फरक पर्दैन । मोहनविक्रम सिंहबाहेक अहिलेको मसालमा अधिकांश व्यक्तिहरू तपसिलमा जोडिएका कमजोर पात्र हुन्, जसको इतिहासमा उल्लेखनीय हैसियत छैन ।

मसालबाट पार्टी फुटाएर गएका व्यक्तिहरूले आफ्नो बेग्लै हैसियत र पहिचान बनाएका छन्, योगदान गरेका छन् । पुष्पकमल दाहाल, बाबुराम भट्टराई, मोहन वैद्य, रामसिंह श्रीस, परी थापा, नवराज सुवेदी, डिलाराम आचार्य आदि धेरैको नाम लिन सकिन्छ । उनीहरूले मोहनविक्रम सिंहको नेतृत्व अस्वीकार गरेर बेग्लाबेग्लै पार्टी निर्माण गरेका छन् र बेग्लाबेग्लै व्यक्तित्व बनाएर देशको राजनीतिमा अगाडि बढेका छन् ।

मोहनविक्रम सिंहले आफू भूमिगत छु भनेरै सही, आफ्नो वास्तविक नामबाटै राजनीति गरेका छन् र इतिहासका हरेक कालखण्डमा आफ्नो नाम दर्ज गरेका छन् । प्रस्तुत लेख मैले बुझेको मसाल र मोहनविक्रम सिंहले लिएको राजनीतिबारे केन्द्रित छ । लेखमा आएका कतिपय व्यक्तिगत प्रसंगहरू पार्टीसँग सम्बन्धित भएको हुनाले यहाँ व्यक्तिगत आलोचनाको रूपमा बुझ्नुपर्ने आवश्यकता छैन । वैचारिक, राजनीतिक आलोचनाको रूपमा लिनुपर्छ ।

मैले यो लेख किन लेख्दै छु भने आमकार्यकर्तालाई पार्टी किन कमजोर भयो भन्ने जानकारी होस्, पार्टी बलियो बनाउन प्रयत्न होस्, पार्टी विघटनको दिशामा नजाओस् र हामी सबैले सामूहिक योगदान गर्न सकौँ भन्ने हो । पार्टीप्रति सद्भाव र चासो राख्ने सबैलाई पार्टीका बारेमा जानकारी हुँदा सही सुझावहरू आउने र पार्टीले ग्रहण गर्न सक्ने हुन्छ ।

लामो इतिहास बोकेको पार्टी देशको राजनीतिमा निर्णायक हैसियतमा कहिल्यै पनि पुगेन । राजनीतिक संघर्षमा भाग लियो, तर इतिहास केलाउँदा फुट र विभाजनको कारण सधैँभरि पार्टीको अस्तित्वका लागि मोहनविक्रम सिंह लागिपरेका देखिन्छन् ।

‘क्रान्तिकारी’ जडसूत्र

आममजदुर, किसान, क्रान्तिकारीहरूको पार्टी मसाल हो भनेर दस्तावेजमा लेखिएको छ । शब्दमा क्रान्तिकारी भए पनि संगठन निर्माण, परिचालन र आन्दोलनको उठानमा जडसूत्रीय तौरतरिका अपनाइनु मुख्य समस्या हो । राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक परिवर्तन र सञ्चारमा आएको क्रान्तिजस्ता कैयौँ फेरबदलहरू आइसक्दा पनि मोहनविक्रम सिंहले संगठन निर्माण र परिचालनका तौरतरिकाहरूमा समयानुकूल परिवर्तन गरेनन् । पण्डितले गाईको ठाउँमा पैसा दान गर्ने व्यवस्था गराइसके । मोहनविक्रम सिंह लेनिनको नाममा यस्तो संगठनात्मक व्यवस्था चलाइरहेका छन्, जुन थुप्रै मान्छेहरू भएर पनि मसानघाटजस्तै मौन हुन्छ, जसलाई मैले मूर्दा अनुशासन भन्ने गरेको छु । पार्टी सञ्चालनको विधिलाई जनवादी केन्द्रीयता भन्ने गरिएको छ । तर, सत्य के हो भने जनवाद भनेको पनि मोहनविक्रम हुन् र केन्द्रीयता भनेको पनि मोहनविक्रम हुन् ।

पार्टीमा आएका झिनामसिना कुरामा सिंहले बहस गराउँछन् र कहिलेकाहीँ मतदान पनि गराउँछन् । तर केन्द्रीय समिति, पोलिटब्युरो र महामन्त्री चुनिने प्रक्रियामा कहिल्यै पनि मतदान गराउँदैनन् । सिंहले एउटा लिस्ट बनाएर चित्रबहादुर केसीलाई देखाउँछन्, केसीले हुन्छ भनिदिन्छन् । त्यति भएपछि बाँकी कोही बोल्नै सक्दैनन् । पार्टीभित्र मोहनविक्रमले पार्टीको निर्णय यही हो भनेपछि त्यही निर्णय हुन्छ । सानो पार्टी भएको हुनाले निश्चित व्यक्तिहरूलाई व्यवस्थापन गर्न, सबैका सानातिना गतिविधि अनुगमन गर्न सजिलो पनि हुन्छ । वृद्ध उमेरका कारण आफ्नो क्षमता कमजोर हुँदै गएपछि पार्टीलाई सानो बनाउँदै जानु सिंह र चित्रबहादुर केसीका लागि धेरै फाइदाजनक छ । भविष्य बोकेका युवाहरूले एक–एक गर्दै पार्टी छोडेर हिँडेका छन् । अब त यस्तो भइसकेको छ कि जोसुकै बसोस् वा जाओस्, त्यसको कुनै हिसाबकिताब हुन छोड्यो ।

डा. ओम गुरुङको पनि त्यसैगरी दोहोलो काढिन्थ्यो । परि थापाचाहिँ बिन्दास मान्छे हुन् । जिम्मेवारीको खासै मतलब नगर्ने, राजनीतिक, बौद्धिक बहस गर्न रुचि राख्ने खालका हुन् । पार्टीमा लगातार दोहोलो काढेपछि बुद्धिजीवीहरू बस्नै सक्दैनथे ।

कमजोर क्षमताका व्यक्तिहरू पार्टीको माथिल्लो पदमा पुगेका छन् । तर, जुनसुकै कारणले भए पनि दुर्गा पौडेलको सार्वजनिक हैसियत ती सबैको भन्दा माथि छ । दुर्गा पौडेलको मिहिनेत र मोहनविक्रम सिंहको साथका कारण सार्वजनिक हैसियत माथि पुगेको हो । तर, पार्टीका अन्य नेताको सार्वजनिक उचाइ बन्न सकेन । चित्रबहादुर केसी र मोहनविक्रम सिंह जिन्दगीभर नेता हुने भएपछि नेतृत्व गर्ने चाहना भएका कोही व्यक्ति पार्टीमा किन बस्छ ? जिल्लाको हालत पनि त्यही हो, लामो समयसम्म पार्टी नेतृत्वमा बसिरहने । लगातार २५–३० वर्षसम्म कोही कसैको खेताला किन बन्छ ? एउटै व्यक्तिलाई जबर्जस्ती नेता किन मान्छ ? मसालबाट बाहिरिने अधिकांश नेता/कार्यकर्ताहरू यही सोचाइ राख्छन् ।

