आजको आवश्यकता इन्जिनियर कि उद्यमशील इन्जिनियर ?

A+ A A-

हाल नेपालमा इन्जिनियर र इन्जिनियरिङ पेसाप्रतिको सामाजिक प्रतिष्ठासँगसँगै इन्जिनियरिङ शिक्षाप्रतिको आकर्षण विगतको तुलनामा क्रमश: खस्कँदो अवस्थामा छ । संख्यात्मक रूपमा इन्जिनियरिङ अध्ययन गर्ने संस्थाहरूमा बढोत्तरी भए पनि तुलनात्मक रूपमा प्रतिस्पर्धामा कमी आएको छ ।

हाम्रा विश्वविद्यालयहरूको परिसरमा भन्दा युवाहरूको भिड विमानस्थलहरूमा बढी देखिनु हाम्रो समग्र उच्च शिक्षाप्रति गम्भीर प्रश्न तेर्सिनु हो । समस्याको संवेदनशीलतालाई बुझी सम्बन्धित सरोकारवालाहरूबीच गहन बहस र विमर्श गरी बेलैमा समाधानका उपायहरू नखोजेमा निकट भविष्यमै हाम्रो शिक्षा प्रणाली नै धराशायी हुने निश्चितप्रायः छ ।

अहिले भइरहेका परिवर्तनहरूले विकसित र विकासशील राष्ट्रहरूलाई पार्ने दीर्घकालीन असरहरूबारे आकलन गर्न कठिन भए पनि एउटा कुरा स्पष्ट छ कि कुनै पनि राष्ट्रको समृद्धि त्यो राष्ट्रका नागरिकहरूले हासिल गरेको ज्ञान र त्यो ज्ञानको माध्यमले प्रतिस्पर्धी वस्तु उत्पादन र सेवा प्रवाह कसरी गर्छन् भन्ने कुरामा निर्भर रहन्छ । त्यसैले कुनै पनि राष्ट्रमा नवीन सोच भएका उद्यमशील इन्जिनियरहरूको विशिष्ट महत्त्व हुने गर्छ ।

विगत केही दशकमा संसार नै अकल्पनीय रूपमा परिवर्तन भएको छ । कम्प्युटर विज्ञानले हाम्रो काम गर्ने शैलीमा मात्र होइन, समग्र जीवनपद्धति नै बदलिदिएको छ । असंख्य सूचना र तथ्याङ्कको व्यावहारिक विश्लेषण र प्रयोगले हाम्रो अर्थसामाजिक संरचनालाई उथलपुथल बनाएको छ । इन्टरनेटको प्रयोगले ज्ञानलाई व्यापारीकरण गरिदिएको छ । हरेक मान्छेको जुनसुकै सूचनामा सहज पहुँचले गर्दा ज्ञानमा कसैको पनि स्वामित्व स्थापित नहुने हो कि भन्ने आशंका बढेको छ ।

विद्यालयमा अध्ययन गर्ने सामान्य विद्यार्थीहरू च्याटजीपीटी, विकिपिडियामार्फत प्राध्यापकले लेख्नेजत्तिकै लेख लेख्न सक्ने भएका छन् । डिजिटल मिडियाको प्रयोगले हामी जस्तो कल्पना गर्छौं, त्यस्तै कुरा सिर्जना गर्न सक्ने अवस्थामा पुगिसक्यौँ ।

आफ्नो काममा नवप्रवर्तन र सिर्जनशीलता देखाउन नसक्ने उच्च शिक्षित विज्ञहरूको विज्ञता नै धरापमा पर्न थालिसकेको अवस्था देखिँदै छ ।

सस्तो श्रमशक्तिको आउट सोर्सिङले हाल उत्पादन लागत घटाइरहेको छ भने भविष्यमा सस्तो र व्यावहारिक रोबोटले मानव श्रमलाई नै विस्थापित नगर्ला भन्न सकिन्न । त्यस्तो अवस्था आए मानव श्रम बेचेर भित्र्याएको रेमिट्यान्सले धानेको हाम्रो अर्थतन्त्रको हविगत कस्तो हुने होला ?

