इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यलाई सम्झाइरहने- अब यस्तो कहिल्यै नहोस् ! (भिडियाे)

इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यलाई सम्झाइरहने- अब यस्तो कहिल्यै नहोस् ! (भिडियाे)

A+ A A-

इतिहास भनेको पहिले त आफू को हुँ भनेर आफैँलाई चिन्नु हो । हरेकको आआफ्नो इतिहास हुन्छ । व्यक्ति, समाज, राष्ट्र, अन्तर्राष्ट्र/विश्व सबैका इतिहास हुन्छन् । व्यक्ति, समाज, राष्ट्र, सभ्यता र संसारका बारेमा प्रमाणसहित जान्नु–बुझ्नु इतिहास थाहा पाउनु हो ।

सृष्टिमा जुनसुकै विषयको पनि इतिहास छ । कोही लेखिएका छन्, पढिएका छन्, कोही छोपिएका छन्, आमपाठकको पहुँचबाहिर छन् । तर, इतिहास त सबैको छ, हुन्छ । इतिहासको कुरा गर्दा स्थानीय इतिहासको कुरा आउँछ, देश अनि समाजको इतिहासको कुुरा आउँछ, विश्व इतिहासको कुरा आउँछ ।

आज हामी तपाईंहरूलाई विश्व इतिहासका कुरा गर्दै छैनौँ । न त हामी कुनै रक्तरञ्जित विश्वघटनाको विवेचना गर्नेछौँ, न कोतपर्व र भण्डारखालपर्व तथा नारायणहिटी दरबार हत्याकाण्डका कहालीलाग्दा घटनाहरूबारे भन्नेछौँ । आज हामी कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’ मा नेपाल चिनाउने आधुनिक नेपाली इतिहास लेखनका एक जना सिद्धपुरुषबारे उल्लेख गर्नेछौँ । ‘अब यस्तो कहिल्यै नहोस् !’ का सर्जकबारे उल्लेख गर्नेछौँ । किनभने आज यसै चर्चित पुस्तकका लेखक बाबुराम आचार्यले यस धर्तीमा पाइला टेकेको दिन हो । त्यसैले आज हामी ‘सम्झनु जरुरी छ’ मा उनैलाई सम्झनेछौँ । उनकै योगदानको चर्चा गर्नेछौँ ।

आँखाको ज्योति गुम्यो तैपनि उनलाई नेपाली इतिहास लेखनको हुटहुटीले कहिल्यै छाडेन । देख्ने होउञ्जेल आफैँले लेखे । जब देख्न छाडे अनि भन्दै अरुलाई लेख्न लगाए । तैपनि इतिहास उत्खनन गर्ने काम त्यागेनन् । जीवनपर्यन्त इतिहासको सोधीखोजी र लेखनमै तल्लीन भए ।

को हुन् बाबुराम आचार्य ?

इतिहासशिरोमणि हुन् बाबुराम आचार्य । संवत् २००८ सालमा राजा त्रिभुवनले आफ्नो जन्मदिनको अवसरमा उनलाई यो पदवी दिएका हुन् । त्यसको दुई वर्षपछि २०१० सालमा मात्र उनी र योगी नरहरिनाथले संयुक्त रूपमा ‘बडामहाराजाधिराज श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको दिव्य–उपदेश’ प्रकाशित गरेका थिए । यो नै उनको इतिहाससम्बन्धी पहिलो कृति हो । यसअघि नै उनका दुई कृति तुलनात्मक सुन्दरकाण्ड (२००२) र पुराना कवि र कविता (२००३) प्रकाशित भइसकेका थिए ।

कतिले गणेशमान सिंहको सिफारिसमा त्रिभुवनले उनलाई इतिहासशिरोमणि पदवी दिए भनेर पनि आरोप लगाउँछन्, अझ आफूलाई प्रगतिशील ठान्ने कतिले त उनलाई दरबारिया इतिहासकारको बिल्ला भिराउँछन् भने कतिले तथ्य प्रमाणभन्दा पनि सुनेको कुरा बढी लेख्छन् भनी आरोपित गर्छन् । ज–जसले जे–जे आरोप लगाए पनि उनी आधुनिक नेपाली इतिहास लेखनका पथप्रदर्शक हुन् । आफ्नो देशको इतिहास खोज्न र लेख्न हामी आफैँ सक्षम छौँ भन्ने आत्मबल दिने धर्तीपुत्र हुन् बाबुराम आचार्य । त्यसअघि केही विदेशी इतिहासकारहरूले मात्र नेपाली इतिहासलाई आधुनिक शैलीमा लेखेका थिए ।

यद्यपि, उनीभन्दा पहिले नै अरु कसैले इतिहासशिरोमणिको पदवी पाइसकेका थिए । २०२० सेप्टेम्बर ७ मा प्रकाशित बीबीसी नेपाली न्युजमा यसबारे विष्णु पोखरेल लेख्छन्, ‘धेरैले नेपालका शासकबाट इतिहासशिरोमणि उपाधि पाउने बाबुराम आचार्य पहिलो व्यक्ति भन्ने ठान्छन् । तर, उनी नेपाली शासकले इतिहासशिरोमणि उपाधि दिएका पहिलो व्यक्ति होइनन् । त्यसअघि नै राणा प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेरले एक भारतीय इतिहासकारलाई यो उपाधि दिइसकेका थिए ।’

