जलवायु परिवर्तनको बढ्दो प्रभावका बीच पानी जोगाउन हामी कति सक्षम छौँ ?

A+ A A-

विश्वका ८ अर्ब मानिसहरूले, करोडौँ जीवजन्तु एवं प्राणीले दैनिक के पिउँछन् ? बोटबिरुवा एवं वनस्पति जगत्‌ले के लिन्छन् ? सहजै भन्न सकिन्छ– पानी । यसर्थ ‘जीवन र खाद्यको आधार हो पानी’ । खाद्यान्न उत्पादन र प्राणीको जीवन धान्न पानीबिना असम्भव छ । अहिलेसम्म भएका वैज्ञानिक अध्ययनबाट यो पनि पुष्टि भइसकेको छ कि पृथ्वीमा जीवनको सुरुवात र सम्भव पानीबाटै भएको हो । प्राणी र वनस्पतिको जीवनको आधार भएको पानी कहिलेकाहीँ मृत्यु र विनाशको कारण पनि बन्ने गरेको पाइन्छ ।

पानीले बाढी, पहिरो, सुनामी, डुवान जस्ता प्राकृतिक विपत्ति निम्त्याउन सक्छ । मानवीय द्वन्द्वको कारक बन्न सक्छ । तर, पानीको विकल्प छैन । त्यसो भए के पर्याप्त छ त विश्वको पानी ? यो प्रश्नले जीवितहरूलाई शताब्दिऔँसम्म सोच्न बाध्य गर्नेछ । त्यसैले पानीका सिर्काहरूप्रति हामी कत्तिको वफादार हुन सकेका छौँ ? प्रत्येक घुट्की लिएपछि पछाडि फर्केर हेर्न जरुरी छ । नत्र भने बेन्जामिन फ्र्याङ्कलिनले 'कुवा सुकेपछि मात्र पानीको महत्त्व थाहा हुन्छ' भनेका थिए, त्यस्तै हुनेछ ।

कति छ पृथ्वीमा पानी ?

पृथ्वीको ७१ प्रतिशत हिस्सा पानीले ढाकेको छ ।
पृथ्वीको सतहमा पाइने समुद्रमा ९७ प्रतिशत पानी छ ।
समुद्रबाहिर ३ प्रतिशत पानी छ ।

समुद्रबाहिर भएको पानी

हिमनदी/हिउँ: ६८.७ प्रतिशत
जमिनमुनिः ३०.१ प्रतिशत
अन्य स्थानमाः ०.९ प्रतिशत
जमिनमाः ०.३ प्रतिशत

जमिनमा भएको पानी

तालहरूमाः ८७ प्रतिशत
सिमसारमाः ११ प्रतिशत
खोला तथा मूलमाः २ प्रतिशत

स्रोतः यूएसजीएस

पानीको चुनौती

जलवायु परिवर्तनको असर बिस्तारै देखिँदै जान थालेको छ । एसियाली विकास बैंकले हालसालै गरेको एक अध्ययनअनुसार जलवायु परिवर्तनका कारण दक्षिण एसियाका अधिकांश देशले खाद्यान्न र पिउने पानीको अभाव झेल्नुपर्दै गएको छ । त्यसरी नै जलवायु परिवर्तनकै कारण विश्व तापक्रममा भएको वृद्धिले नेपालजस्ता मुलुकमा हिमाल पग्लने, बाढी, पहिरो, खडेरी र बेमौसमी तथा असन्तुलित वर्षाजस्ता प्राकृतिक प्रकोप आइपर्न थालेको, खाद्यान्न उत्पादनमा कमी आउन थालेको छ ।