जनजाति पृष्ठभूमि भएका, महामन्त्री पनि भइसकेका र आन्तरिक संगठन मिलाउन सक्ने रामसिंह श्रीस थिए । तिनलाई पाँचौँ महाधिवेशनमा धोका दिएका व्यक्ति हुन् भनिन्थ्यो । समाज बुझेका, संसदीय प्रक्रिया र अन्य दलसँगको सम्बन्धलाई मिलाएर लैजान सक्ने क्षमता भएका बौद्धिक व्यक्ति नवराज सुवेदी र परि थापा थिए । उनीहरू दुई–दुईपटक सांसद भए र पार्टीमा उपाध्यक्ष, महासचिवको भूमिकामा रहे । एकताकेन्द्रसँग पार्टी विभाजनको समयमा उनीहरूलाई यसरी खेदिन्थ्यो कि सुवेदीलाई त कानुनमन्त्री हुनका लागि खुट्टा उचालेका छन् भनेर पार्टीभित्रै बदनाम गरिन्थ्यो । सुवेदीको बौद्धिक व्यक्तित्व, स्वच्छ छवि, जिम्मेवारी निर्वाह गर्ने शैलीबारे उनलाई बुझेका व्यक्तिहरूले कहिल्यै प्रश्न उठाएको पाइँदैन ।

डा. ओम गुरुङको पनि त्यसैगरी दोहोलो काढिन्थ्यो । परि थापाचाहिँ बिन्दास मान्छे हुन् । जिम्मेवारीको खासै मतलब नगर्ने, राजनीतिक, बौद्धिक बहस गर्न रुचि राख्ने खालका हुन् । पार्टीमा सबै खालका व्यक्तिको आवश्यकता पर्ने भए पनि लगातार दोहोलो काढेपछि बुद्धिजीवीहरू बस्नै सक्दैनथे । बुद्धिजीवीलाई लखेट्ने काममा भारतस्थित एकता समाजबाट आएका नेताको भूमिका बढी थियो र त्यो आरोप डिलाराम आचार्यलाई लाग्थ्यो । कालान्तरमा डिलाराम प्रवृत्ति अन्य व्यक्तिमा सर्‍यो र तिनीहरू आफैँ कारबाहीको सिकार भए । परिस्थिति यस्तो बन्यो कि पार्टीमा टिक्नै नसक्ने भएपछि डिलाराम पनि माओवादीमा गए ।

गलत लाइनको सिकार

मसाल कैयौँपटक गलत राजनीतिक लाइनको सिकार भएको छ । पुष्पलालले कांग्रेससँग मिलेर पञ्चायतका विरुद्धमा लड्नुपर्ने लाइन लिएको समयमा मसालले पुष्पलाललाई कांग्रेसपरस्त भनेर आलोचना गर्‍यो । कालान्तरमा कांग्रेस र वामपन्थी मिलेर मात्रै पञ्चायतलाई ढलाउन सम्भव भयो । विद्यार्थी आन्दोलनको जगमा घोषणा भएको २०३७ सालको जनमतसंग्रहलाई मसालले सुरुमा बहिष्कारको नीति लियो र समय गुज्रिएपछि जनमतसंग्रहको पक्षमा उभियो ।

त्यतिबेला बहुदलीय जनमतमा क्षति पुगिसकेको थियो । पञ्चायती चुनावमा जनपक्षीय उम्मेदवार उठाउने कुरालाई गलत बतायो र मसालले ती चुनावहरू बहिष्कार गर्‍यो । परिणाम यो भयो कि जनताको तहमा संगठन विस्तार हुन सकेन । बहुदलीय व्यवस्थाको स्थापनापछि २०४८ सालको संसदीय निर्वाचन बहिष्कार गरेर मसालले अर्काे गम्भीर भुल गर्‍यो । जनताले पार्टी खोजिरहेको समयमा पार्टी जनताबाट भाग्ने काम गर्‍यो । जसले संगठनमा धेरै ठूलो धक्का लाग्न पुग्यो । धक्काबाट पाठ सिकेर २०४९ र २०५१ का चुनावहरूमा भाग त लियो, त्यतिबेला धेरै ढिला भइसकेको थियो ।

पार्टीले स्थानीय र संसदीय चुनावमा भाग लिएर जनताको पक्षमा धेरै थोरै काम गर्दै आएको थियो । संसदमा प्रतिपक्षीय भूमिका राम्रो थियो । नवराज सुवेदी, परि थापा, चित्रबहादुर केसी, डिलाराम आचार्यहरूले संसदमा प्रतिपक्षीय भूमिका खेलेका थिए । चित्रबहादुर केसी २०७२ सालमा एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीको छैटौँ उपप्रधानमन्त्रीको रूपमा सरकारमा सामेल भए । संसदमा जम्मा ३ सिट भएको पार्टी सरकारमा सामेल हुनु अस्वाभाविक मात्र थिएन, चित्रबहादुर केसीको पदलोलुपताको पराकाष्ठा पनि थियो ।

पार्टी सरकारमा सामेल भइसकेपछि संघीयताविरुद्धको आन्दोलन निकै कमजोर बन्यो । पार्टीको प्रतिपक्षीय छविमा धब्बा लाग्यो । सरकारमा सामेल हुने कि नहुने भन्ने विषयमा पार्टीमा तीव्र मतभेद भयो । त्यही मतभेद बढ्दै जाँदा २०७७ सालमा पार्टी नै विभाजन हुन पुग्यो ।

केपी ओलीले संसद विघटन गरेपछि गण्डकी प्रदेशमा आफ्नै पार्टीका सांसद कृष्ण थापालाई पदच्यूत गरेर कांग्रेसका कृष्णचन्द्र पोखरेललाई मुख्यमन्त्री बनाउन मसालले निर्णायक भूमिका खेल्यो । परिणाम यति प्रतिकूल भयो कि २०७९ को चुनावमा सिंगो गण्डकी प्रदेशमा एउटा समानुपातिक सांसद जित्नसमेत सकेन । कांग्रेसको सरकार बनाउनका लागि आफ्नै पार्टीका सांसदलाई निष्कासन गरेपछि जनस्तरमा पार्टीको निकै बदनाम भयो र भोट घट्यो ।

संसदबाट अमेरिकी परियोजना एमसीसी पारित भइसकेपछि सत्ता गठबन्धन निकै बदनाम भइसकेको थियो । तर, प्रतिगमनको नाममा २०७९ को स्थानीय र संसदीय चुनावमा नेपाली कांग्रेससँग चुनावी गठबन्धन गर्‍यो । कांग्रेससँग गठबन्धन गरेपछि जनस्तरमा पार्टी थप बदनाम भयो र पार्टीलाई धेरै ठूलो क्षति पुग्यो । यसले पदका लागि जोसुकै पार्टीसँग चुनावमा गठबन्धन गर्नेरहेछन् भन्ने सन्देश प्रवाह मात्रै भएन, मसालको जनमत नै घटाइदियो ।

माओवादीको कथित् जनयुद्धको समयमा कांग्रेस, एमाले, राप्रपाका नेताहरूले गाउँ छोडिरहेका थिए । मसालले गाउँमा माओवादी ज्यादतीको भण्डाफोर गरिरहेको थियो । राज्य र माओवादीको ज्यादतीका विरुद्धमा लडेर संकटको कठिन घडीमा पनि जोगिएको पार्टी गणतन्त्र आएपछिको सहज अवस्थामा निकै कमजोर हुन पुग्यो ।

संगठनको गलत अभ्यास

मोहनविक्रम सिंहले विचित्रको सांगठनिक अभ्यास गर्ने गर्छन् । एउटा व्यक्तिको कमान्डमा पार्टी नै दुईवटा छन् । मसाललाई भूमिगत भनिएको छ, मान्छे तिनै हुन्, तिनीहरू नै मोर्चामार्फत चुनाव लड्ने हुन् । एउटा व्यक्तिले दुईवटा पार्टीमा बसेर राजनीति गरिरहेको छ । राष्ट्रिय जनमोर्चा र मसालमा हुने व्यक्ति तिनै हुन् । मात्रै आवरण फरक । खुला राजनीतिको दुनियाँमा यसप्रकारको अभ्यासलाई निरन्तरता दिइनु निरर्थक भइसकेको छ ।