विश्वव्यापीकरणले एकातर्फ समृद्धिको नयाँ ढोका उघारेको छ भने अर्कोतर्फ बजारीकरणको दायरालाई थप फराकिलो पारेको छ । विश्वव्यापीकरण र सूचना प्रविधिको सम्मिश्रणले विश्वबजारमा श्रमशक्तिको पँहुचलाई सरलीकृत गरेको छ । चाहे ती दक्ष होऊन् वा अदक्ष नै किन नहोऊन्, यसको थोरबहुत बाछिटा हाम्रो देशमा पनि परिरहेको छ । शिक्षाको फैलावट र कनेक्टिभिटीले हाम्रो देशका शिक्षित जनशक्ति पनि सस्तो श्रममा फरक प्रकृतिको काम गर्न विदेशिरहेका छन् ।

हाल सीप पनि वस्तुमा परिणत भई संसारको जुनसुकै कुनाबाट जसले सस्तोमा दिन्छ, उसैको किनबेच भइरहेको छ । तपाईंले के जान्नुभएको छ भन्ने कुराले धेरै फरक पार्दैन । किनभने तपाईंले जानेको कुरा तपाईंले भन्दा सस्तोमा म गर्छु भन्ने मान्छेहरू बजारमा बग्रेल्ती भेटिन थालिसके । आफ्नो काममा नवप्रवर्तन र सिर्जनशीलता देखाउन नसक्ने उच्च शिक्षित विज्ञहरूको विज्ञता नै धरापमा पर्न थालिसकेको अवस्था देखिँदै छ ।

इन्जिनियरिङ शिक्षाको प्रमुख प्रवृत्तिहरूको अध्ययन गर्दा अर्थतन्त्रमा आएको परिवर्तन र प्रविधिको विकासले नै सबभन्दा धेरै प्रभावित पारेको भेटिन्छ । संसारका विकसित तथा विकासशील राष्ट्रहरू कृषि अर्थतन्त्र, औद्योगिक अर्थतन्त्र, ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्रहुँदै नवप्रवर्तन अर्थतन्त्रमा आइपुग्दा हाम्रो राष्ट्र भने कृषि अर्थतन्त्रबाट उकालो लाग्न सकेको छैन । विश्वव्यापीकरण र खुला अर्थव्यवस्थाले गर्दा हामी चौथो औद्योगिक क्रान्तिबाट न त अछुतो रहेर बस्न सक्छौँ, न त त्यसको प्रवाहसँगै हिँड्‌न सक्छौँ ।

दुई छिमेकी राष्ट्रहरूले ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्रबाट यथेष्ट फाइदा लिई नवप्रवर्तन अर्थतन्त्रमा प्रवेश गर्दैगर्दा हामी भने ट्वाँ परेर हेर्‍याजस्तो अवस्थामा छौँ ।

इन्जिनियरिङ पेसाको विकासक्रमलाई हेर्दा भौतिक पूर्वाधार विकासका लागि चाहिने व्यावसायिक इन्जिनियर, अन्तरिक्ष यान निर्माण र प्रक्षेपणजस्तो कार्यका लागि आवश्यक वैज्ञानिक इन्जिनियरहुँदै हाल उद्यमशील इन्जिनियरसम्म आइपुग्दा हाम्रो देशले भने पूर्ण व्यावसायिक इन्जिनियरको अभाव झेलिरहेको छ ।

अर्थतन्त्रको परिवर्तनसँगै आवश्यक सीप र शिक्षा पनि बदलिँदै गएको छ । कृषि अर्थतन्त्रमा खेतीपाती र पशुपालनसम्बन्धी विषयहरू पढाइन्थ्यो । औद्योगिक अर्थतन्त्रमा डिजाइन र ड्राफ्टिङजस्ता विषयहरू प्राथमिकतामा पर्थे भने नलेज इकोनोमीको आधारस्तम्भ कम्प्युटर प्रोग्रामिङजस्ता विषयहरू बने । हाल सुरु भएको इन्नोभेसन इकोनोमी युगको बजारमा परम्परागत प्राविधिक सीपका साथसाथै सिर्जनशीलता, नवप्रवर्तन शिल्प, मूल्य अभिवृद्धि र उद्यमशीलताजस्ता सीप र शिक्षाको माग बढेको छ । यसो भन्दै गर्दा हाम्रा पहिलेका आधारभूत पाठ्यक्रमहरू काम नलाग्ने भएका होइनन् । पाठ्यक्रमहरू समायानुकूल परिमार्जनहुँदै थप नयाँ विषयहरू कति सिकाइयो भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