जलवायु परिवर्तनकै कारण विश्वमा पानी र मान्छे/प्राणीबीचको स्वाभाविक सम्बन्ध बिथोलिँदै र धमिलिँदै गएको छ । फलस्वरूप मानवीय जीवनले समयमा नै पर्याप्त रूपमा गुणस्तरीय पानी पाउन सकिरहेको छैन । अतिवृष्टि, अनावृष्टि, बाढीपहिरो तथा खडेरीका घटना नियमित बन्दै गएका छन् । हिमालमा हिउँ पातलिँदै छ, हिमतालहरू फुट्ने सम्भावना बढेको छ, समुद्री सतह माथि आउनाले कतिपय देशको अस्तित्व नै समाप्त हुँदै छ । त्यसैले अहिले विश्व मानवीय जीवनका लागि जलप्रणालीको संवर्द्धन र पानीको स्रोतको समुचित संरक्षण, दिगो उपयोग, गुणस्तरीयताको प्रत्याभूति, सन्तुलित वितरण र व्यवस्थापन प्रमुख चुनौती बनेको छ ।

वर्तमान विश्वका ३ अर्बभन्दा बढी मानिस राष्ट्रिय सिमाना पार गर्ने पानीमा निर्भर छन् । तर, साझा पानीका लागि २४ देशले मात्रै हालसम्म सहयोग सम्झौता गरेका छन् ।

पानी र इन्धनको निकट रूपमा अन्तरसम्बन्ध छ, पानीघट्टदेखि ठूलाठूला जलविद्युत्‌सम्म पानीको शक्तिले चलायमान छन् । अर्कोतर्फ संसारको कुल इन्धनको ८ प्रतिशत इन्धन खपत भने उपभोक्तासमक्ष शुद्ध पिउने पानीलाई पम्प गर्दै विभिन्न पाइप र नलका माध्यमबाट पुर्‍याउन लाग्ने रिपोर्टहरू प्रकाशित छन् । आज शुद्ध पिउने पानीको समान वितरण संसारका लागि ठूलो चुनौती नै बनेको छ ।

यसैगरी, अबको विश्व अर्थराजनीति पानीबाट प्रभावित हुने अनुमान गर्न सकिन्छ । शक्तिशाली मुलुकहरू पानीमा आधिपत्य जमाउन केसम्म (न) गर्लान् ? आजै त्यो भन्न हतारो हुन्छ । तसर्थ पानीलाई बुझ्नु, जोगाउनु तथा सार्थक संरक्षण र संवर्द्धन गर्नु आजको पहिलो प्राथमिकता र चुनौती पनि हो ।

पानीको उपयोगिता र संरक्षण

मानवीय जीवनमा पानीको उपयोगिता अति महत्त्वपूर्ण छ । पिउन, सिँचाइ गर्न, यातायात तथा विद्युत् उत्पादन, कलकारखाना सञ्चालन, सरसफाइ एवं दैनिक व्यवहारका अन्य धेरै पक्षहरूसँग पानीको उपयोग सम्बन्धित छ । पानीका उपयोगिताका क्षेत्रहरू र विधिहरू बढिरहेका छन् । तर, त्यही अनुपातमा पानीका स्रोतहरूको बढोत्तरी हुन सकेको छैन, बरु उल्टो दोहन हुने तथा दूषित हुने क्रम बढ्दो छ ।

जलवायु परिवर्तनले पानीको उपयोगिता र पहुँचमा नकारात्मक असर पुर्‍याइरहेको छ । जलवायु परिवर्तन हुँदा हिउँ पग्लेर नदीहरूमा पानीको सतह बढ्ने र बढ्दो तापमानका कारण पानीका मूलहरू सुक्ने भइरहेको छ । नदीमा बढेको पानीलाई हाम्रोजस्तो गरिब र जटिल भौगोलिक बनावट भएको मुलुकले उचित उपयोग र व्यवस्थापन गर्न नसक्दा जसको असर होचा मैदानी भूभागमा परिरहेकै छ ।