यो तरिकाले न पार्टी क्रान्तिकारी बन्यो, न चुनावी बन्यो । उही मान्छे चुनावी कुरा गर्छ, उही मान्छे भूमिगत भएर चुनाव केही होइन, हाम्रो लक्ष्य नयाँ जनवादी क्रान्ति हो भन्दै क्रान्तिकारी बन्छ । भन्नका लागि यसलाई रणनीतिक र कार्यनीतिक भनिन्छ । तर, यो सिर्जनशीलता नभएको भद्दा तरिका हो । मलाई चाहिँ भूमिगत भनिने शैली रोपाइँ जात्रामा महिलाको भेषमा पुरुष नाचेको वा विलियम शेक्सपियरको कथामा भेष बदलेको झैँ लाग्छ ।

मसालको महामन्त्री मोहनविक्रम सिंह छन् भने राष्ट्रिय जनमोर्चाको अध्यक्ष चित्रबहादुर केसी छन् । यति सानो संगठनका लागि दुईवटा पार्टी किन आवश्यक छन् ? जवाफ सरल छ– एउटा पार्टीको प्रमुख मोहनविक्रमका लागि, मोर्चाको प्रमुख चित्रबहादुर केसीका लागि । सिंह झण्डै ५० वर्षदेखि पार्टी प्रमुख छन् भने केसी ३० वर्षदेखि अध्यक्ष छन् । कांग्रेस, एमाले, माओवादीजस्ता ठूला पार्टीहरू एउटा मात्रै भए पुग्ने, मसाल किन दुईवटा चाहिने ? किनभने दुई जनाका लागि प्रमुख पद लिएर राजनीति गर्नका लागि । दर्जनौँ तर्क गरिएलान्, तर उद्देश्य त्यही हो । राष्ट्रिय जनमोर्चा विघटन गरी मसाललाई निर्वाचन आयोगमा दर्ता गरेर पार्टीलाई राजनीतिको मैदानमा उतार्नुपर्छ । दुई–दुईवटा पार्टी चलाउँदाको झन्झटबाट मुक्त हुनुपर्छ ।

मोहनविक्रम सिंहले विचित्रको सांगठनिक अभ्यास गर्ने गर्छन् । एउटा व्यक्तिको कमान्डमा पार्टी नै दुईवटा छन् । मसाललाई भूमिगत भनिएको छ, मान्छे तिनै हुन्, तिनीहरू नै मोर्चामार्फत चुनाव लड्ने हुन् । एउटा व्यक्तिले दुईवटा पार्टीमा बसेर राजनीति गरिरहेको छ ।

मसाललाई भूमिगत पार्टी भनिन्छ । मसालले गरेका निर्णयहरू राष्ट्रिय जनमोर्चामा हुबहु लागू हुन्छन् । राष्ट्रिय जनमोर्चामार्फत हुने सम्पूर्ण निर्णयहरू पनि मोहनविक्रम सिंहले गरेका निर्णय हुन् । सिंहले सामाजिक हैसियत नभएका व्यक्तिलाई पार्टीको पोलिटब्युरो र केन्द्रीय सदस्य बनाइदिन्छन् । तिनीहरूले सिंहको पक्षमा हात उठाउँछन् र अलिकति सामाजिक हैसियत भएका व्यक्तिहरूलाई भूमिगत पार्टीभित्र ठेगान लगाइदिन्छन् । त्यसरी ठेगान लगाएकामध्ये कृष्ण अधिकारी पनि एक हुन् । विद्यार्थी आन्दोलनबाट अगाडि आएका अधिकारी राष्ट्रिय जनमोर्चाको नेतृत्वमा स्थापित हुँदै थिए । तिनलाई एक प्रकारले ठेगान लगाइयो भन्दा पनि हुन्छ । विद्यार्थी राजनीतिबाट पार्टी राजनीतिमा सक्रिय शंकर पोखरेल, घनश्याम भुसाल, गगन थापा, विश्वप्रकाश शर्मा, योगेश भट्टराई, रामकुमारी झाँक्री देशको राजनीतिमा उदाइरहँदा कृष्ण अधिकारीहरू गुमनाम भएका छन् । अरु धेरै व्यक्तिहरूको हालत पनि यही हो ।

परिस्थिति यहाँसम्म पुग्यो कि २०७९ सालको चुनावमा बागलुङबाट प्रतिनिधिसभा चुनावका लागि सिफारिस भएका अधिकारीको टिकट खोसेर सिफारिस पनि नभएका चित्रबहादुर केसी आफैँ चुनाव लड्न गए । केसीले अब म चुनाव लड्दिनँ भनेर २०७४ मै सार्वजनिक रूपमा सन्न्यास लिएको घोषणा गरेका थिए । चित्रबहादुर केसीको भनाइमा कुनै अडान छैन भन्ने यही घटनाबाट पनि पुष्टि हुन्छ । पदलोलुपताकै कारण केसीको नैतिकता कति कमजोर भएको छ भन्ने छर्लङ्ग भएको छ । पार्टीमा चित्रबहादुरबाहेक कोही छैनन् भन्ने शैलीमा केसीलाई उठाइयो । प्युठानमा पनि दुर्गा पौडेललाई दोहोर्‍याउनु हुँदैन भन्ने आवाज ठूलो थियो । गठबन्धनमा कांग्रेसका नेताहरूले पनि त्यो बताइरहेका थिए । परिस्थितिलाई पूरै बेवास्ता गरियो । परिणाम यो भयो कि पाँचदलीय गठबन्धन हुँदा पनि चुनावमा मसालका उम्मेदवारको हार भयो ।

मैले सुरुमै लेखेको छु कि मोहनविक्रम सिंह पार्टीको सबै थोक हुन् । पार्टीमा अन्य कोही कसैको निर्णायक हैसियत छैन । चित्रबहादुर केसी मोहनविक्रमको कृत्रिम बौद्धिक (आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्ट) पात्र मात्र हुन् । मोहनविक्रम सिंहले यस्तो हो भनेपछि टीभी, रेडियोमा गएर त्यही भनिदिन्छन् । चित्रबहादुर केसीको एउटा कलाचाहिँ गज्जब छ, जनताले बुझ्ने गरी मोहनविक्रम सिंहको नीति भन्न सक्छन् । केसी पदका लोभी हुन् भन्ने कुरामा मलाई कुनै द्विविधा थिएन ।

साथीहरू भने त्यस्तो होइन भन्थे । खासमा चित्रबहादुर केसीको चाहनामै मोहनविक्रम सिंहले ओली सरकारमा उपप्रधानमन्त्री बनाएर पठाइदिएका हुन् । सरकारमा गएपछि चित्रबहादुर केसीको प्रतिष्ठा डुब्छ भन्ने सिंहलाई थाहा थियो । चित्रबहादुरको आत्मप्रशंसा र मपाईंत्व धेरै बढेर गएको थियो । त्यो मपाईंत्वलाई साइजमा राख्नका लागि एउटा उपाय थियो, सरकारमा पठाउने । सिंहले चित्रबहादुर केसीलाई केपी ओलीको छैटौँ उपप्रधानमन्त्री बनाएर सरकारमा पठाइदिए । त्यसपछि केसीको सामाजिक नैतिकता र हैसियत डुब्न थालेको हो । अब त्यो कहिल्यै फर्किनेवाला छैन ।

