बीपी विचारधारा र धर्मेन्द्र नेम्वाङकाे इन्द्रेनी गाउँ

A+ A A-

कुनै पनि सिद्धान्त, विचारधारा वा वाद खास समय र परिवेशको उत्पादन हुन्छ । केही त्यस्ता उत्पादनहरूले आगतलाई समेत दिशानिर्देश गर्छन् । कारण ती जमिनी धरातलमा उभिएका हुन्छन् र भुईं मानिसहरूको नियति बदल्ने सामर्थ्य राख्छन् । बीपी कोइरालाले उत्पादन गरेका विचार, सिद्धान्त विचारधारा वा वाद हुन् कि होइनन्, त्यसको अलग बहस गर्न सकिन्छ तर नेपालको हकमा उनले नेपाली राजनीतिमा/समाजमा हस्तक्षेप गर्न सुरु गरेको 'पार्टी निर्माणको आह्वान' १९४६ देखि 'अन्तिम सन्देश' १९८२ सम्म उनका अभिव्यक्ति, विचार, भाषण, वार्ता र सरकारको कार्यकारी अङ्गमा सहभागी भएर गरेका प्रत्येक हस्तक्षेपले एउटा युगको निर्माण गरेर गएका छन् । त्यो सिङ्गो युग उनको भनाइ र गराइबाट निर्देशित थिए । उनका अभिव्यक्ति र व्यवहार नेपालको, दक्षिण एसियाको अझै भनूँ विकासशील देशको सापेक्षतामा विचारधारा बन्न र भन्न सुहाउने छन् ।

जसरी कार्ल मार्क्सको देहान्तपश्चात् पनि उनका शिष्यहरूले मार्क्सको विचारधारालाई थप परिष्कार गर्दै लगे, समयोचित व्याख्या गर्दै लगे, गान्धीको हकमा समेत त्यस्तै भएको पाइन्छ । लिङ्कन, चर्चिल, माओ, नेहरू, जयप्रकाश, लोहिया, दे गाल आदि राजनेताका विचार र व्यवहार हरदम बौद्धिक बहसको केन्द्रमा छन् । बीपी कोइरालाको हकमा उनका यत्रतत्र छरिएर रहेका सामग्री अझै सार्वजनिक वृत्तमा नआइसकेकाले उनको साङ्गोपाङ्गो विश्लेषण, मूल्याङ्कन गर्न सम्भव छैन । तैपनि उनको देहान्त नहुँदै भोला चटर्जी, हरिदेव शर्मालगायतका भारतीय विद्वान् समाजवादीहरूले लेखेका पुस्तक र लिएका अन्तर्वार्ताहरू उनको निधनपश्चात् २०५० को मध्यबाट गणेशराज शर्मा, कुलचन्द्र कोइराला, नरहरि आचार्य, प्रदीप गिरीलगायतको सम्पादनमा सार्वजनिक भए । ती प्रकाशनहरूले बीपीलाई समकालीन र नयाँ पुस्तासामु उनको व्यक्तित्वलाई थप प्राञ्जल र ओजस्वी बन्न सघाएको छ । एवं रीतले उनलाई हेर्ने र मनन गर्ने क्षितिजको दायरा बृहत् बनाइदिए‌को छ ।

बीपीको देहान्त भएलगत्तै जति बेला रामचन्द्र पौडेल 'बीपीवाद' को व्याख्या गर्ने कोसिस गर्दै हुनुहुन्थ्यो, त्यति नै बेला प्रदीप गिरी 'बीपीवाद' भन्न हतार नगरौँ भन्दै हुनुहुन्थ्यो । त्यो गजबको बहस इतिहासमा अङ्कित छ । प्रदीप गिरीले तीनपटक डेढ दशक (२०६४-२०७८) का बीचमा बीपी कोइराला 'राजनीतिक अभिलेख', 'रचना सङ्कलन', 'रचना सञ्चयन' मा लिखित भूमिकाहरू र अरु लिखतमार्फत बीपीका बारेमा अभिव्यक्त पुराना बुझाइलाई संशोधन गर्दै बीपी विचारधाराको परम्परालाई गोरेटोबाट राजमार्ग बनाउन उल्लेख्य योगदान गर्नुभएको छ । प्राध्यापक कृष्ण खनालको बीपीमाथिको विशेष रचना प्रकाशनको क्रममा छ । कांग्रेस महामन्त्री गगन थापा र शंकर तिवारी (मेरो)को संयुक्त सम्पादनमा बीपीको समाजवादसम्बन्धी सङ्कलन पनि बजारमा आउँदै छ ।

