१४ मार्चकाे संयाेग : आइन्स्टाइनकाे जन्म अनि कार्ल मार्क्सकाे निधन (भिडियाे)

A+ A A-

संसार संयोग र वियोगको रङ्गमञ्च हो । साहित्य होस् कि विज्ञान–संयोग र वियोगले दुवैलाई पछ्याउँछ । विश्व ब्रह्माण्डमा हरेक दिन वा क्षण संयोग र वियोग बनेर सुखान्त र दुःखान्त हुने गर्छ । १४ मार्च अर्थात् चैत १ पनि यस्तै संयोग र वियोगकै झुल्के घाम र गोधुली हो । किनकि यसै दिन आधुनिक विज्ञानका विश्वप्रसिद्ध वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइन जन्मेका थिए भने अर्का ख्यातिप्राप्त वैज्ञानिक स्टेफेन विलियम हकिङ यस धर्तीबाट बिलाएका थिए ।

बीसौँ शताब्दीका भौतिकशास्त्रका महान् वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइनले सापेक्षतावादको सिद्धान्त अर्थात् थ्यौरी अफ रिलेटिभिटी/‘इ इज्कल्टु एमसी स्क्वायर’ पत्ता लगाए भने स्टेफेन हकिङले कृष्णछिद्र/‘ब्ल्याक होल’ले निष्कासन गर्ने विकिरण/‘रेडियसन’ लाई विशेषखालको यन्त्रले पत्ता लगाउन सकिन्छ भनी सिद्ध गरे ।

भौतिकशास्त्रका यी दुई महापुरुषमध्ये आज आइन्स्टाइनको जन्मदिन हो भने हकिङको स्मृति दिवस । त्यसैले हामीले कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’ मा आज यी दुवैको सम्झना गर्ने जमर्को गरेका हौँ । आइन्स्टाइन जर्मनीमा जन्मे, स्वीट्जरल्यान्डमा पढे र अमेरिका पुगेर यस संसारबाट बिदा भए । अर्थात् औपचारिक रूपमा उनी तीन देशका नागरिक बने । हकिङ भने बेलायतमा जन्मे र बेलायतमै बिते ।

को हुन् त आइन्स्टाइन ?

१४ मार्च १८७९ मा जर्मनीमा जन्मेका थिए अल्बर्ट आइन्स्टाइन । उनले पत्ता लगाएको ‘इ इज्कल्टु एमसी स्क्वायर’ ले इनर्जी र मास/म्याटर उही हो तर यी दुईको स्वरूपमात्र भिन्न हुन् भन्ने हो । आइन्स्टाइन यही सिद्धान्त प्रतिपादनमा मात्र चित्त बुझाएर बसेनन्, उनले भौतिकशास्त्रका नयाँनयाँ कल्पना, खोज र प्रयोग गर्दै गए । त्यसैक्रममा उनले ‘फोटोइलेक्ट्रिक इफेक्ट’ पत्ता लगाए, जसका लागि उनलाई सन् १९२१ मा भौतिकशास्त्रमा विश्वप्रसिद्ध नोबेल पुरस्कारद्वारा सम्मान गरियो ।

भौतिकशास्त्रमा उनको खोज अनुसन्धानले ब्रह्माण्डबारे थप जान्न बुझ्न सहज बनाइदियो । यसले ब्रह्माण्डीय अध्ययनको क्षेत्रमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याइदियो । भौतिकशास्त्रका पिता भनेर गुरुत्वाकर्षणको सिद्धान्त पत्ता लगाउने बेलायती वैज्ञानिक सर आइज्याक न्युटनलाई भन्ने गरिए पनि इटालीयन भौतिकशास्त्री/गणीतज्ञ ग्यालिलियो ग्यालिली र अल्बर्ट आइन्स्टाइनलाई पनि भौतिकशास्त्रका पिता नै मानिन्छ । ग्यालिलियो टेलिस्कोपका आविष्कारक हुन् ।