आर्थिक लोभमा कहिल्यै नफसेका, भ्रष्टाचारविरोधी छवि बनाएका, तडकभडक नगर्ने, सामान्य जीवनशैली रुचाउने चित्रबहादुर केसी पदको लोभमा किन यति विधि फसे भन्ने कुरा उनैलाई थाहा होला । सरकारमा गएपछि डुब्न थालेको केसीको व्यक्तित्व पछिल्लोपटक चुनावमा उठेपछि झनै डुब्यो । मन्त्री र सांसदको पद प्राप्त गर्नु मात्रै ठूलो कुरा होइन रहेछ भन्ने यसैबाट पनि छर्लङ्ग हुन्छ । सांसदमा अरुलाई पठाएर पनि सम्मान प्राप्त हुने रहेछ भन्ने नारायणमान विजुक्छेप्रतिको आममान्छेको सम्मानबाट देखिन्छ । केसीले पदलोलुपताका कारण जनताको सम्मानलाई डुबाउँदै, डुबाउँदै गए । अहिले सामाजिक सञ्जालमा ९० प्रतिशत व्यक्तिहरूले केसीलाई गालीगलौज गरेका देखिन्छन् भने चिया पसलहरूमा पनि खिल्ली उडाइरहेको देखिन्छ ।

यदि संगठनमा नेतृत्व हस्तान्तरणको सही अभ्यास भइदिएको भए चित्रबहादुर केसीको व्यक्तित्व यसरी डुब्ने थिएन । पार्टीमा कैयौँ नयाँ नेताहरू स्थापित हुँदै जाने थिए । सिङ्गो पृथ्वी मैले मात्रै थामेको छुझैँ गरी नेतृत्वमा टाँसिइरहनुपर्ने कुनै आवश्यकता पनि थिएन ।

खुला अन्तर्विरोध

पार्टीमा खुला अन्तर्विरोध कहिलेकाहीँ चल्ने गर्छ । मोहनविक्रम सिंह आफ्नो विचार स्थापित गर्नका लागि अन्तर्विरोध चलाउने मामिलामा पनि माहिर छन् । मोहनविक्रम सिंहले केशरजंग रायमाझी, पुष्पलाल श्रेष्ठ, मनमोहन अधिकारी, मोहन वैद्य, पुष्पकमल दाहाल आदिसँग खुला रूपमा वैचारिक बहस गरेका छन् । अन्तर्विरोध चलाएका छन् । कैयौँ पुस्तकहरू लेखेका छन् । त्यसैले खुला वैचारिक छलफल गलत होइन । मोहनविक्रमलाई पढ्दै नपढेका व्यक्तिहरू मैले चलाएको खुला अन्तर्विरोधलाई नबुझेर अनुशासनको पाठ पढाउन आउँछन् । मैले के कुरा दाबीका साथ भन्न सक्छु भने मसालका दुईतिहाइभन्दा धेरै केन्द्रीय सदस्यहरूले मोहनविक्रमलाई पढेकै छैनन् र अहिले पनि पढ्दैनन् । सिंहले जे भने पनि, जे लेखे पनि नपढीकनै लालसलाम गर्छन् । नपढ्नेहरू बोल्न सक्ने हुँदैनन् र बोल्दैनन् पनि । सिंहलाई सबैभन्दा सजिलो नै त्यही हो । उनीजत्तिको लेख्न सक्ने पार्टीमा कोही छैनन् । त्यसैले सिंहलाई कुनै चुनौती छैन ।

मोहनविक्रम सिंहसँग मेरो अन्तर्विरोध किन पनि छ भने सिंहले ५० वर्षअगाडिको विचारको प्रतिनिधित्व गर्छन् र मैले ५० वर्षपछिको प्रतिनिधित्व गर्छु । आजभन्दा ५० वर्षअगाडिदेखिको विचार, शैली, तरिका अपनाएपछि त्यही कुरा नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण हुन सक्दैन । नयाँ पुस्ता नयाँ तरिकाले अगाडि बढ्न खोज्छ ।

एकताकेन्द्र–मसाल भएको समयमा रामसिंह श्रीस, नारायणकाजी श्रेष्ठ र मोहनविक्रम सिंहको बीचमा खुला अन्तर्विरोध चल्ने गरेको थियो । धेरैलाई लागेको छ कि सिंह र मेरोबीचमा चर्काे द्वन्द्व छ र पानी बाराबारको स्थिति छ । वास्तवमा स्थिति त्यस्तो छैन । हामीले धेरै विषयमा छलफल गरेका छौँ र पार्टीसँग पत्र आदानप्रदान भएका छन् । तर, दुवै जना आफ्नो कुरामा टसको मस नभएपछि मिलनविन्दु भेटिएको छैन । गोविन्द केसीको अनशन, झलनाथ खनालविरुद्धमा मैले सर्वाेच्च अदालतमा मुद्दा हालेपछि मतभेद सार्वजनिक भयो । केपी ओलीको संसद विघटनलाई प्रतिगमन हो वा होइन भन्ने विषय र कांग्रेससँगको चुनावी सहकार्यका बारेमा मतभेद थप चुलियो । त्यतिबेला मतभेदहरू सार्वजनिक गर्नु सही हुँदैनथ्यो । किनभने पार्टी चुनावमा होमिदै थियो । चुनावलाई असर गर्ने गरी कुनै पनि गतिविधि गरिनु उपयुक्त थिएन । मैले जिम्मेवारीपूर्वक मतभेदहरूलाई आफैँसँग राखेँ । मतभेदका बाबजुद प्युठानमा युवा विद्यार्थीको कमान्डर भएर चुनावी जिम्मेवारी पूरा गरेँ । चुनाव सकिएपछि ‘सत्ता गठबन्धनको चुनावी विघटन’ भनेर मतभेदको फायर खोलेको हुँ ।

मोहनविक्रम सिंहले युवाहरूको चेतना कहिल्यै बुझ्न खोज्दैनन् । बरू आफ्नो परम्परागत बुझाइ, जुन भुत्ते भइसक्यो, त्यही लाद्ने प्रयत्न गर्छन् । परिणाम यो भइदिएको छ कि धेरैजसो युवाहरूले एक–एक गर्दै पार्टी छोड्दै गएका छन् ।

सिंहले मलाई बारम्बार दिने सुझाव भनेको तपाईंका कुरा सार्वजनिक रूपमा नलैजानुस् भन्ने हो । मेरो सधैँ जोड रह्यो कि अबको जमाना तपाईंले सोचेको जस्तो गरी चल्दैन । तपाईंको सोचाइ मात्रै सबै थोक होइन । सूचना क्रान्तिको युगमा विभिन्न तरिकाले व्यक्तिका विचार बाहिर जान्छन् । अहिले पञ्चायत वा निरंकुश शासकबाट कुनै खतरा छैन र आफ्ना विचार लैजान मन लाग्यो भने एक क्लिकमा हजारौँलाई मेल र म्यासेज गर्न सकिन्छ भने मिडिया वा सामाजिक सञ्जालबाट विचार बाहिर लैजाने कुरा स्वाभाविक छ । कुनै कुरामा फरक मत भयो भन्दैमा पार्टीको सम्पूर्ण विरोध हुन सक्दैन । केही विषयमा फरक भत भए पनि पार्टीका निर्णयहरूलाई मानेर जाने गर्न सकिन्छ भन्ने मेरो राय रहिआएको छ । यही कुरा केही व्यक्तिहरूलाई तिलको पहाड लागेको छ । सिंह र मेरोबीचमा केही वर्षदेखि यही कुरामा द्वन्द्व छ, मिलेको छैन । मलाई आशा छ, समयले सबै मिलाउँछ ।