बीपीका बारेमा नेपालमा (काठमाडौंदेखि मोफसलहुँदै देहातसम्म) र नेपालबाहिर पनि निरन्तर र अविच्छिन्न रूपमा विचारविमर्श भइरहेका छन् । नेता, कार्यकर्ता, बुद्धिजीवी, लेखक, इतिहासकार, विश्लेषकहरूले बीपी चिन्तनधारामा मौलिक योगदान दिइरहेका छन् । राजेश गौतम, पुरुषोत्तम बस्नेत, शिव अधिकारी, होमनाथ दाहाल, सीके प्रसाई, अभि सुवेदी, उर्मिला शर्मा, ज्ञानु पाण्डे, हरि शर्मा, रामचन्द्र पोखरेल, किरण मिश्र, देवेन्द्र सिंह, हरि अधिकारीदेखि देवीप्रसाद वनवासीसम्म ।

यस्ता अनेकन नाम छन् । योबाहेक बीपीलाई नजिकबाट भौतिक रूपमै देख्ने, उनको समयकालमै बाँच्ने र चिन्ने अवसर पाएको पुस्ताभन्दा उनको भौतिक अनुपस्थितिमा हुर्के बढेर अक्षरहरूमार्फत उनलाई बुझेको पुस्ताले अझ मौलिक अवदान दिन कम्मर कसेर आएका छन् । त्यसमध्ये पूर्वी पहाडका धर्मेन्द्र नेम्वाङ जबर्जस्त रूपमा उल्लेख्य बनेर उदाएका छन् । पाँचथरको पौवा सारताप, झापा र काठमाडौंलाई त्रिकोण मानेर डुली हिँड्ने उनी कहिले रङ्गवादको चर्चा गर्छन्, कहिले कवितामार्फत देशको नक्सा हल्लिने कुरा गर्छन् (नभन्दै उनको कविता कृति 'मैले बोल्दा देशको नक्सा हल्लिन्छ' प्रकाशित भएको वर्ष नै देशको नक्सा बदलियो) । तिनै धर्मेन्द्र अहिले बहुलरङ्गवाद बीपी विचारधारा र हरियो समाजवादको कुरा गरिरहेका छन् ।

धर्मेन्द्र पूर्वी पहाडबाट नेपाली चेतनामा साहित्य, कला, सङ्गीत, राजनीतिका माध्यमबाट प्रभावकारी हस्तक्षेप गरेको पारिवारिक संस्कारबाट आएका प्रतिभा हुन् । उनका कविता उपन्यासदेखि राजनीतिक परिशिलन मौलिक हुन्छन् । अझ भनौँ अर्ग्यानिक हुन्छन् । महागुरु फाल्गुनन्द, त्येअसी सिरिज‌ङ्गा, सन्त ज्ञान दिलदास, इमानसिंह चेम्जोङ, योगमायालगायतले विस्तिर्ण गरेको कोशी नदीआसपासको प्राञ्जल बौद्धिक रीतिथितिलाई बीपी विचार र २७०० वर्षअगाडि लुम्बिनीमा जन्मेका बुद्धले प्रतिपादन गरेको दर्शनको लहरोपहरोसँग जोड्ने कोसिस गरेका छन् । यो नै प्रस्तुत पुस्तकको पहिलो मौलिकता हो । त्यो मौलिकतामा प्राकृत धर्म मानिने किराँत संस्कृतिको मुन्धुम परम्परालाई प्राकृतिक रूपमै गाँसेर सर्वथा मौलिक कलेवर दिएका छन् । वैचारिक उपनिवेशवादको जडतालाई हल्लाउँदै सुषुप्त रहेको नेपाली बौद्धिक मानसलाई जागृत गर्दै विशिष्ट त्राण दिने जमर्को गरेका छन् ।