आइन्स्टाइन भारतीय वैज्ञानिक सत्येन्द्रनाथ बोसबाट बढी प्रभावित थिए । सन् १९०५ चाहिँ उनका लागि उपलब्धिको वर्ष रह्यो । उनले ‘मिराकल इअर’ ठानेको त्यस वर्ष ‘इ इज्कल्टु एमसी स्क्वायर’ को सिद्धान्त पत्ता लगाएर विश्वलाई चकित तल्याएका थिए । विश्वप्रसिद्ध यो समीकरणले नै आइन्स्टाइनलाई भौतिकशास्त्रको पिताको रूपमा दर्ज गरिदियो । त्यसैवर्ष उनका अनुसन्धानसम्बन्धी चारवटा वैज्ञानिक अनुसन्धानपत्र प्रकाशित भएका थिए ।

उनी पउलिन कोच र हर्मन आइन्स्टाइनका जेठा सुपुत्र थिए । उनीभन्दा दुईवर्षपछि जन्मेकी एक जना बहिनी थिइन् । उनी धेरै ढिलो गरी बोले अर्थात् ९ वर्ष पुगेपछि मात्र उनको प्रस्ट बोली आयो । सानो छँदा उनलाई सबैले ‘डेर डेपर्टी’ अथात् ‘द डोपी वन’ भनेर बोलाउने गर्थे ।

सानैदेखि संगीतमा रुचि भएका आइन्स्टाइन भायलिन बजाउन पोख्त थिए । गुलाबी उमेरमै वैज्ञानिक पत्र/साइन्टिफिक पेपर लेखिसकेका उनले सन् १९०२ पछिका केही वर्ष भने निकै अभावमा बिताउनुपर्‍यो, किनभने त्यस वर्ष उनका पिताको निधन भयो । उनी बेरोजगार थिए । भौतिकशास्त्रमा स्नातक गरेका भए पनि उनले काम पाउन सकेका थिएनन् । त्यसबखत आमा र बहिनीको पनि हेरविचार गर्नुपर्ने जिम्मेवारी उनको काँधमा आएको थियो । उनीहरूको परिवार काकासित केही ऋण थापेर गुजारा गर्न विवश भयो । यही आर्थिक दुरावस्थाले गर्दा आइन्स्टाइनलाई पुँजीवादसित दिक्दारी र समाजवादको आदर्शले आकर्षित तुल्यायो । जीवनको अन्त्यतिर आइपुग्दा आइन्स्टाइन संसारलाई एउटै सरकारले सञ्चालन गर्नुपर्छ भन्ने सोचमा पुगे ।

उनका दुई श्रीमती र तीन जना छोराछोरी–लिसेर आइन्स्टाइन, ह्यान्स आइन्स्टाइन र एडवार्ड आइन्स्टाइन थिए । जिब्रो निकालेको र सिग्रेटको पाइप तानेको उनका लोकप्रिय तस्वीर हुन् । आइन्स्टाइन भन्ने बित्तिकै मुजैमुजा परेको अनुहार, लामा–लामा गुन्द्रुके कपाल, खोबिल्टे आँखा भएका वैज्ञानिक भन्ने ससाना नानीहरूले पनि थाहा पाउँछन् । उनी यहुदी हुन् । त्यसैले हिटलरको शासनलाई उनी घृणा गर्थे ।

सन् १९१४ मा यिनी युनिभर्सिटी अफ बर्लिनमा भौतिकशास्त्रका प्राध्यापक बने । यस्ता विश्वप्रसिद्ध वैज्ञानिकलाई पनि नाजी जर्मनीले न्याय गर्न सकेन । सन् १९९९ मा टाइम म्यागेजिनले आइन्स्टाइनलाई शताब्दी पुरुषको रूपमा प्रकाशित गर्‍यो । जर्मनीका प्रोपोगाण्डा प्रमुख जोसेफ गोब्बल्सले आइन्स्टाइनको फोटोमा ‘नट एट ह्याङ्ग्ड’ भन्ने क्याप्सन लेखेर हल्ला पिटाए । आखिर उनी नाजी जर्मनीमा ज्यानको जोखिम बढेपछि बेलायत शरण लिन पुगे । र, हिटलरको कोपभाजनबाट बालबाल बचे ।