कुनै बेला मलाई मोहनविक्रम खतरा नेता लाग्थ्यो । सिंहले राजनीतिक भविष्यवाणी ठ्याक्कै मिलाउँछन् भन्ने नेता/कार्यकर्तालाई विश्वास थियो । कतिपय अविश्वसनीय कुराहरू पनि सुनिन्थे । जब मैले पनि राजनीतिक विश्लेषण गर्दै जान थालेँ, कतिपय सन्दर्भमा सिंहसँग चर्काे मतभेद पनि भयो । घटनाक्रम सिंहले भनेको जस्तो गरी विकास हुन छोड्यो । कतिपय सन्दर्भमा मैले गरेका विश्लेषणहरू मिल्न गए । त्यसपछि मलाई सिंह पनि औसत विश्लेषक हुन् र देशको राजनीति नेताहरूले विश्लेषण गरेको भन्दा बाङ्गोटिङ्गो तरिकाले पनि अगाडि जान्छ भन्नेमा म क्लियर हुँदै गएँ ।

मैले सिंहको मौलिक दार्शनिक योगदान कति रहेछ भनेर खोज्न थालेँ, तर खास नयाँ पाइनँ । मोहनविक्रम सिंहले समसामयिक राजनीतिक विचार लेख्ने काममा आफूलाई समर्पित गरेका छन् । नौलो जनवाद भन्ने चिनियाँ राजनीतिक कार्यक्रम पुष्पलाल श्रेष्ठले अगाडि सारेका थिए । नयाँ जनवादी कार्यक्रम यस्तै हो भनेर विस्तृत व्याख्या सिंहले पनि गरेका छैनन् । सिंहले नेपाली इतिहास र समाजको मौलिक तरिकाले विस्तृत व्याख्या गरेको पाइनँ । समाजमा भएका अन्तर्विरोधसम्बन्धी राजनीतिक लेखबाहेक अनुसन्धानमूलक लेखहरू पनि पाइनँ । सयौँ ठाउँमा दोहोरिएका एकै प्रकृतिका लेखहरू सयौँ छन् र तिनलाई पुस्तकको आकार दिइएको छ । सिंहका दर्जनौँ त्यस्ता समसामयिक राजनीतिक पुस्तकहरू प्रकाशित छन् ।

त्यस हिसाबले मोहनविक्रम सिंहले नेपाली राजनीतिमा मौलिक नीति, योजना र कार्यक्रम अगाडि सारेको देखिएन । अनि, मैले मसाल किन अगाडि बढ्न सकेन भनेर विश्लेषण गर्न थालेँ, र बुझेँ कि सिंहले नेपाली समाजमा नयाँ कार्यक्रम अगाडि सारेकै रहेनछन् । नयाँ जनवादी क्रान्ति भनेपछि सबै त्यसमै बुझ्नुपर्ने । त्यसपछि मेरो भ्रम पूरै तोडियो । मैले कृष्ण अधिकारी, मीना पुन, तिलक जीसी, ज्ञामुराम न्यौपाने, सोम कार्की, रामबहादुर बुढा, काशिनाथ पोखरेल, रामप्रकाश पुरीलगायत नेताहरूलाई मेरो कुरा देश नयाँ जनवादी क्रान्तिको चरणबाट धेरै अगाडि बढिसक्यो, अब देशमा सशस्त्र क्रान्ति हुँदैन । सशस्त्र क्रान्ति हुन्छ भन्ने भ्रममा म छैन भनेर भन्न थालेँ ।

यो लेख मसालको विरोध होइन, मसाललाई नयाँ ढंगले अगाडि लैजानका लागि प्रयत्नको खोजी हो । यदि साथीहरूले मसालको विरोध भनेर बुझे भने गम्भीर गल्ती हुनेछ । पार्टी कार्यालय कपनमा ९० वर्षका महामन्त्री र ८५ वर्षका मोर्चाका अध्यक्ष बैठक बसेर अझै पनि कार्यकर्ताको नाममा रातो मसीले रेजा लगाएर कारबाही गर्दै जाने हो भने कारबाही गर्न बाँकी कोही पनि रहने छैन ।

आठौँ महाधिवेशनमा दुई थरी दस्तावेज प्रस्तुत भए । मोहनविक्रम सिंह र कृष्ण पौडेल नेतृत्वमा ८ जना अल्पमत पक्षको तर्फबाट । मैले साथीहरूलाई भनेको थिएँ कि अल्पमतको दस्तावेजमा कुनै नयाँ कुरा छैन । भद्दा जार्गनमा मलाई विश्वास छैन । सयौँ पेजका दस्तावेजहरू तयार गरिए । महाधिवेशनबाट मोहनविक्रम सिंहको लाइन पारित भयो । तर, पार्टीमा मतभेद झन् चुलिँदै गयो । अल्पमतको नेतृत्व गरेका कृष्ण पौडेलको कुरा के रहेछ भनेर घरमै पुगेँ । करिब ४ घण्टा छलफल भयो । तीन घण्टा सुनेँ, एक घण्टा मेरा जिज्ञासा र धारणा राखेँ । दस्तावेज लेख्न ढंग पुगेन कि भनेको झन् कमजोर सोचाइ पाएँ । नयाँ जनवादी क्रान्तिको नाममा बन्दुकको त कुरै छोडौँ, साथीहरूले एउटा गुलेली पनि हान्दैनन् भन्नेमा म क्लियर छु । तर नयाँ जनवादी क्रान्तिको दिशामा अगाडि बढ्नुपर्छ भन्छन् ∕ मचाहिँ तीन छक्क । नेताका कुरा सुनिदिन गएको, सुनेर आएँ । त्यसको केही महिनापछि कृष्ण पौडेल, सन्तबहादुर नेपाली, रामबहादुर बुढालगायतका साथीहरूले पार्टी फोडेर हिँडे । त्यो बेकारको बहुलट्ठीपन भनेर लेख लेखेँ । अहिले पनि मेरो कुरा त्यही हो । नयाँ नीति, नयाँ विचार र नयाँ कार्यक्रम नभईकन पार्टी फुटाउनुको कुनै औचित्य थिएन ।

प्रगतिशील विचारको योगदान

मोहनविक्रम सिंह राजनीतिक मात्रै होइन, सामाजिक आन्दोलनका सन्दर्भमा पनि प्रगतिशील विचारका वाहक हुन् । रुढीवाद, अन्धविश्वास, धार्मिक अतिवादजस्ता विषयमा आफूलाई खरो उतारेका छन् । महिला, दलित, पिछडिएका क्षेत्रका जनताको अधिकारमा उनको विचारको उल्लेखनीय योगदान छ । प्रेम, विवाह, परिवार, सम्बन्धविच्छेद, व्यक्तिगत सम्पत्तिजस्ता विषयमा पनि सिंहको धारणा प्रस्ट छ ।

प्युठानको किसान आन्दोलन, देशको मजदुर आन्दोलन, किसान मार्च, महिला मार्चमा उल्लेखनीय योगदान छ । ती संघर्षहरूले राजनीतिक आन्दोलनमा पनि मद्दत गरेका छन् ।

देशको प्रगतिशील साहित्यको क्षेत्रमा पनि ठूलो योगदान छ । दर्जनौँ साहित्यिक कृतिहरू रचना गरेका छन् । साहित्य, संस्कृति, इतिहास, भूगोल आदि धेरै विषयमा कलम चलाएका छन् । बहुचर्चित उपन्यास जलजला प्रकाशनको तयारीमा छ ।

प्रगतिशील विचारलाई व्यवहारमा लैजानका लागि प्रगतिशील व्यवहार आवश्यक पर्छ । सिंहले अपनाइरहेको जडसूत्रीय कार्यशैलीका कारण ती विचारहरू समाजमा लागू हुन सकेनन् । पार्टीको निर्णयात्मक हैसियतमा महिलाहरूलाई ल्याइएन । मसालको केन्द्रीय समितिमा दुई–चार जनाबाहेक कहिल्यै पनि महिलाहरू थिएनन्, छैनन् । दलित, जनजाति, मधेशी समुदायको प्रतिनिधित्व पनि नाम मात्रैको छ ।

युवाहरूको चेतनामाथि दमन

मोहनविक्रम सिंहले युवाहरूको चेतना कहिल्यै बुझ्न खोज्दैनन् । बरू आफ्नो परम्परागत बुझाइ, जुन भुत्ते भइसक्यो, त्यही लाद्ने प्रयत्न गर्छन् । परिणाम यो भइदिएको छ कि धेरैजसो युवाहरूले एक–एक गर्दै पार्टी छोड्दै गएका छन् । हामीले २०६३ सालमा नेपालगञ्जमा निर्माण गरेको ५५ सदस्यीय अखिल छैटौँको केन्द्रीय समितिका ४८ जनाले पार्टी छोडेर हिँडेछन् । पार्टीमा भएका ७ जनालाई पनि लगभग भूमिकाविहीन बनाइएको छ । यस्तो अवस्थामा पार्टी कसरी चलोस् ?