यो पुस्तकको पहिलो पत्ता नै बीपीको विचारबाट सुरु हुन्छ र त्यो क्रम पुस्तकको अन्त्यसम्म आवश्यकताअनुसार यत्रतत्र सर्वत्र भएको छ । धर्मेन्द्र भन्छन्, 'देश निर्माण, पार्टी निर्माण त विचार पक्षबाट मात्र सम्भव छ । विचार पक्षले मात्रै पार्टीलाई आकार दिन सक्छ, उभ्याउन, हिँडाउन सक्छ, देशलाई चलाउन बनाउन सक्छ । पार्टी, देश, समाज जीवन्त बनाउने मेरुदण्ड करङ, जे भने पनि विचार पक्ष नै हो । कांग्रेस पार्टी आजसम्म स्थायी रूपमा टिकिराखेको पनि विचारको कारण नै हो । ' उनलाई खासमा भौंक चलेको छ । विचारप्रधान पार्टी भनिएको छ, पार्टीको महाधिवेशनमा विचारमाथि बहस पनि गरिँदैन । संयोग के भने, नेपाली काङ्ग्रेस पार्टीको १२औँ र १३औँ महाधिवेशनमा केन्द्रीय महाधिवेशन प्रतिनिधि रहेका उनी १४औँ महाधिवेशनमा प्रतिनिधि थिएनन् ।

पार्टी विधानअनुसार ढिलोचाँडो नीति अधिवेशन हुन्छ र विचारको बहस हुँदै गर्दा 'बीपी विचारधारा र हरियो समाजवाद' ले बौद्धिक सामलका रूपमा नीति अधिवेशनमा प्रवेश पाऊला भन्ने उनको आशा छ । उनले बीपीलाई सर्वोपरि केन्द्रमा राखेका छन्, पार्टीको निर्माता, विचारक, सङ्गठकका रूपमा । उनले बीपीलाई सम्यक् दृष्टिकोणले हेर्न जरुरी पनि ठानेका छैनन् । बीपीको व्यक्तित्व र कृतित्वको वरिपरि नै नेपाली संस्करणको समाजवादको प्राणप्रतिष्ठा गरेका छन् । बीपीले संसार घुमेर देखेर पढेर भन्नुभो, 'नेपाललाई सुहाउने समाजवादी अर्थनीति दुनियाँको कुनै शास्त्रमा लेखिएको छैन । ' धर्मेन्द्रले एक कदम अगाडि बढेर त्यो दुस्साहस गरेका छन् । बीपी विचारको उत्पादन भएकाले नै उनले यो गर्न सकेका हुन् । यो उपक्रममा उनले समाजवादको वैश्विक आयामलाई नेपालसँग जोडेका छन् । झर्रो शैलीमा, बोलीचालीको भाषामा दर्शनलाई सजिलै अभिव्यक्त गरेका छन्, साहित्यिक बनोटमा । नेपाली माटो, नेपाली बाटो' उनको विशिष्ट विचार छ ।

विचार मात्र पनि केही होइन, त्यसको कार्यान्वयन कसरी हुन्छ, उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन जान्छ । त्यसका लागि उनले 'सर्वाङ्ग सांस्कृतिक क्रान्ति'को प्रस्ताव गरेका छन् । पुँजीवादको केन्द्र भागमा अतिशय लोभले बास गरेको छ । उनले विख्यात साहित्यकार लियो टोलस्टोयको दर्शन 'मानवलाई कति जमिन चाहिन्छ ?' को प्रतिध्वनि आउने गरेर उपशीर्षक राखेका छन्- 'मान्छेलाई पैसा कति चाहिन्छ ?' उनको सपाट उत्तर छ, 'मान्छेलाई जीवन जिउन खास धेरै पैसा चाहिँदैन ।

'बीपी विचारधारा र हरियो समाजवाद' पुस्तकले दक्षिण एसियाली भूगोलको सिरान हिमालयदेखि गङ्गा मैदानको सेरोफेरोमा लुटपुटिएर नेपाली माटोबाट नि:सृत भएको बीपी चिन्तनलाई वैश्विक चिन्तन परम्परासँग गाँस्दै अझै गहिरो सामल र टेको दिएको छ ।