चाखलाग्दा आइन्स्टाइन

१. नमिलेको टाउकाको पछाडि भागः जन्मदाखेरि उनको टाउकोको पछाडिपट्टिको आकार नमिल्दो थियो । त्यसलाई उनका मातापिता आफ्नो नवजात शिशुको टाउकोको कुबनोट भन्ठान्थे ।

२. ढिलो बोली फुटेका आइन्स्टाइनः शिशु आइन्स्टाइनको बोली निकै ढिलो फुट्यो । बोली फुटिसकेपछि पनि निकै सुस्तरी र सानो आवाजमा मात्र बोल्थे । नौ वर्षको हुँदासम्म पनि उनी पूरा वाक्य बोल्न सक्दैनथे ।

३. कम्पासको करामतः जब आइन्स्टाइन पाँचवर्षका थिए, उनी बिरामीले थलिएर ओछ्यान परेको बेला उनका बाबुले उनलाई खुसी पार्न एउटा कम्पास दिए । त्यसलाई हेरेर बालक आइन्स्टाइन निकै खुसी भए । खेल्ने कुरा पाएपछि छिनमै उनको मुहारमा बिरामीको भाव हटेजस्तो देखियो । कम्पासभित्र घुमिरहेको सुईले सधैँ एउटै स्थानतिर मात्र संकेत गरेको देख्दा उनी आश्चर्य मान्थे । कम्पासको सुईलाई नियालिरहेका उनले बुझे कि शक्तिका कारण केही कुरा पनि नभएको ठाउँतिर वस्तुलाई लैजाँदो रहेछ ।

४. कलेजको प्रवेश परीक्षा फेल हुने आइन्स्टाइनः गणित र विज्ञानका जुनसुकै परीक्षामा पनि उनी पास हुन्थे । त्यसबाहेक अन्य विषयहरू, जस्तैः इतिहास, भूगोल र भाषाका विषयहरूमा भने उनी फेल हुन्थे । त्यसैले उनलाई विश्वविद्यालय भर्ना हुने बेला यी विषयको अलग्गै प्रवेश परीक्षा लिनुपरेको थियो ।

५. रुजबेल्टलाई आणविक बम्ब बनाउन सल्लाह दिने आइन्स्टाइनः शान्तिप्रेमी भए पनि नाजीको शक्ति बढिरहेको देखेर आत्तिएका आइन्स्टाइनले तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति फ्र्याङ्कलिन डिलानो रुजबेल्टलाई पत्र लेखेर आणविक बम्ब बनाउने सल्लाह दिए । तर, राष्ट्रपति रुजबेल्टले उनको आणविक बम्ब बनाउन सहकार्य गर्ने प्रस्तावलाई अस्वीकार गरे । किनकि, अमेरिकी प्रशासन आइन्स्टाइनलाई कम्युनिस्टको रूपमा बुझ्थे । भविष्यमा त्यसबाट आफ्नो मुलुकको सुरक्षामा खतरा हुन सक्ने ठान्थे ।

६. भायलिनका सोखिनः आइन्स्टाइन संगीतका मात्र पारखी थिएनन्, भायलिन बजाउन निपुण पनि थिए उनी । ६ वर्षको उमेरदेखि भायलिन बजाउन सिकेका उनले त्यसबेला भनेका थिए, ‘यदि म वैज्ञानिक नबनेको भए आफूलाई संगीतमा समर्पित गर्ने थिएँ ।’

७. नागरिकताविहीन आइन्स्टाइनः उनी जर्मन, स्वीस र अमेरिकी नागरिक थिए । तीनवटा नागरिकताको सवाललाई लिएर जीवनको अन्त्यतिर एक जना पत्रकारले उनलाई सोधे, ‘फरक–फरक देशको नागरिक हुँदा त्यसको असर आफ्नो सुकीर्तिमा के पर्दोरहेछ ?’ उनको जवाफ थियो, ‘यदि मेरो सिद्धान्त झुटो सावित हुन्थ्यो भने अमेरिकनहरूले मलाई स्वीस भौतिकशास्त्री भन्थे, स्वीसहरूले जर्मन भौतिकशास्त्री भन्थे र जर्मनहरूले चाहिँ यहुदी ‘एस्ट्रोनोमर’ भनेर बेवास्ता गर्थे ।’ यहुदी भएकै कारण आइन्स्टाइनलाई उनले गरेको अनुसन्धानमा धेरैले अयोग्य सावित गर्ने प्रयास पनि गरे । तर सकेनन् ।

