२३ पेजकाे पर्चा, जसले विश्व हल्लायाे (भिडियाेसहित)

A+ A A-

सायद, सृष्टिदेखि नै बलिया र निर्धाको रेखा कोरिएको हुनुपर्छ । मानव चाहे पाषाण युगका होऊन् कि कृषि युगका, त्यहाँ हुनेखाने र कमजोर दुई वर्ग थिए । जतिजति मानवले चेतनाको स्तर बढाउँदै आयो, त्यतित्यति समाजमा विभेद र वर्गको सिर्जना पनि बढ्दै गयो । मानव इतिहासमा आजको उन्नतिको जग कोरिदिने औद्योगिक युगलाई भुल्न सकिन्न । हो, त्यही युगले मानव समाजमा प्रस्ट दुई वर्ग सिर्जना गर्‍यो– मजदुर र मालिक ।

समाजमा श्रम गर्ने/पसिना बगाउने र बसीबसी त्यसलाई खाने ठालु वर्गको जन्म खासगरी औद्योगिक युगमा चरमोत्कर्षमा पुग्दै थियो । त्यो औद्योगिक क्रान्तिको जननी बेलायत, फ्रान्स, जर्मनीलगायत युरोपियन देशहरू थिए । धेरै समय चर्च र राज्यबीचको धार्मिक द्वन्द्व र काटमारबाट गुज्रेको युरोप फेरि अर्को द्वन्द्वको सँघारमा थियो । उद्योगमा एक/दुई जना मालिक हुन्थे, हजारौँ हजार मजदुर पसिना बगाउँथे । उत्पादन गर्थे । तर, तिनको न खाने ठाउँ हुन्थ्यो, न बस्ने ठाउँ । न बालबच्चा पढाउने स्कुल हुन्थे, न बिरामी पर्दा उपचार गर्ने अवसर पाउँथे । आम्दानीजति सबै मालिकले खाने, पसिना बगाउने/श्रम गर्नेचाहिँ मिहिनेतकस मजदुरहरू ।

यस्तो अन्यायलाई नजिकबाट नियालिरहेका थिए– जर्मन दार्शनिक तथा अर्थशास्त्री कार्ल मार्क्स र उनका अर्का साथी फ्रेडरिक एंगेल्स । त्यसैताका कम्युनिस्ट लिगको भेलामा भाग लिन मार्क्स र एंगेल्स लन्डन पुगेका थिए । भेलाले यी दुई दार्शनिकलाई एउटा घोषणापत्र लेख्न अह्राएपछि यिनीहरू यस काममा जुटे । यो सन् १८४८ को अन्त्यतिरको कुरा थियो ।

घोषणापत्र लेख्ने बेला यी दुई विद्वान् समाजशास्त्रीले तत्कालीन समाजलाई केलाए । त्यस क्रममा तिनले समाज स्पष्टतः दुई समूहमा विभाजित भएको देखे– सर्वहारा मजदुर वर्ग र पुँजीपति मालिक वर्ग । अनि उनीहरूले तत्कालीन समाज यिनै दुई वर्गबीचको संघर्षमा टक्कराइरहेको र विस्फाेटको मुखमा पुगेको निष्कर्ष निकाल्दै कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोमा सर्वहारा वर्ग र पुँजीपति वर्गबीचको द्वन्द्वलाई जर्मन भाषामा लिपिबद्ध गरे ।

आज संसारका कुनै भू–भागका मानिस छैनन्, जसले मार्क्सवाद र कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोबारे नसुनेको होस् या नपढेको होस् । १८४८ फेब्रुअरी २१ मा मार्क्स र एंगेल्सले पहिलोचोटि कम्युनिस्ट घोषणापत्र प्रकाशित गरेका थिए । जुन घोषणापत्रले आज पनि विश्व हल्लाइरहेछ । जुन घोषणापत्रलाई विश्वभरका गरिब, मजदुर, किसानलगायत अभावमा जीवन बाँचिरहेकाहरूले पवित्र धर्मग्रन्थभन्दा पनि प्यारो ठान्छन् । सपनामै भए पनि सुखानुभूति किन नहोस् कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो सिरानीमा हालेर मस्त निदाउने चेष्टा गर्छन् । संसारभरका मानिसलाई राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक/सांस्कृतिक रूपमा चेतना भर्ने त्यही घोषणापत्र पहिलोचोटि प्रकाशित भएको १ सय ७६ वर्षअघिको त्यो दिनको सम्झना गर्नु सान्दर्भिक ठानेर कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’ मा सम्झना गरेका हौँ । किनकि आज सारा संसार मार्क्सवादबाटै प्रभावित भइरहेको छ ।

