लघुकथामा फैलिरहेको ऐँजेरुले पोलिरहेको छ

A+ A A-

८० वर्षीय डा. दयाराम श्रेष्ठ नेपाली कथा विधा समालोचनाका दिग्गज साधक हुन् । धनकुटाको सिरान बजारमा जन्मेका उनले आफ्नो ६ दशक नेपाली साहित्यको समालोचनामा लगाएका छन् । २०५३ सालमा उनको अनुसन्धान कृति ‘नेपाली राष्ट्रिय झण्डा’ले मदन पुरस्कार जितेको थियो ।

उमेरले उत्तर पारे पनि डा. श्रेष्ठ लेखन, समालोचनामा आजपर्यन्त सक्रिय छन् । साहित्यमा दयाराम श्रेष्ठ ‘सम्भव’ का नामले प्रख्यात उनी गत साता लेखक गोविन्द गिरी ‘प्रेरणा’को लघुकथासङ्ग्रह ‘बीसौँ शताब्दीको अद्वितीय खेल’ को विमोचन गर्न आयोजित कार्यक्रममा उपस्थित थिए । पुस्तकमा उनले पनि भूमिका लेखेका छन् । उनैको हातबाट पुस्तक विमोचन गरियो । त्यसपछि उनले बोले । यस क्रममा यी दिग्गज समालोचक लघुकथाको पछिल्लो लेखनीप्रति असन्तुष्ट सुनिए ।

नेपाली लघुकथा जटिल र जोखिमको अवस्थामा रहेको उनको चेतावनी थियो । निबन्ध र बालकथाहरूलाई निबन्ध भनेर प्रचार गरिएको प्रति पनि उनको असन्तुष्टि थियो । अगाडि बसेर उनलाई २० भन्दा बढी अन्य स्रष्टाले सुनिरहेका थिए । तीमध्ये अधिकांश कथा विधासँगै सम्बन्धित देखिन्थे । उनीहरू भनिरहेका थिए– डा. श्रेष्ठले निकै गम्भीर कुरा उठाउनुभयो ।

०००

समालोचक श्रेष्ठले यसो भनेका थिएः

आफूले लघुकथामा असाध्यै ठूलो काम गरेको दाबी त म गर्दिनँ । तर, केही काम अवश्य गरेको छु । त्यसैले लघुकथामा देखिएको विकृतिमाथि औँला उठाउने गर्छु । सुधारका ठाउँ पनि देखाउँछु ।

लघुकथामा विशुद्धता (प्युरिटी) हुनुपर्छ । हामीकहाँ लघुकथाहरू सयौँको संख्यामा लेखिइरहेका छन् । तर, अक्सर लघुकथामा प्युरिटी पाइँदैन । मलाई लाग्छ, यो त भएन, महमा चिनी मिसाइयो । चिनी मिसाएको मह खाएर के फाइदा ? बोसो–डाल्ड मिसाएको घिउ खाएर के फाइदा ? स्वास्थ्यलाई उल्टो असर गर्छ ।

यसो भन्दा मैले के प्रतिक्रिया पाउँछु त भन्दा– तिमीलाई धिक्कार छ । नयाँलाई झन् प्रोत्साहन गर्नुपर्नेमा यसरी भएन–भएन–भएन मात्रै भन्ने ?

म भन्ने गर्छु– यसो भनिएन भने उसले सुधार्ने वा सुधारिने मौका कसरी पाउँछ ? तब न उसले के गर्नुपर्छ त भन्ने कुरा खोज्छ, थाहा पाउँछ । त्यसैले ज्यान जाला तर म कराउन छोड्दिनँ ।

लघुकथामा विशुद्धता भनेको बोसो नमिसाइएको खाँटी घिउजस्तै हो । प्योर घिउका धेरै फाइदाहरू हुन्छन् । यो प्रकृतिले दिएको चीज हो । त्यसैले मैले लघुकथाको विशुद्धता बुझाउन घिउ र महको प्रसङ्ग जोडेको हुँ ।