८. साइन्स फिक्सनको विरोधी आइन्स्टाइनः उनी महान् वैज्ञानिक भएर पनि विज्ञानसम्बन्धी आख्यानको विपक्षमा थिए । यसले मानिसहरूको विज्ञानप्रतिको बुझाइलाई भ्रममा पारिदिन्छ भन्ने उनको सोचाइ थियो ।

९. राष्ट्रपति बन्ने अफरः चाहेको भए उनी इजरायलको दोस्रो राष्ट्रपति बन्न सक्थे । १९५२ मा इजरायलका प्रथम राष्ट्रपति सियाम विजम्यानको निधन भएपछि उनलाई त्यो पदको ‘अफर’ आएको थियो, किनभने त्यसबेला उनलाई सबैभन्दा उच्चकोटीका जीवित यहुदीका रूपमा यहुदीहरू सम्मान गर्थे । तर, उनले आफ्नो बुढ्यौली उमेरका कारण त्यस पदलाई तुरुन्तै अस्वीकार गरिदिए ।

धर्म र विज्ञानबारे आइन्स्टाइन के भन्थे ?

‘धर्मबिनाको विज्ञान कमजोर हुन्छ र विज्ञानबिनाको धर्म पनि त्यस्तै हुन्छ’, यो उनको निकै चर्चित भनाइ हो । अनि उनी बितेकै वर्ष सन् १९५५ मा एक जना विद्यार्थीले उनलाई उद्धृत गर्दै भनेका छन्, ‘ईश्वरले यो संसार कसरी सिर्जना गरे भनी म जान्न चाहन्छु ।’

विश्वप्रसिद्ध लेखक जर्ज बर्नार्ड शाले आइन्स्टानबारे यसो भनेका छन्, ‘आइन्स्टाइनले एउटा विश्व ब्रह्माण्ड नै सिर्जना गरेका छन् तर म भन्न सक्दिनँ– उनले सिर्जना गरेको यो ब्रह्माण्ड कहिलेसम्म टिक्छ ?’

आणविक बम्बका पिता अमेरिकी भौतिकशास्त्री जुलियस रोबर्ट ओपनह्यामरबारे क्रिस्टोफर नोलानद्वारा निर्देशित फिल्म ‘ओपनह्यामर’मा दुई जना महानतम भौतिकशास्त्रीको भेटघाट र कुराकानी भएको दृश्य रहेको छ । त्यसमा आणविक बम्बको निर्माण र त्यसले पार्न सक्ने क्षतिबारे चिन्ता गरिएको फिल्ममा उल्लेख छ । आणविक बम्बको निर्माणपछि विश्वभरबाट आउने प्रतिक्रिया र त्यसले भविष्यमा गर्न सक्ने विध्वंसबारे ओपनह्यामर चिन्तित भएको कुरा फिल्ममा देखाइएको छ ।

एकातिर वैज्ञानिकहरू आणविक बम्बलगायत रासायनिक हातहतियारको विकासमा सक्रिय हुँदा त्यसबाट निम्तिन सक्ने ध्वंसात्मक आणविक र रासायनिक युद्धको जोखिम त्यत्तिकै छ भने अर्कोतिर ब्रह्माण्डको गतिमा आउन सक्ने गडबडीको भय पनि उत्तिकै छ ।