आज फेब्रुअरी २१ । अर्थात् फागुन ९ । संसारभरिका सर्वहाराहरूको गाइडलाइन कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो प्रकाशित भएको दिन । आजकै दिन सन् १८४८ मा कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगेल्सले संयुक्त रूपमा कम्युनिस्ट घोषणापत्र प्रकाशित गर्दै विश्वका सर्वहाराहरूको मुक्तिका लागि आह्वान गरेका थिए ।

संसारभर धेरै भाषामा अनुवाद भएको, धेरैले पढेको र धेरैले अनुसरण गरेको दस्तावेज हो यो । कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोको प्रकाशनपछि विश्वको राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक/सांस्कृतिक पुराना भूगोलहरू भत्किए, केही ठाउँमा सर्वहाराको नयाँ संसार रचियो । पूर्व जर्मनी, सोभियत संघ, पूर्वी युरोपका धेरै मुलुक र अन्त्यमा जनवादी चीनले मार्क्सवादी चिन्तनकै वरिपरि राजनीतिक प्रणाली अपनाए । सन् १९९० को दशकमा सोभियत रुस र पूर्वी युरोपका देशहरूमा मार्क्सवादी शासनको अन्त्य हुन पुग्यो । बर्लिनको पर्खाल भत्क्यो । किनकि त्यसले पूर्व र पश्चिम जर्मनीलाई दुई खेमामा विभाजित गरेको थियो । चीनले त्योभन्दा अघि नै आर्थिक खुलापनको नीति लिइसकेको थियो । उता उत्तर कोरिया, क्युबालगायत केही साम्यवादी देशहरू भने कट्टरतावादमै रमाउन थाले ।

कम्युनिस्ट घोषणापत्र प्रकाशित भएपछि संसारभरका मजदुरहरू यसरी जुरमुराए कि तिनको त्यो एकता देखेरै मालिकहरूको मुटुमा ढ्याङ्ग्रो ठोक्यो । मजदुर वर्गले थुप्रै सेवासुविधा पाउन थाले । मालिक र मजदुरबीच सौदाबाजी हुन थाल्यो । मजदुर वर्गको हकहितका कुरा जोडतोडले उठे । कामको सम्मान गर्न थालियो । कामदार वर्गलाई हेला गर्ने ठालुतन्त्र मक्किँदै गयो । मार्क्सवादी चिन्तन बढ्न थाल्यो । धनी र गरिबबीचको शोषण अन्त्य नभएसम्म समाजमा तनावउत्पन्न भइरहने, वर्ग संघर्ष चलिरहने र त्यसले कहिलेकाहीँ हिंसाको रूपसमेत लिन थाल्यो । वर्ग संघर्षको नाउँमा ठूलठूला रक्तपातपूर्ण युद्धहरू चर्किए । धेरैले ज्यान गुमाए । तैपनि मार्क्सवाद मरेको छैन, किनभने यसले मानव जीवनका द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी चिन्तनलाई उजागर गर्ने साहस दिएको छ । यो गतिशील छ । पछाडि फर्कंदैन मार्क्सवाद, अगाडि मात्र हेर्छ । आमगरिबहरूसित सहकार्य र हातेमालो गर्न रुचाउँछ । त्यसैले यो जीवन्त छ ।

मानव जाति आज त्यो बेला परिकल्पना गरेजस्तो कम्युनमा बस्न चाहँदैन, ऊ त्यो चरणबाट धेरै माथि उक्लिसकेको ठान्छ आफूलाई । र, राज्य नियन्त्रित राजनीतिक सत्ताभन्दा उदार राजनीतितर्फ विश्व समुदायको ध्यान खिचिँदै छ । कसैले माने पनि नमाने पनि यही हो आजको यथार्थ ।