पानीका मूलहरू सुक्दा मानिस, पशुपक्षी, प्राणी एवं वनस्पतिले जताततै समस्या भोगेको अवस्था छ । जमिनको उत्पादकत्व घट्ने र खेतीयोग्य जमिनहरू बिस्तारै मरुभूमिमा परिणत हुने सम्भावना बढ्दै गएको छ । पानीका स्रोतहरूमा बढ्दो ढल र मल एवं फोहोरमैलाको विसर्जन, उद्योगहरूले प्रयोग गर्ने रासायनिक पदार्थ एवं कृषिमा प्रयोग गरिने कीटनाशक विषाक्त पदार्थ, घरेलु फोहोर पानी निकासी, स्वास्थ्य क्षेत्रबाट निस्कने फोहोर विसर्जन, ल्यान्डफिल साइट, ज्वालामुखी, एसिड, लवण र विषाक्त धातुहरूजस्ता पानीको गुणस्तरलाई असर गर्ने मानवीय प्रदूषणका स्रोतहरूले पानीको प्रदूषण बढ्दै गएको छ । जसले मानव, जनावर, पन्छी, वन्यजन्तु, जलचर वा प्रकृतिका कुनै पनि प्रजातिको प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष प्रतिकूल असर पुर्‍याइरहेको छ ।

त्यसैले पानीको संरक्षण र बहुउपयोगमा ध्यान दिन जरुरी छ । यस क्रममा पानीका स्रोतहरू संरक्षण गर्ने एवं पानी खेर नफाल्ने, उपलब्ध पानीको संरक्षण गर्नेजस्ता कार्यलाई योजनाबद्ध ढंगबाट अघि बढाउनुपर्छ । यसैगरी, पानी उपलब्ध हुने वैकल्पिक उपायहरूको विकास, पानी पाइने स्थानको संरक्षण, वर्षात्‌को पानी संकलन र प्रयोग गर्न ध्यान दिनुपर्छ । मूलतः पानीको बहुउपयोग र सदुपयोग घरबाटै सुरु गर्नुपर्छ ।

– पानीको आवश्यक मात्रामा मात्र प्रयोग गरौँ ।

– हिमाल, खोला, नदी, हिमनदी, ताल, तलाउ, कुवा, पोखरी, झरना, सिमसार, जलाधारलगायतका पानीका स्रोतहरूको संरक्षण गरौँ ।

– उपयोग नहुँदा धारा तथा कलको पानी बन्द गरौँ, खेर जान नदिऔँ ।

– मैदान तथा बगैँचामा पानी राखिसकेपछि यन्त्र खुला नछाडौँ ।

– पानीको पुन: उपयोग गरौँ ।

– पानीको स्रोतलाई प्रदूषित र नष्ट नगरौँ ।

– वनविनाश रोकौँ । पानी र माटोबिना पृथ्वीमा जीवन कल्पना गर्न सकिँदैन । त्यसैले यसको महत्त्व बुझौँ ।

– पिउने प्रयोजनका लागि बनाइएको खानेपानी प्रणालीबाट घरायसी प्रयोजनका सम्पूर्ण कामहरूका अतिरिक्त खेतीपाती, कृषि र पशुपालनका लागि समेत उपयोग गरौँ । यसका लागि खानेपानी प्रणालीको डिजाइनमै ध्यान दिऔँ ।

– पानी सुरक्षित राख्ने र प्रयोग गर्ने बानीको विकास गरौँ ।

– पानी जम्मा गर्ने गरौँ ।

– आउँदो पुस्तालाई पानीको किफायती प्रयोग, महत्त्व अनि संरक्षणका पाठहरू सिकाऔँ ।

हामी कत्तिको सक्षम छौँ पानी जोगाउन ?