उक्त रिपोर्टमा यसबारे थप स्पष्ट पार्दै लेखिएको छ– नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानले प्रकाशित गरेको ‘इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्य’ पुस्तकमा प्रकाशित ‘इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यको जीवनवृत्त’ लेखका इतिहासकार प्राध्यापक विजयकुमार मानन्धरले त्यसबारे जानकारी दिएका छन् । मानन्धर लेख्छन्, ‘बाबुराम आचार्यलाई उक्त पदवी दिनुअगाडि तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेरले भारतको अलाहवाद विश्वविद्यालयका प्रख्यात इतिहासकार प्राध्यापक ईश्वरीप्रसाद जसले दि लाइफ एन्ड टाइम्स अफ महाराजा जुद्ध शमशेर जंगबहादुर राणा अफ नेपाल' पुस्तक अंग्रेजी भाषामा लेखेका थिए, उनलाई इतिहासशिरोमणिको पद प्रदान गरिसकेका थिए ।’

उनीसँग जाेडिएका केही राेचक प्रसंग छन् । बाबुराम आचार्य आँखा देख्दैनथे । ग्लकोमाका कारण उनले संवत् १९९८ सालपछि बिस्तारै आँखाको ज्योति गुमाउँदै गए र २००८ सालमा इतिहासशिरोमणिको पदवी पाउने बेलासम्म त उनी पूरै नेदेख्ने भइसकेका थिए ।

उनी नेपालका ‘दोस्रो इतिहासशिरोमणि’ हुन् । इतिहाससम्बन्धी उनका कुनै पनि पुस्तक ननिस्कँदै उनले यो पदवी पाइसकेका थिए । खरदारबाट जागिर सुरु गरेका उनी खरदारबाटै अवकाश भए । २०२२/०२३ सालमा उनले राजा वीरेन्द्रलाई दरबारमा गएर इतिहास पढाए । उनी विक्रम संवत्‌लाई मान्दैनथे । त्यसैले उनले लेखेका इतिहासका पुस्तकहरूमा कि त इस्वी सन् लेखिएका छन् कि त संवत् मात्र लेखिएका भेटिन्छन् । रेडियो नेपालका लागि उनीद्वारा लेखिएको ‘स्क्रिप्ट’ नै पछि उनको चिनारी बन्यो । चर्चित पुस्तक बन्यो– ‘अब यस्तो कहिल्यै नहोस् !’

बाबुराम आचार्यको जन्म संवत् १९४४ फागुन २९ गते काठमाडौँको गौचर सिनामङ्गलमा भएको हो । संवत् १९६६ मा चन्द्र शमशेरले खुला प्रतियोगिताबाट निजामती कर्मचारी भर्ना गर्ने सूचना प्रकाशित गरेपछि त्यसमा बाबुराम आचार्यले पनि परीक्षा दिए । परीक्षामा पहिलो र दोस्रो हुनेलाई सिधै खरदार वा डिट्ठामा नियुक्त गर्ने पनि उल्लेख थियो चन्द्र सूचनामा । उक्त परीक्षामा पहिलो भई सिधै खरदार भएका थिए उनी । राणा शासनमा लामो समय खरदार भए । राणाहरूको जी हजुरी नगरेका कारण खरदारबाट पदोन्नति हुन सकेनन्, अनि खरदारबाटै अवकाश भए । जागिरबाट अवकाश भएपछि नेपाली इतिहासको लेखनमा नै आफूलाई समर्पित गर्दागर्दै ८५ वर्षको उमेरमा २०२९ भदौ २१ गते उनी परलोक भए ।

उनका कृतिहरू

१. अब यस्तो कहिल्यै नहोस् !
२. चीन, तिब्बत र नेपाल
३. श्री ५ प्रतापसिंह शाह
४. नेपालको संक्षिप्त वृत्तान्त
५. श्री ५ बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको संक्षिप्त जीवनी
६. जनरल भीमसेन थापाः यिनको उत्थान तथा पतन
७. श्री ५ बडामाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको दिव्य–उपदेश
८. पुराना कवि र कविता
९. हाम्रो राष्ट्रभाषा नेपाली
१०. तुलनात्मक सुन्दरकाण्ड

यीबाहेक पनि उनका थुप्रै फुटकर लेख/रचना तथा कृतिहरू प्रकाशित छन् । कतिपय अप्रकाशित अवस्थामै थन्किएका होलान् । त्यसैले अप्रकाशित अवस्थामा रहेका उनका कृतिहरू प्रकाशित गर्न सक्नु उनलाई सम्झनु हो ।

किन सम्झने उनलाई ?