मान्छेलाई खास आधारभूत आवश्यकता परिपूर्तिका लागि चाहिने रकमभन्दा बाँकी पैसा वास्तवमा फाल्तु वस्तु हो । फाल्तु या फजुल पैसा त भरभन्दा पनि अभर हो । यो निष्क्रिय पैसाजस्तै हो । त्यस्तै, सुविधाको खातिर गाउँ छाडेर शहर, पहाड छाडेर तराई, देश छाडेर विदेश जानेलाई भन्छन्- 'मान्छेको भूगोल कहाँ भन्ने कुराले पनि अर्थ राख्दैन, शहर र सुविधाले खुसी र आत्मसन्तुष्टिको मापन गरिँदैन । पृथ्वी गोलो भएपछि ऊ जहाँ बसेको छ त्यही पृथ्वी र उसको केन्द्र हो । गोलो पृथ्वीको कुनै निश्चित केन्द्र हुँदैन ।' कुनै पनि देशको सबभन्दा ठूलो पुँजी भनेको नै त्यस देशको मानव शक्ति संसाधन हो । त्यसका लागि नागरिकहरू परिश्रमी हुने माहौल राज्यले खडा गरिदिनुपर्छ भन्ने उनको जिकिर छ ।

उनको काल्पनिक युटोपियन गाउँ इन्द्रेनी गाउँ हो– लोकतन्त्रको उज्यालोमा देखिने र खेल्ने बहुल रङहरू स्वतन्त्रता, समानता (समता), स्वायत्तता, समावेशिता (परिचय), सुन्दरताको प्रयोगमा हरियो समाजवादको चलखेल, साधन वर्गको नियमन, रेखदेखमा मान्छे मुक्त या छुट्टी हुन्छ भन्ने मेरो एक बहुल रङवादी दार्शनिक विश्वास । लोकतान्त्रिक बहुलरङवादीय नियम, कानुनको खेललाई संस्कृतिमा रूपान्तरण गरेपछि त स्वतः इन्द्रेनी गाउँमा पुगिन्छ, जहाँ नियम, कानुन, सरकार हुँदैन । आत्मअनुशासन, संयमता, धैर्यता नै सर्वोपरी हुन्छ । धर्मेन्द्रलाई बीपी विचारधारा र हरियो समाजवाद इन्द्रेनी गाउँ पुग्ने एक मात्र असली माध्यम हो ।

इन्द्रेनी गाउँमा दुःख र सुख या सुख र दुःख मिश्रणका साथ सँगसँगै बराबर गरिरहेको हुन्छ, निक्खर दुःख या निक्खर सुख मात्रै नभईकन । किनभने जीवन भनेको क्रियाकलाप हो, खेलजस्तै । खेलको गतिशीलतामा सुखदुःख मिसिएर परस्पर आइरहन्छ । विचारको कुरा गर्दागर्दै उनी अध्यात्मउन्मुख पनि हुन पुगेका छन्, झण्डै निस्पृहको अवस्थामा ।

विचारको मन्थन गर्ने क्रममा उनी झ्याम्मै गौतम बुद्धलाई आलिङ्गन गर्न पुग्छन् शरणागत वा अभ्यागत मात्र भएर होइन, नवप्रवर्तक बन्दै । उनको आत्मस्वीकृति यस्तो छ, 'समग्रमा मेरो सम्पूर्ण प्रयत्न यो मानव जीवनलाई कसरी बुद्धको दुःखबाट छुट्टी दिलाउने भन्ने हो । बुद्धले दुःख छ भनिदिएर कारणदेखि निवारण उपायसम्म बताए तर हामी आजसम्म दुःखी मात्र रहेका छौँ । त्यो दुखाइ, दर्द, पीडा, आघातलाई कम गर्न भएसम्म निराकरण प्रयोजनले यो पुस्तक लेखिएको हो । हरियो समाजवादमा बुद्ध र बीपीको दर्शनलाई जोडिएको हो । यसका लागि उनले बुद्धको रचनाबाट बुझाउन र समाधान गर्न सजिलो हुन्छ भन्ने मतका साथ आफ्ना विचारहरूलाई आर्य सत्य र अष्टाङ्गिक मार्गको शैलीमा राखेका छन् । विचार जमिनबाट उठ्नुपर्छ, न कि माथिबाट तल झरेको । तल वडा गाउँ कमिटीबाट केन्द्रसम्म गएको र जाने जरा भएको हुनुपर्छ । देश बनाउने सवालमा ठूलाठूला बहस, पैरवी, छलफलभन्दा पनि साना मसिना कुराहरूमा कुशलताका साथ अडान लिन जरुरी हुन्छ । हामीले हाम्रै सामर्थ्य विशेषतातर्फ फर्केर मुलुकलाई गति र आयाम दिन सक्छौँ । यसमा बीपीले भनेझैँ विदेशीहरूको चकाचौँध हेरेर बहकिनु जरुरी छैन । उनले सरल रूपमा सुझाएका छन्ः