नेपालका हिमाली भेगमा तीव्र गतिमा हिउँ पग्लिँदै जाने समस्याले गर्दा स्थायी हिउँ क्षेत्रको अभाव भई नदीहरूको सन्तुलन बिग्रने सम्भावना छ । जसले गर्दा जल र जमिनको परिस्थितिकीय प्रणालीमा असर पुग्ने, खानेपानी तथा सिँचाइका लागि पानीको अभाव हुने एवं जलविद्युत् उत्पादनमा समेत प्रतिकूल असर पर्नुका साथै प्राकृतिक प्रकोपको खतरा छ ।

जलवायु परिवर्तनका कारण उच्च हिमाली भेगमा हिमनदी खुम्चने, हिमताल वृद्धि हुँदै जाने र हिमताल विस्फोट हुने, हिमपहिरो जाने एवं उच्च पहाडी क्षेत्रमा भेल, पहिरो, नदीतटीय क्षेत्रमा बाढी आउने, भू–क्षय र असामान्य खडेरीजस्ता प्रकोप निम्तने खतरा छ ।

यसैगरी, तराई क्षेत्रमा खेत, बस्ती डुबान, नदीको धार बदलिएर हुने बाढी, नदीतटीय क्षेत्रमा कटान र खडेरीले भोकमरी सिर्जना गर्ने खतरा छ । तातोपना बढ्दै जाँदा विशेष गरेर झाडापखला र लामखुट्टेले सार्ने मलेरिया, कालाजार, जापानिज इन्सेफ्लाइटिसजस्ता रोगमा वृद्धि हुन गई यसबाट हुने मृत्युदर बढ्दै जाने जोखिम छ । बाढीपहिरो र डुबानको घटनाका बेला शुद्ध पिउने पानीको अभावले धेरै मानिस पानीजन्य रोगबाट ग्रसित बन्छन् ।

जथाभावी रुखबिरुवा कटान गरी वन विनाश एवं प्लटिङ गरी उत्पादनयोग्य जमिनको दोहन गरेका कारण पुराना पानीका मूलहरू, जरुवाहरू, धाराहरू सुक्दै/नष्ट हुँदै गएका छन् भने शहरी क्षेत्रमा रहेका खोलानालामा जल प्रदूषणले विकराल रूप लिएको देखिन्छ । जसले पानीप्रतिको मानव संवेदनशीलताको माग गरेको छ ।

बढ्दो शहरीकरण हाम्रा कुवा, पँधेरा, पोखरीहरूलगायत पानीका मुहानहरू आज घना बस्तीहरूमा परिणत भइसकेका छन् । ठूलाठूला बाटाघाटा, सपिङ मल एवं भव्य स्वागत गेट, सालिक र भ्यू टावरको अतिक्रमण र बढ्दो शहरीकरणले पानीको स्रोत र शुद्धता दुवैलाई चुनौती दिइरहेका छन् ।

पानीले शान्ति वा द्वन्द्व निम्त्याउन सक्छ । जब पानी दुर्लभ/नष्ट वा प्रदूषित हुन्छ वा जब मानिसहरू असमान हुन्छन् वा पहुँचका लागि संघर्ष गर्छन्, तब समुदाय र देशहरूबीच तनाव बढ्न सक्छ ।

सबै चुनौती, खतरा र जोखिमहरूलाई नजिकबाट नियाल्दै अँगाल्दै संघर्ष गर्नुबाहेकको विकल्प हामीसँग छैन । हामीले बढ्दो पानीको माग र स्रोत सुक्ने समस्यालाई नीतिगत तहबाटै सम्बोधन गर्नका लागि जलस्रोत, वन, वातावरण, कृषि, भौतिक विकास, पूर्वाधार निर्माण, भू-उपयोगजस्ता क्षेत्रका नीतिमा गहिरो अध्ययन र खोज गरी सुधार गर्न सक्छौँ । पानी संरक्षणका लागि भएका उल्लेखनीय काम तथा असल अभ्यासलाई विस्तार गर्न सक्छौँ । पानीका मुहानको संरक्षण गर्न तथा परापूर्वकालदेखिका मूल, कुवा, पँधेराको मर्मतसम्भार तथा संरक्षणलाई प्राथमिकता दिन सक्छौँ । कतिपय पानीका मूल सुक्ने समस्यामा छन् भने पुराना पोखरी पुनःस्थापना, आकाशे पानी सङ्कलन, मूल पुनर्भरणका कार्यक्रम सुरूवात गर्न सक्छौँ ।