विद्यार्थी संगठन अखिल (छैटौँ) निर्माण भएपछिका नौ जना अध्यक्षमध्ये हिमलाल पुरी, कृष्ण अधिकारी, राजेन्द्र ढुंगाना र म मात्रै पार्टीमा छौँ । हिमलाल पुरी पनि करिब १० वर्ष पार्टीबाट बाहिरिएर फर्किएका हुन् । यस हिसाबले तीन जना मात्रै भन्दा हुन्छ । अरू सबै एक–एक गरेर बाहिरिइसकेका छन् । कारण हो, भूमिकाविहीन बनाइनु । पार्टी छोडेर फर्किएको हुनाले हिमलाल पुरीलाई पुरानो विरासत फर्काउन गाह्रो भएको छ ।

सत्य यो हो कि पार्टी फुटमा मात्रै होइन, मोहनविक्रम सिंहलाई कुनै कुरामा पनि चिन्ता लाग्दैन । उनी एउटा गज्जबका जोगी स्वभावका व्यक्ति हुन् । जसरी जोगीलाई आफ्नो कुटी भए पुग्छ, सिंहलाई पनि आफू महामन्त्री भएको पार्टी भए पुग्छ ।

कृष्ण अधिकारी र राजेन्द्र ढुंगाना पार्टीको कमजोर भूमिकामा छन् । विद्यार्थी मोर्चाबाट आएका व्यक्तिहरूलाई भूमिका नदिएपछि सबैले एक–एक गर्दै पार्टी छोड्दै गए । युवाहरूलाई पार्टी नेतृत्वले गन्दै नगनेपछि युवाहरूले पनि ९० को नेरघेर पुगेका मोहनविक्रम सिंहलाई किन गन्ने ? परिस्थिति यस्तो भयो कि कसैले कसैलाई गन्नै छोडे । त्यसपछि पार्टी युवाविहीन बन्दै गयो । युवाहरूले पार्टीमा आफ्नो क्षमताअनुसारको भूमिका खोज्छन् । पिछडिएको चेतना, पदलोलुप र कमजोर क्षमता भएका व्यक्तिलाई बीसौँ वर्षसम्म नेता मानेर, धुलो टकटक्याएर नयाँ युवाहरू कोही बस्दैनन् ।

माओत्सेतुङ भन्ने गर्छन्, जनताबाट सिक । तर, मोहनविक्रम त्यसको ठीक उल्टो, सबै कुरा आफैँबाट सिक्नुपर्छ भनेर नेता/कार्यकर्तालाई आफ्नो विचार लाद्ने । हाम्रा कुरा केही सुनुवाइ हुने होइनन् भनेर नेता/कार्यकर्ता छिटफुटबाहेक कुरा उठाउँदैनन् । एकलौटी कार्यशैलीले पार्टीलाई गाँज्दै लगेको छ ।

मसालमा एउटा मनोरोग छ, आफू मात्रै अब्बल, अरू सबै काम नलाग्ने हुन् भन्ने खराब मनोविज्ञान । यस प्रकारको मनोविज्ञान मोहनविक्रम सिंहले नै निर्माण गरेका हुन् । यो मनोविज्ञानले मसाललाई समाजबाट एकलकाँटे बनाएको छ । यही समस्या मोहन वैद्य, नेपाल मजदुर किसान पार्टी, आहूतिको पार्टीमा पनि छ । यिनीहरू कि सुदूरपूर्वको कुरा गर्छन्, कि सुदूरभविष्यको कुरा गर्छन् । विद्यमान व्यवस्थालाई सही ढङ्गले मूल्यांकन गर्नै सक्दैनन् । वर्तमानका लागि उपयोगी नीति तथा कार्यक्रम ल्याउँदैनन् । फलस्वरूप कार्यकर्ताले पनि नेताले भनेको कुरा पत्याउँदैनन् । नेताहरूको मनोगत धारणा लाद्ने प्रयत्न हुँदा वास्तविकतासँग मेल खाँदैन । त्यसपछि पार्टीले जनाधार निर्माण गर्न सक्दैनन् ।

मोहनविक्रम सिंहले नचाहेको कुनै पनि व्यक्ति केन्द्रीय समितिमा पुग्नै सक्दैन । जिल्ला र प्रदेशमा भने पुग्ने सम्भावना हुन्छ । किनभने इन्चार्ज अर्कै व्यक्ति हुन्छ । पदमा भएका नेताहरूलाई आफू शक्तिशाली भएको भ्रम छ ।

मोहनविक्रमको आड लिएर तिनीहरूले कार्यकर्तामाथि दमन गर्छन् । पार्टीमा माथि उठ्नै दिन्नन् किनभने तिनीहरूलाई सिंहको प्यारो बनेर सानातिना फाइदा लिनुमा आफ्नो भविष्य देख्छन् । छोटा बुद्धिका नेताले देख्ने त्यत्ति मात्रै हो । परिस्थिति सधैँ एकनासको हुँदैन । जब सिंहसँग मतभेद बढ्दै जान्छ, त्यसपछि सिंहले तिनीहरूको कमजोर त्यान्द्रो खुस्काइदिन्छन् । बल्ल तिनीहरूलाई थाहा हुन्छ कि म त नेता नै रैनछु । मसँग केही रहेनछ । हिजोसम्म रजाइँ गरेको व्यक्ति एकाएक भुईंमा पछारिन्छ, पार्टीबाट निष्कासित हुन्छ र चकित पर्छ ।

एकपटक दीनानाथ शर्माले सार्वजनिक कार्यक्रममा भनेका थिए, 'मोहनविक्रम सिंहसँग नेता/कार्यकर्तालाई कारबाही गर्ने भन्ने लिस्ट पहिल्यै बनिसकेको हुन्छ । कसलाई कतिबेला आवश्यक पर्छ, त्यतिबेला कारबाही गरेर फालिदिन्छन् ।' पार्टीमा लामो समय काम गरेका नेताहरूसँग बेग्लाबेग्लै अनुभवहरू छन् । चित्रबहादुर केसीलाई मोहनविक्रम सिंह भए पुग्ने, मोहनविक्रम सिंहलाई चित्रबहादुर केसी भए पुग्ने शैलीमा कामहरू भइरहेका छन् । यसले पार्टी निर्माणमा धेरै ठूलो धक्का लागेको छ र बारम्बार फुट र विभाजन भइरहेका छन् ।

गज्जबका व्यक्तित्व

कैयौँ आलोचनाका बाबजुद मोहनविक्रम सिंह गज्जबका व्यक्ति हुन् । उनी मधुर स्वरमा मीठो बोल्छन् । धेरै कुराहरू सुन्छन्, थोरै बोल्छन् । अपवादबाहेक पार्टीमा प्रक्रियाहरू पुर्‍याएर निर्णय लिन्छन् । पुष्पकमल दाहालझैँ बाटो–बाटोमा पार्टीका केन्द्रीय सदस्य थप्दै हिँड्दैनन् । यो पनि सिंहको एउटा शक्ति हो । पार्टीका हरेक निर्णयमा विधि पुर्‍याउँछन् । तर ती विधि धेरैजसो अलिखित हुन्छन् र सिंहले आफ्नो अनुकूल प्रयोग गर्छन् । लिखित विधि धेरै छैनन् । सबैजसो अलिखित विधि नै हुन् र सिंह आफैँले बनाएका हुन् । जुन विधि आजसम्म निरन्तर अभ्यासमा छन् ।