१. उच्च माध्यमिक तहसम्मको निःशुल्क शिक्षा, गुणस्तरीय, प्राविधिक, व्यावहारिक बन्दोबस्त ।

२. निःशुल्क स्वास्थ्य, सबैको पहुँचमा सर्वसुलभ व्यवस्था ।

३. गाउँघर-शहर नगर, खाद्यान्न, लत्ताकपडा, आवासमा आत्मनिर्भर

४. आदिवासी जनजातिको ज्ञान, सीप, चेतनाको प्रयोग, समाजवादी सरकारको भरपूर उपयोगमार्फत प्रतिस्थापन ।

५. उपभोग्य सामग्रीको उत्पादन, स्वदेशी उत्पादनलाई उनको समाजवादी नीतिगत कार्यक्रम लागू गर्न आठ महल जरुरी ठान्छन्- गगा कि सु असि दम गरिब, गाउँ, किसान, सुकुम्बासी, अल्पसङ्ख्यक, अपाङ्गता, सीमान्तकृत, दलित, महिला योसँगसँगै उनले पर्यावरण र पशुपक्षीलाई पनि केन्द्रमा राखेका छन् । मूलत: यही र यिनै सेरोफेरोमा उनको दर्शन केन्द्रित छ । उनले आदिवासी/जनजातिलाई अलग महलमा राखेका छैनन् । त्यसमा पाठकलाई खसखस लाग्नु स्वाभाविक पनि हो । अल्पसङ्ख्यक र सीमान्तकृतभित्र कतै तिनीहरू समेटिएको हुनुपर्छ अथवा उनले आदिवासीलाई नै मूलधार मानेको पनि हुन सक्छ । धर्मेन्द्रले यतै कतै सकारेका मात्र होइन, उ‌द्घोष नै गरेका छन् नि- पृथ्वीको केन्द्र एउटा मात्रै त छैन भनेर ।

धर्मेन्द्र स्वाभाविक रूपमा समाजवादी अर्थतन्त्रको रौँचिरा तान्द्रा र तन्तुमा पुगेका छैनन् । त्यो काम विशुद्ध अर्थशास्त्रीहरूको हुन जान्छ, जसलाई राजनीतिक सिद्धान्तले दिशानिर्देश गर्छ । बीपीको अनुपस्थितिका चार दशकमा विश्व राजनीतिमा आएको बदलावका असङ्ख्य झड्का र बाछिटा, सूचना प्रविधिको विकास र जीविकामा आएको बदलाव, नेपाली अर्थतन्त्रमा भएको कायाकल्प- टाक्सिएको उद्योग क्षेत्र, सेवा क्षेत्रले कृषि क्षेत्रलाई गरेको विस्थापन, रेमिट्यान्सको बोलवाला आदिको परख यो पुस्तकमा विस्तारमा उल्लेख भएको छैन ।

पुस्तकमा समाजवादको वैश्विक लहर र हर्ताकर्ताहरूको सङ्क्षिप्त नक्साङ्कनसमेत गरिएको छ । त्यसमा पछिल्लो लहरका अग्रणी विद्वान्‌हरू शेरी बर्मनदेखि थोमस पिकटीलगायत छुटेका छन् । रोचक कुरा के छ भने, धर्मेन्द्रको निष्कर्ष लोकप्रिय अर्थशास्त्री थोमस पिकेटीले प्रस्ताव गरेको सुझावसँग मेल खान गएको छ । यो लरतरो संयोग भने अवश्य पनि होइन । विश्व साहित्य, राजनीति, संस्कृतिका अनेक भँगालोका बारेमा जानकार अनि प्रयोगधर्मी चिन्तक लेखक विचारकका रूपमा धर्मेन्द्र कसरी थोमस पिकेटीका बारेमा जानकार हुन बाट छुटे, त्यो उनको सिर्जनात्मक चिन्तन र खोजी अशोभनीय त पक्कै हो । तर, त्यसमा चिन्ता जताइहाल्नुपर्ने केही छैन ।