दरबारबाट वृत्ति लिएर इतिहास अन्वेषण गरे तर कृतिहरू भने जनताको नाउँमा समर्पण गरे । उनी न त राणाहरूको नजिक हुन सके, न शाह राजाहरूको आँखाको नानी बन्न सके । त्यसैले बालबाल बचे यी दुवैखाले आफ्नो प्रशस्ती र गुणगानदेखि रमाउने शासकहरूबाट ।

खरदार हुनुअघिदेखि नै बाबुराम आचार्यको चन्द्र शमशेरका ज्वाइँ बझाङी राजा जयपृथ्वीबहादुर सिंहसित दोस्ती थियो । उनले सिंहलाई बझाङमा खोलेको स्कुलका लागि पाठ्यपुस्तक लेख्ने काममा सघाएका थिए । त्यो कुरा चन्द्र शमशेरले थाहा पाएर उनलाई हप्कीदप्की मात्र गरेनन्, ‘एकचोटिलाई माफ भयो, आइन्दा यस्तो नगर्नू’ भनी चेतावनीसमेत दिए । त्यसैताका कृष्णलाल अधिकारीले ‘मकैको खेती’ पुस्तक लेखी प्रकाशन गरेका थिए । उक्त पुस्तकको पाण्डुलिपि हेरी त्यसमा व्याकरणसम्बन्धी सम्पादन आचार्यले गरिदिएका भए पनि कृष्णलालले अन्तिमसम्म त्यो भेद नखोलिदिएका कारण उनी चन्द्र शमशेरको कोपभाजनबाट बच्न सफल भए । यसरी ‘मकैपर्व’ मा पनि उनी बालबाल बचे । त्यसैले चाहे राणाकालमा होस् कि शाहकालमा होस्, उनले दुःखजिलो गरेर शासकका कृपा र कुदृष्टिबाट बच्दै जीवनपर्यन्त नेपाली इतिहास अध्ययन र लेखनमा आफूलाई समर्पित गरिरहेकाले उनलाई सम्झनु हामीले आफैँलाई सम्झनु हो ।

इतिहासशिरोमणिको उपाधिद्वारा सम्मानित भए पनि उनलाई समकालीनहरू ‘खरदार बाजे’ भनेरै सम्बोधन गर्थे । तिनै खरदार बाजेले जुराएका हुन् ‘१५औँ चुली, चोमोलोङ्मा अर्थात् माउन्ट एभरेस्ट’ को नाउँ ‘सगरमाथा ।’ त्यसैले जबसम्म हाम्रो शिरमा सगरमाथा ठडिरहन्छ, त्यसबेलासम्म खरदार बाजेलाई कुनै पनि नेपालीले भुल्ने छैनन् । किनभने उनी त्यस गगनचुम्बी चुचुरोका न्वारनकर्ता हुन् । सगरमाथा नाउँ जुराउने त्यो विराट आत्मालाई आज कुन नेपालीले नसम्झला र ?

इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यको मूल्याङ्कन गर्दै विद्वान् महेशराज पन्त लेख्छन्, ‘नेपालको इतिहासको प्रामाणिक साधनको खोजी गर्ने काम विदेशीहरूबाट मात्र भएर आएकोमा बाबुराम आचार्यको आविर्भावले नेपालीहरू पनि यस्तो काम गर्न सक्छन् भन्ने देखियो ।’

स्वाभिमानलाई साक्षी राखेर कहिल्यै पनि शासक र विदेशीहरूका लोभ र लालचमा नपरीकन नेपाली इतिहासको उत्खनन गर्ने व्यक्ति भए पनि बाबुराम आचार्यले इतिहास लेख्दा पाद टिप्पणीहरू नदिएको र विक्रम संवत्‌को सट्टा इस्वी संवत् लेखेर नेपालीपन भुलेकोमा उनको शिष्ट आलोचना पनि हुने गरेको पाइन्छ ।

यी र यस्ता सामान्य आरोपबाहेक उनले नेपाली इतिहास लेखनमा पुर्‍याएको योगदानलाई कुनै पनि नेपालीले भुल्न सक्दैनन् । आज विदेशमा रहेका नेपालीहरू आफूलाई गर्वका साथ आफूहरू सगरमाथाको देशबाट आएको बताउँछन्, नकि माउन्ट एभरेस्टको देशबाट आएको भन्नुपर्ने बाध्यता तिनलाई छ । ‘हामी सगरमाथाको देशका नेपाली हौँ’ भन्ने हाम्रो पहिचान थपिदिने नेपाल आमाका सपूत हुन्– बाबुराम आचार्य ।

आज २९ फागुन तिनै बाबुराम आचार्यको जन्मदिन । जबसम्म सगरमाथा रहिरहनेछ, तबसम्म हामी उनलाई सधैँ पुकारिरहनेछौँ, सम्झिरहनेछौँ । कहिल्यै पनि भुल्ने छैनौँ । सगरमाथालाई शिरमा बोक्दै बाबुराम आचार्यलाई सम्झिरहनेछौँ ।

भिडियाे हेर्नुहाेस् :