मान्छेलाई लाग्दो हो, यति धेरैपटक पार्टी फुट्दा पनि मोहनविक्रम सिंहलाई किन कुनै चिन्ता लाग्दैन ? सत्य यो हो कि पार्टी फुटमा मात्रै होइन, मोहनविक्रम सिंहलाई कुनै कुरामा पनि चिन्ता लाग्दैन । उनी एउटा गज्जबका जोगी स्वभावका व्यक्ति हुन् । जसरी जोगीलाई आफ्नो कुटी भए पुग्छ, सिंहलाई पनि आफू महामन्त्री भएको पार्टी भए पुग्छ । सानो–ठूलो भन्ने विषयमा कुनै मतलब छैन । शान्त स्वभाव छ, कहिल्यै रिसाउँदैनन् । पार्टीभित्र जस्तासुकै भुइँचालो आओस्, आत्तिने भन्ने शब्द तिनको शब्दकोशमा छैन । पार्टीमा जस्तासुकै परिस्थितिहरू आऊन्, सिंह लगातार आफ्नो काममा लाग्छन् । एउटा ध्रुवसत्य कुरा के हो भने दुर्गा पौडेल मोहनविक्रम सिंहका लागि सबथोक हुन् । यति लामो दीर्घजीवन ६० प्रतिशत सिंहको र ४० प्रतिशत पौडेलको हो । मैले दुर्गा पौडेल र अमिता कपालीलाई विशेष सम्मान गर्छु । यी दुई महिलाहरूप्रति नेपाली समाजमा यति धेरै अपमान गरिएको थियो कि ती सबैलाई पचाएर आफ्नो प्रेमप्रति समर्पित भएर समाजसँग जुधेका छन् । दुर्गा पौडेल, मोहनविक्रमसँग जोडिएकी यस्तो पात्र हुन्, जसले सिंहलाई बलियो साथ दिइरहेकी छिन् । बरु सिंहले नै पौडेलाई बेकारमा विवादमा ल्याउने काम गरेका छन् । राष्ट्रियसभाको सदस्यमा सिंहले अनावश्यक विवादमा ल्याउने काम गरे र पौडेलको उचाइ घटाइदिए ।

सारा मान्छेले मोहनविक्रमलाई छोडून् तर तिनले आफ्नो धुन कहिल्यै छोड्दैनन् । जनआन्दोलन २०६२ को अन्त्यतिर पार्टी फुटको सँघारमा थियो । मोहनविक्रम सिंह कुलेश्वर बस्थे । पार्टीका दस्तावेज टाइप गर्नुपर्ने भयो । दस्तावेज टाइप गर्नका लागि एक रात म त्यहाँ गएँ । राति ११ बजेसम्म सामग्रीहरू टाइप गरेर सुतेँ । बिहान साढे ३ बजे सिंह तातो पानी लिएर मलाई उठाउन आए । उनको खटाइ निकै लोभलाग्दो छ । सिंहका अक्षर नबुझिने खालका छन् । पार्टीका ४–५ जना र मैले मात्र राम्रोसँग बुझ्थ्यौँ । अहिले त बोलेर सहयोगीलाई लेखाउने गर्छन् । बुढ्यौली र आँखाका कारण पढ्न र लेख्न समस्या भएको छ । किताबमाथि लेन्सको प्रयोग गरे पनि धेरै झन्झटिलो हुन्छ । तर, एक्लै हुँदा लेन्स राखेरै भए पनि पुस्तकहरू पढ्छन् ।

नवौँ महाधिवेशनका लागि सिंह देशव्यापी दौडाहामा छन् । झण्डै ९० वर्षको उमेरमा लामो रुटको गाडीमा मात्रै होइन, मोटरसाइकलको पछाडि बसेर पनि यात्रा गरेका छन् । जिल्ला सम्मेलनहरूमा घण्टौँसम्म मञ्चमा बस्छन् । कार्यकर्तालाई प्रशिक्षण दिन्छन्, पत्रकार सम्मेलन गर्छन् ।

चौथो महाधिवेशनपछि सिंह केही समयबाहेक निरन्तर नेतृत्वमा छन् । पार्टीको निर्माण, फुट, विभाजन, कारबाही, चुनावी जित, हार, जेजस्ता घटना भएका छन्, त्यसमा सिंह प्रत्यक्ष संलग्न छन् । मसालको जेजति निर्माण भयो, त्यसको मुख्य श्रेय र मसालको शक्ति जसरी क्षीण हुँदै गएको छ, त्यसको दोष पनि मोहनविक्रम सिंहलाई नै जान्छ ।

मोहनविक्रम सिंहले दीर्घकालमा के हुन सक्छ भनेर आकलन गर्छन् । तिनलाई सांसदको हैसियत राम्रोसँग थाहा छ । अर्काे कुरा, सिंहलाई प्राकृतिक रूपमा आवाजले साथ दिएन । यदि चित्रबहादुर केसीलाई झैँ आवाजले साथ दिएको हुन्थ्यो भने तिनी निकै प्रभावशाली नेता हुने थिए । प्युठानबाट आजसम्मका कुनै पनि चुनावमा हार्थे भन्ने मलाई लाग्दैन ।

आफू भूमिगत भनेरै सही, प्युठानको एक थान सांसद हुने रूचि देखाएनन् । चित्रबहादुर केसीझैँ सरकारमा जाने लोभ देखाएनन् । जतिसुकै विरोध गरे पनि २०७४ को चुनावमा पौडेललाई प्युठानको सांसद बनाउनु स्वाभाविक थियो । दुर्गा पौडेलको जसरी विरोध हुने गर्छ, कतिपय सन्दर्भमा बेठीक छ । मोहनविक्रम सिंहको सम्मानका लागि वाम गठबन्धनले दुर्गा पौडेललाई टिकट दिएको थियो ।

सिंहले आजसम्म मसाल र राष्ट्रिय जनमोर्चा नामका दुईवटा पार्टीलाई जसरी नौजाले तरिकाले आफ्नो मुट्ठीमा राखेर चलाएका छन्, संगठन चलाइको तरिका सिंहकै जीवनकालमा पूरै असफल भएको अनुभव पार्टीका सबैलाई हुनु आवश्यक छ ।

सिंहले आफ्नो स्वास्थ्यलाई निकै ख्याल गर्छन् । उनको दीर्घजीवन लोभलाग्दो छ । झण्डै ९० वर्षको उमेरमा पढ्ने, लेख्ने कामलाई निरन्तरता दिइरहेका छन् । पार्टीका कार्यक्रममा देश, विदेश हिँड्छन् । प्रशिक्षणहरू दिने गर्छन् । सिंहको सक्रियता सामान्य नभएर विशिष्ट गुण हो ।

प्रजा परिषद्को प्रसंग

नेपालमा राणा शासनका विरुद्ध संघर्ष गर्नका लागि १९९३ सालमा नेपाल प्रजा परिषद् स्थापना भएको थियो । टंकप्रसाद आचार्य, दशरथ चन्द, रामहरि शर्मा, धर्मभक्त माथेमा र जीवराज शर्मा मिलेर यसको स्थापना गरेका थिए । त्यसले राणा शासनका विरुद्धमा संघर्ष गरेको थियो । दशरथ चन्द र धर्मभक्त माथेमा शहीद भए ।