यसैगरी, काठमाडौं उपत्यकाको सि थी नखः, क्षमापूजा, तराईको छठ, माझी समुदायको लदीपर्व अर्थात् कोशीपर्व (खोलालाई भगवान्‌का रूपमा मान्दै सामूहिक पूजा तथा नदी सफा गरी मनाउने), प्रकृतिपूजक अर्थात् धर्तीपूजक किराँत समुदायको उँभौली पर्व, हिन्दुहरूको हरिशयनी एकादशी/तुलसी रोपण, तिहार एवं गोबर्द्धन पूजा, चेपाङ जातिका विभिन्न पर्वजस्ता संस्कृतिबाट खोलानाला, ताल, पोखरी तथा मूलजस्ता पानीका स्रोतलाई पूजा गरी संरक्षण गर्ने संस्कारको पनि प्रचारप्रसार, संरक्षण र संवर्द्धन गर्दै पानी र पानीको स्रोत बचाउन सक्छौँ । पक्कै पनि पानी जीवनको आधार हो । यत्ति बुझ्न र बुझाउन त सक्षम छौँ ।

विश्वको मूल सन्देश– शान्तिका लागि पानी

पानीले शान्ति वा द्वन्द्व निम्त्याउन सक्छ । जब पानी दुर्लभ/नष्ट वा प्रदूषित हुन्छ वा जब मानिसहरू असमान हुन्छन् वा पहुँचका लागि संघर्ष गर्छन्, तब समुदाय र देशहरूबीच तनाव बढ्न सक्छ । वर्तमान विश्वका ३ अर्बभन्दा बढी मानिस राष्ट्रिय सिमाना पार गर्ने पानीमा निर्भर छन् । तर, साझा पानीका लागि २४ देशले मात्रै हालसम्म सहयोग सम्झौता गरेका छन् । पानीमा सहकार्य गरेर हामी सबैको पानीको आवश्यकतालाई सन्तुलनमा राख्न र विश्वलाई स्थिर बनाउन मद्दत गर्न सक्छौँ ।

जलवायु परिवर्तनको प्रभाव बढ्दै जाँदा र जनसंख्या बढ्दै जाँदा हाम्रो सबैभन्दा बहुमूल्य स्रोतको संरक्षण गर्नका लागि देशहरूभित्र र बीचमा एकताबद्ध हुन जरुरी छ । जनस्वास्थ्य र समृद्धि, खाद्य र ऊर्जा प्रणाली, आर्थिक उत्पादकत्व र वातावरणीय अखण्डता सबै क्षेत्र व्यवस्थित पानी चक्रमा निर्भर छन् । पानी प्रयोग गर्ने र प्रतिस्पर्धा गर्ने स्रोत मात्र होइन, यो मानवअधिकार हो, यो जीवनको हरेक पक्षमा अन्तर्निहित छ भन्ने बुझाइमा काम गर्नु आजको आवश्यकता हो ।

अबको विश्वमा समृद्धि र शान्ति पानीमा भर पर्छ । राष्ट्रहरूले जलवायु परिवर्तन, सामूहिक बसाइँसराइ र राजनीतिक अशान्तिको व्यवस्थापन गर्दा उनीहरूले आफ्नो योजनाको केन्द्रबिन्दुमा जलसहयोगलाई राख्नुपर्छ । पानीले हामीलाई संकटबाट निकाल्न सक्छ । हामीले पानीको निष्पक्ष र दिगो उपयोगको वरिपरि एकताबद्ध भएर समुदाय र देशहरूबीचको सद्भाव बढाउन सक्छौँ- अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा संयुक्त राष्ट्र संघको महासन्धिदेखि स्थानीयस्तरका कार्यहरूसम्म । आउनुहोस्, संयुक्त राष्ट्र संघले भनेझैँ 'शान्तिका लागि पानी' मा विश्वव्यापी अभियानको हिस्सा बनौँ । मार्च २२ मा पानी दिवस मनाऔँ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन १८, २०८० ०६:४७