मेरो अर्को जोड के रहने गरेको छ भने लघुकथाले हाम्रो मन–मस्तिष्कमा प्रतिध्वनि लहर (इको–साउन्ड वेभ) उत्पन्न गराउने सामर्थ्य राख्नुपर्छ ।

कविले एउटी भरखरकी युवतीलाई नग्न नुहाइराखेको देख्छ । तर, उसको संवेदनशील अंग भने केहीले छेकिएको छ । अब उत्सुकता हुन्छ नि ! त्यही उत्सुकता जगाउनका निम्ति प्रतिध्वनि लहर उत्पन्न गराउन लघुकथाले सक्नुपर्छ ।

जस्तो, विनयकुमार कसजूको एउटा कथा छः चोरहरू एउटा धनीको घरमा पस्छन् । घरमा कोही पनि हुँदैनन् । पैसा राख्ने सेफ हुन्छ । यो देखेर चोर महासयहरू खुसी हुन्छन् । उनीहरूले सेफ फोड्छन् । अनि पैसा खोज्न थाल्छन् । तर, सेफभित्र एक पैसा पनि हुँदैन । एउटा चिट मात्रै हात लाग्छ, जसमा लेखिएको छ– भएजति पैसा कुकुर पाल्दा सकियो, अब यही चिट बाँकी छ, यही लिएर जाऊ ।’

यसले एक खालको इको–साउन्ड वेभ उत्पन्न गराउँछ नि । धनीहरूले आफूसँग भएको पैसा कुकुरमा उडाउँछन्, अनावश्यक कुरामा उनीहरूले पैसा कसरी सक्छन् र रित्तिन्छन्, हिङ नभए पनि हिङ बाँधेको टालो मात्र देखाउँछन्, यसले के भन्न खोजेको पाठकले सोच्नुपर्‍यो ।

सक्कली शंख कानमा लगाउनुस् त, समुद्रको जस्तो आवाज सुनिन्छ । त्यसैले लघुकथा भनेको ख्यालख्याल तरिकाले लेख्ने होइन । पढिसकेपछि पाठक घोत्लिऊन् न । तर, अहिले बजारमा आइरहेका लघुकथामा यस्तो छैन । मलाई लाग्छ, सयमध्ये ९९ वटा लघुकथामा अहिले प्युरिटी छैन, एउटामा मात्र पाउँछु । लघुकथामा प्युरिटी भएन भने जोक हुन्छ । अथवा निबन्ध वा बालकथा हुन्छ । विनयकुमार कसजूले लघुकथा भनेर छाप्नुभएका कतिपय कथाहरू बालकथा हुन् ।

अरु पनि छन् । अहिले लघुकथामा ऐँजेरु पलाएको छ । लघुकथाको नाममा वनमारा फैलिराखेको छ । ऐँजेरु बढ्दै गयो भने के हुन्छ ? वनमारा फैलिँदै गयो भने के हुन्छ ? अहिले सामाजिक सञ्जालको युगमा यो जोखिम बढिरहेको छ । यो क्रम रोकिएन वा करेक्सनको बाटोमा गएन भने नेपाली लघुकथाले थप विकृत रूप लिने पक्का छ ।

लघुकथा भनेको अलग्गै विधा होइन । विधालाई अंग्रेजीमा Genre भन्छ । कतिले यसलाई उच्चारण गर्दा जेन्नर वा जनरा भनेको पाइन्छ तर यसो होइन । यो फ्रेन्च शब्द हो, जसको सही उच्चारण हुन्छ जाँर । यसको सिद्धान्त छ, जसले भन्छ- अलग्गै विधा हुनका लागि रगत फरक हुनुपर्छ । विधा भनेको वंशजस्तै हो । एउटै वंशको एउटै रगत भन्छौँ नि हामी । कथा विधाभित्र फरक–फरक शैली हुन सक्छन् तर ब्लड ग्रुप त एउटै हो नि । कथाकै एउटा रूप हो लघुकथा । त्यसैले लघुकथामा विशुद्धता पहिलो र प्रमुख सर्त हो । लेख्नेहरूले यसमा ध्यान दिन जरुरी छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन २६, २०८० ०८:३२