राणा शासनका विरुद्धमा हलचल ल्याएको नेपाल प्रजा परिषद् राजनीतिक रूपमा कहिल्यै ठूलो पार्टी हुन सकेन । २०१५ सालको संसदीय चुनावमा प्रजा परिषद्‌ले तीन सिट जितेको थियो । पार्टीका संस्थापक अध्यक्ष टंकप्रसाद आचार्य पछि प्रधानमन्त्री पनि भए । तर, पार्टीको हालत यसरी खराब हुँदै गयो कि आजको राजनीतिमा त्यसको कुनै अस्तित्व नै छैन ।

यो लामो लेखबाट के थाहा हुन्छ भने मसाल आज भेन्टिलेटरमा छ । पार्टी प्रजा परिषद् हुने खतरा पनि छ । भेन्टिलेटर भनेको पार्टीका लागि कठिन अवस्था हो । बारम्बारका फुट, विभाजन, कार्यकर्ता पलायनजस्ता कारणले पार्टी निकै कमजोर बनेको छ । मोहनविक्रम सिंह र चित्रबहादुर केसीको जडसूत्रीय, पुरानो र अव्यावहारिक शासनबाट मुक्ति पाएको दिन मसाल कि अगाडि बढ्छ कि सकिन्छ । अगाडि बढ्नका लागि संगठन, नेतृत्व, तत्कालीन कार्यक्रम, कार्यप्रणालीजस्ता विषयमार्फत वैज्ञानिक र व्यावहारिक प्रयोगमा जानैपर्छ । सकिनका लागि केही गर्नै पर्दैन । तीव्र ढङ्गले जनसमर्थन गुम्दै गएको छ । २०६४ को चुनावमा १ लाख ३ हजार, २०७० मा ९२ हजार, २०७४ मा ६२ हजार र २०७९ मा ४५ हजार मत आएको देखिन्छ । यसरी १५ वर्षको अवधिमा झण्डै ६० प्रतिशत मत गुमाउनु सामान्य कुरा होइन ।

पार्टीलाई समयअनुसार बदल्न नसक्दा प्रजा परिषद् राजनीतिक परिदृश्यबाट लोप भएको छ । नेकपा मसालको पनि देशको राजनीतिक परिवर्तनमा महत्त्वपूर्ण योगदान छ । समय, परिस्थितिअनुसार चल्न र पार्टीको भूमिकालाई हस्तक्षेपकारी बनाउन नसक्दा पार्टीको अस्तित्वमाथि संकट पैदा भएको छ । पार्टीलाई प्रजा परिषद् बनाउने कि देशको राजनीतिमा सशक्त हस्तक्षेपकारी बनाउने भन्ने कुरामा पार्टीका नेता/कार्यकर्ताले समयमै चिन्तन, मनन गरेर अगाडि बढ्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

यस कारण मोहनविक्रम फेरि महामन्त्री बन्नुपर्छ

मसालको नवौँ महाधिवेशन आउँदै छ । साथीहरूले सोध्ने गर्छन्, अब महामन्त्री कसलाई बनाउने हो ? मैले प्रस्ट जवाफ दिने गरेको छु कि मोहनविक्रम सिंह नै महामन्त्री बन्नुपर्छ र बनाउनुपर्छ । त्यसका केही कारणहरू छन् ।

एक, मसालमा त्यत्तिको उचाइ, सक्रियता र हैसियत भएको दोस्रो नेता छैन । स्थिति कतिसम्म दयनीय भइसकेको छ भने निकै कमजोर व्यक्तिहरू केन्द्रीय समिति र पोलिटब्युरोमा छन् । कम्तीमा राजनीतिक क्षेत्र र मिडियाले चिनेको व्यक्ति महामन्त्री हुनुपर्छ । ती एक मात्र व्यक्ति मोहनविक्रम सिंह हुन् ।

दुई, सिंहले आजसम्म मसाल र राष्ट्रिय जनमोर्चा नामका दुईवटा पार्टीलाई जसरी नौजाले तरिकाले आफ्नो मुट्ठीमा राखेर चलाएका छन्, संगठन चलाइको तरिका सिंहकै जीवनकालमा पूरै असफल भएको अनुभव पार्टीका सबैलाई हुनु आवश्यक छ । यसलाई सुधार गर्नुपर्छ भनेर आजसम्म कुनै एउटा पनि नेताले भनेका छैनन् । हाम्रो तरिका गलत छ भन्नेमा सबै नेता/कार्यकर्तालाई बोध भए पनि सिंहका अगाडि कोही बोल्न सक्दैनन् । अर्थात् यसरी भन्न सकिन्छ कि सिंह महामन्त्री छउञ्जेल मसालमा कुनै सुधार हुनेवाला छैन ।

तीन, राजनीतिक परिस्थिति नयाँ जनवादी क्रान्तिभन्दा निकै अगाडि बढिसक्दा पनि सिंहले नयाँ जनवादी क्रान्तिकै नारा दिइरहेका छन् । सबैजसो नेता/कार्यकर्ताले नयाँ जनवादी क्रान्ति हुँदैन भन्न थालिसकेका छन् । मोहनविक्रम सिंहले नयाँ जनवादी क्रान्ति लेखेपछि कोही बोल्न सक्दैनन् । पुष्पलालको अनुवादबाट प्राप्त नयाँ जनवादी क्रान्तिको नारा नछोडेका व्यक्ति सिंह थिए भन्नका लागि पनि महामन्त्री हुनुपर्छ ।

चार, हामीजस्तो छैटौँ–सातौँ पुस्तामा अहिल्यै नेतृत्व आउने परिस्थिति नबनेको र हामीभन्दा माथिल्लो पङ्क्ति लगभग नेतृत्वका लागि सक्षम नदेखिएको हुनाले हाम्रो पङ्क्ति नेतृत्व गर्न तयार हुनका लागि मोहनविक्रम सिंह आवश्यक छ । किनभने मोहनविक्रमको वरिपरि घुमिरहेको अक्षम पुस्ता सिंह र केसीका साथसाथै फेजआउट हुन आवश्यक भएको छ । चाकरी र चाप्लुसी गरेर मोहनविक्रम सिंहका दायाँ–बायाँ घुम्ने साथीहरूले पार्टीको नेतृत्व गर्न सक्दैनन् भन्नेमा देशभरका कार्यकर्ता प्रस्ट हुनुपर्ने आवश्यकता छ ।

मसालबाट छुटेर गएका नेता/कार्यकर्ताहरूलाई एकत्रित गरेर जानुपर्ने आवश्यकता छ । त्यसका लागि सबैले जिम्मेवारीपूर्वक छलफल, विचारविमर्श गर्नुपर्छ । बदलिएको विश्व परिस्थिति, देशको परिस्थितिसुहाउँदो नयाँ विचार निर्माण गर्न बृहत् छलफल आवश्यक छ । पार्टीको भावी राजनीति र संगठनको विषयमा अनुसन्धानका लागि टिम बनाएर काम गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । विगतका कमीकमजोरी महसुस गर्ने, देशको राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, प्रविधिमा आएको फेरबदलजस्ता परिस्थितिअनुकूल संगठनलाई अगाडि बढाउने काममा अगाडि बढाउँदा मात्रै पार्टीले गति लिन सक्छ ।

पार्टीबाट बाहिरिएका युवाहरूलाई समेट्दै सामूहिक भूमिकालाई बढाउँदै पार्टीलाई संगठित गर्दै लैजानुपर्छ । पार्टीलाई भेन्टिलेटरबाट निकालेर प्रभावशाली भूमिकामा लैजाने काम गतिशील नेतृत्व र देशव्यापी परिचालन र संघर्षबाट मात्रै सम्भव छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, चैत १४, २०८० ०७:०१