बौद्धिक जगत्‌मा तहल्का मच्चाएका पिकेटीका दुई भीमकाय पुस्तक क्यापिटल इन द ट्वान्टी फर्स्ट सेञ्चुरी (२०१३) र क्यापिटल एण्ड आइडियोलोजी (२०१९) पछि संक्षेपीकरणसहित आएको अ ब्रिफ हिस्ट्री अफ इक्वालिटी (२०२१) को अन्तिम खण्डको शीर्षक छ टुवार्ड अ डेमोक्रेटिक, इकोलोजिकल एण्ड मल्टिकल्चरल सोसियालिज्म अर्थात् 'लोकतान्त्रिक, पर्यावरणीय र बहुसांस्कृतिक समाजवाद तर्फ' भन्ने । धर्मेन्द्रले लोकतान्त्रिकको पर्याय मानेर बीपी विचारधारा राखेका छन् । पर्यावरणको ठाउँमा हरियो छ । बहुलता, बहुसंस्कृति र बहुरङवाद धर्मेन्द्रको वैचारिकी अडिने र उभिने जरा हो, त्यसको अनुपस्थितिमा उनको चिन्तन बामे सर्नै सक्दैन । समाजवाद त समाजवाद नै भयो, केही थप्न वा घटाउन नै परेन । यसरी धर्मेन्द्रको किताबको शीर्षक पिकेटीको विचारसँग एकाकार हुन पुगेको छ । यसलाई नेपाली समाजवादी वाङ्मयको उल्लेख्य उपलब्धि मान्नुपर्छ ।

धर्मेन्द्रको बुझाइमा बीपीलाई परख गर्ने तीन प्रचलित शैली छन्– परम्परागत, प्राविधिक र सिर्जनात्मक । परम्परागतहरू फोटोको फ्रेमवर्कमा हेर्छन् । प्राविधिकहरू ताकेको औँलामा हेर्छन् र सिर्जनात्मकहरू ताकी पठाएको दिशातिर हेर्छन् । मेरो काम बीपी विचारधाराको गति, आयाम, विधि, नीतिलाई विस्तृत बुझाउनु पनि हो । सिर्जनात्मकतालाई ख्याल गर्नु अथवा ध्यान दिनु हो । मैले यहाँ बुद्ध, बीपी र बहुरङवादलाई जोडेर बीपी विचारधारा र हरियो समाजवाद भनेको छु अर्थात् नेपाली लोकतन्त्रमा बुद्ध, बीपी र बहुलवादलाई समेटेको (जोडजाड गरेको) छु ।

आधा शताब्दीपहिले भारतीय समाजवादी नेता राम मनोहर लोहियाले महात्मा गान्धीका अनुयायीहरूलाई तीन वर्गमा विभाजन गरेका थिए, सरकारी (गान्धीको नाम बेचेर सत्ता भोग गर्नेहरू), मठी (गान्धीको नाउँमा मठ र संस्थान चलाउनेहरू), अराजक (सत्ताभन्दा पर रहेर गान्धी विचारको राजनीतिदेखि अनेकन ठाउँमा सिर्जनशील प्रयोग गर्नेहरू) । लोहिया आफूलाई सगर्व अराजक गान्धीवादी भन्थे । यस मानेमा धर्मेन्द्रलाई अराजक बीपीवादी भन्दा अतियुक्ति हुने छैन ।

समग्रमा 'बीपी विचारधारा र हरियो समाजवाद' पुस्तक नवीन तरङ्गसहित आएको छ । हाम्रा जराहरूको खोजी गरेको छ । कोरा दर्शन मात्र नभएर कार्यक्रमको खेस्रा पनि दिएको छ । यो दर्शन उत्तरआधुनिक छ, तर आधुनिक हुने होडमा जमिन बिर्सनेहरूभन्दा धेरै गुना व्यावहारिक र अनुशील गर्न योग्य छ । मौलिक छ । यसले दक्षिण एसियाली भूगोलको सिरान हिमालयदेखि गङ्गा मैदानको सेरोफेरोमा लुटपुटिएर नेपाली माटोबाट नि:सृत भएको बीपी चिन्तनलाई वैश्विक चिन्तन परम्परासँग गाँस्दै अझै गहिरो सामल र टेको दिएको छ । बीपी विचारको सिर्जनशील वैचारिक अनुयायीले गर्न सक्ने भनेको र गर्ने नै त्यही हो, जो धर्मेन्द्रले यो पुस्तकमार्फत सानदार रूपमा गरेका छन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत ५, २०८० ०७:१६