अहिले पनि इन्जिनियरिङ शिक्षा प्रदान गर्ने हाम्रा शैक्षिक संस्थान र सङ्कायहरूमा बहुविधा, अन्तरविधा र तिनीहरूको अन्तरसम्बन्धबारे कमै बहस हुने गरेको छ ।

प्रतिस्पर्धात्मक विश्व बजारमा शैक्षिक उपाधि भिरेकै भरमा मात्र आफूलाई बिकाउन सकिन्न भन्ने कुरा प्रस्ट रूपमा देखिरहेका छौँ । केही अमेरिकन विश्वविद्यालयहरूले नलेज इकोनोमीको आवश्यकता पूरा गर्न प्राविधिक पाठ्यक्रमभित्र व्यवस्थापन विधाका विषयहरू समेटेर समायानुकूल परिवर्तन गरेका उदाहरण पनि छन् । संसारमै शिक्षा क्षेत्रमा अब्बल र उदाहरणीय देश फिनल्यान्डले इन्नोभेसन इकोनोमीलाई विस्तार गर्न आफ्ना विद्यार्थीहरूमा नवप्रवर्तन र उद्यमशीलता सीपहरूको अभाव महसुस गरी आफ्ना तीन विश्वविद्यालयहरू (विज्ञान तथा प्रविधि, व्यापार तथा अर्थशास्त्र र कला तथा डिजाइन) गाभेर आल्टो नामक विश्वविद्यालयको स्थापना गरी उत्कृष्ट वस्तु तथा सेवा डिजाइन गर्ने जनशक्ति उत्पादन गरी उद्यमशीलतालाई प्रवर्द्धन गरिरहेको छ ।

माथि उल्लेख गरिएको विश्व परिवेशसँग हाम्रो अवस्था कस्तो छ र हामी कुन बाटो पछ्याइरहेका छौँ भनेर मिहिन ढङ्गले विचार गर्दा हाम्रो अवस्था नाजुक छ भन्न हिचकिचाउनु पर्दैन । इनोभेसन इकोनोमीमा मान्छेको नवीन सोच र सिर्जनशीलता नै असीमित स्रोत हुन पुगेको छ भने नवप्रवर्तनले मुद्राको रूप लिएको छ भन्दा अत्युक्ति नहोला । शिक्षा व्यक्तिगतबाट सामूहिक, स्थानीयकरणबाट वैश्विक तथा परम्परागतबाट बहुविषयक हुँदै गएको छ ।

हामी सीपलाई श्रमसँग तथा श्रमलाई रोजगारसँग जोड्ने भन्दै भाषण र प्रवचन दिइरहेका छौँ । तर श्रम, सीप र रोजगार जोड्ने कडी नवप्रवर्तन र उद्यमशीलताबारे मौन छौँ । आजका शैक्षिक संस्थाहरूको काम विद्यार्थीहरूलाई ज्ञानको हस्तान्तरण मात्र होइन, उनीहरूमा अन्तर्निहित प्रतिभाको पहिचान र रूपान्तरणको हो भन्ने कुरा व्यवहारमा उतार्न सकेका छैनौँ ।

अहिले पनि इन्जिनियरिङ शिक्षा प्रदान गर्ने हाम्रा शैक्षिक संस्थान र सङ्कायहरूमा बहुविधा, अन्तरविधा र तिनीहरूको अन्तरसम्बन्धबारे कमै बहस हुने गरेको छ । इन्जिनियरिङ समाजका लागि हो भने समाजका बहुआयामिक पक्षहरू नबुझेको इन्जिनियरले त्यो समाजका लागि कस्तो योगदान गर्न सक्ला ?

कतै पाठ्यक्रम निर्माण गर्दा नै शैक्षिक जडता र प्राज्ञिक रूढिवाद हावी भइराखेको त छैन ? शैक्षिक जडता, प्राज्ञिक रूढिवाद र अन्तरविधा छुवाछुतको जालोमा हाम्रा शैक्षिक संस्था फसिरहने हो भने एक्काइसौँ शताब्दीको इन्नोभेसन इकोनोमीलाई क्यास गर्न चाहिने नवप्रवर्तन र उद्यमशील इन्जिनियर उत्पादन गर्ने हाम्रो सपना सपनामै सीमित हुने निश्चित छ ।

(पाण्डे ई.अ.स.,थापाथली क्याम्पस, थापाथलीका उपप्राध्यापक हुन् )

प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत १२, २०८० ०९:३०