के भर छ र यो विश्व ब्रह्माण्डको ? जतिबेला पनि ‘बिग ब्याङ’ हुन सक्छ ! संसार ध्वस्त हुन सक्छ ! कृष्णछिद्रले छोपेको यो संसार/पृथ्वी जतिबेला पनि नष्ट हुन सक्छ भनी ६ वर्षअघिसम्म अर्का भौतिकशास्त्री तथा विश्वप्रसिद्ध पुस्तक ‘अ ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइमः फ्रम द बिग ब्याङ टु द ब्ल्याक होल्स’ (१९८८) का लेखक स्टेफेन हकिङ भन्दै थिए । विश्वप्रसिद्ध वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइनको १ सय ४५औँ जन्मदिवस मनाइरहँदा आजैका दिन बितेका अर्का चर्चित भौतिकशास्त्री स्टेफेन हकिङलाई पनि स्मरण गर्नु सच्चा श्रद्धाञ्जलि हुनेछ ।

को हुन् हकिङ ?

स्टेफेन विलियम हकिङ पछिल्लो समयका बेलायती भौतिकशास्त्री हुन् । ६ वर्षअघि १४ मार्च २०१८ मा बेलायतको क्याम्ब्रिजस्थित क्याम्ब्रिजशायरमा ७६ वर्षको उमेरमा उनको निधन भएको थियो । उनी बेलायतकै अक्सफोर्डस्थित अक्सफोर्डशायरमा १९४२ जनवरी ८ मा जन्मेका थिए । कृष्णक्षिद्र/ब्ल्याक होल र अन्तरिक्ष समय/स्पेस टाइमबारे उनले अनुसन्धान गरे ।

१८ वर्षकै उमेरमा उनलाई ‘एमिओट्रफिक ल्याटरल सिरोसिस’ नामक उपचारै हुन नसक्ने नसासम्बन्धी रोगले गाँज्यो । त्यही रोगका कारण २१ वर्ष पुग्दा नपुग्दै विश्वप्रसिद्ध भौतिकशास्त्रीका शरीरका अंगहरू चल्न छाडे र उनलाई प्यारालाइज्ड गरायो । निको नहुने रोग लागे पनि उनले खगोलीय विज्ञानको अनुसन्धान गर्न भने छाडेनन् । उनले कृष्णछिद्र/‘ब्ल्याकहोल’ ले निष्कासन गर्ने विकिरण/‘रेडियसन’ लाई विशेष खालको यन्त्रले पत्ता लगाउन सकिन्छ भनी सिद्ध गरे ।

उनी विश्वप्रसिद्ध भौतिकशास्त्री त हुन् नै, योसँगै गज्जबका लेखक पनि हुन् । द लार्ज स्केल स्ट्रक्चर अफ स्पेस टाइम (१९७३, जीएफआर एलिससँग सहलेखन), सुपर स्पेस एण्ड सुपर ग्राभेटी (१९८१), द भेरी अर्ली युनिभर्स (१९८३), द युनिभर्स इन अ नटसेल (२००१), अ ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइम (२००५), द ग्राण्ड डिजाइन (२०१०) निकै चर्चित पुस्तकहरू हुन् । यीमध्ये १९८८ मा प्रकाशित ‘अ ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइमः फ्रम द बिग ब्याङ टु द ब्ल्याक होल्स’ बेस्ट सेलर पनि हो ।

हकिङका दुई/तीनवटा कुरा मननीय छन्– 'अगाडि बढ्नु छ भने आकाशका ताराहरू हेर्नुपर्छ, तलतिर झुकेर आफ्नो खुट्टा हेर्ने होइन,' 'कामलाई कहिल्यै नत्याग', 'जीवनको अर्थ नै कर्म हो, यसैले मानिसलाई उद्देश्यमा पुर्‍याउँछ र कर्मबिनाको जीवन रित्तो हुन्छ' ।

आज १४ मार्च । अल्बर्ट आइन्स्टाइन यस धर्तीमा जन्मेको दिन । उनको शुभजन्मोत्सव । हामी पनि जन्मदिनमा उनलाई सम्झन्छौँ । त्यस्तै, आजैको दिन स्टेफेन हकिङको निधन भएकाले उनको स्मृति दिवस पनि हो । उनको पनि सम्झना । आजकै दिन अर्का विश्वविख्यात मानवशास्त्री कार्ल मार्क्सको पनि निधन भएको दिन ।