राज्य प्रणालीबारे कम्युनिस्ट घोषणापत्रले सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वको सत्ताको परिकल्पना गरेको छ । वैयक्तिक स्वतन्त्रताभन्दा सामूहिक चिन्तन प्रणालीलाई उचित ठानेको छ । सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वको राज्यसत्ताको वकालत गरेको छ । तर विडम्बना, यति प्रगतिशील भईकन पनि आज किन संसारभर यो प्रणालीको वर्चस्व छैन ? यो अहम् सवाल हो । मानव जाति आज त्यो बेला परिकल्पना गरेजस्तो कम्युनमा बस्न चाहँदैन, ऊ त्यो चरणबाट धेरै माथि उक्लिसकेको ठान्छ आफूलाई । र, राज्य नियन्त्रित राजनीतिक सत्ताभन्दा उदार राजनीतितर्फ विश्व समुदायको ध्यान खिचिँदै छ । कसैले माने पनि नमाने पनि यही हो आजको यथार्थ ।

आर्थिक रूपमा मार्क्सले मानवलाई भुँडीसित बढी तुलना गरे । के मानव भुँडीबाट मात्रै परिचालित प्राणी हो त ? दिमागको अवस्था के त ? जबजब मानिस मार्क्सवादको अध्ययनमा तल्लीन हुन पुग्छ, तबतब ऊ सोच्न बाध्य हुन्छ– भुँडी ठूलो कि दिमाग ? अर्थात् मानिसलाई दिमागले चलाउँछ कि भुँडीले ? न त मानिस दिमागी खुराकले मात्र बाँच्न सक्छ, न त भुँडी भरेर मात्र । आखिर मानिसलाई दिमाग र भुँडी दुवैको आवश्यकता हुन्छ । यी दुईमध्ये एउटाको अभावमा अर्कोले दिगो काम गर्न सक्दैन । 'ढुंगाको भर माटो माटोको भर ढुंगा' भनेझैँ दिमागको भर भुँडी र भुँडीको भर दिमागलाई आवश्यक परिरहन्छ ।

औद्योगिक क्रान्तिकालमा निर्मित प्रमुख वर्ग– पुँजीपति र सर्वहारा आज कुन रूपमा छन् ? मार्क्स र एंगेल्सले कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो लेखिरहँदा जस्तो अहिले समाजमा मालिक र मजदुर मात्रै होलान् कि अरु पनि नयाँनयाँ वर्गहरू जन्मिइसके होलान् ? समाजमा पुराना मान्यता र परम्पराहरू हराउँदै जाने र नयाँनयाँ मान्यता तथा परम्पराहरू विकसित हुँदै जाने गर्छन् । यो प्रकृतिको नियम नै हो । प्रकृतिको नियमलाई न मार्क्सवादले उल्ट्याउन सक्छ, न त पुँजीवादले । ढिलोचाँडो प्रकृतिको नियम चलिरहन्छ, जबसम्म यो पृथ्वीको अस्तित्व रहन्छ ।

मार्क्स र एंगेल्सको कम्युनिस्ट घोषणापत्रले विश्वभरका सम्पूर्ण सर्वहाराहरूलाई गोलबद्ध त गर्‍यो तर तिनको दैनन्दिनी समस्या कत्तिको समाधान गर्‍यो त ? यो अहम् सवाल हो । सूचना र सञ्चारको बाढी नै आएको आजको जमानामा द्वन्द्वका स्वरूपहरू पनि फेरिँदै छन् । एआईको विकासले उद्योग र मजदुर वर्गको अवस्था के बनाउने हो ? चिन्ता र चासो अर्कोतिर मोडिएको छ आज । यस्तो बेला कम्युनिस्ट घोषणापत्रको प्रभाव के होला ? यही कुरा फेरि मार्क्सले नै भनेझैँ बुझ्न सकिन्छ– प्रश्न गरिरहू, एक दिन जवाफ भेटिनेछ । प्रश्न गर्न नछाड । अन्यायविरुद्ध आवाज उठाउन नछाड । मार्क्सवादको मूलमन्त्र यही हो ।

संसारभरका मानिसहरू किन कम्युनिस्ट बने ? के त्यही मार्क्स र एंगेल्सले प्रकाशित गरेको २३ पाने पर्चा/पम्प्लेटकै कारण ती कम्युनिस्ट बनेका होइनन् र ? धर्मलाई अफिम मान्ने र परम्परावादी मान्यता भत्काउन उद्घोष गर्ने मार्क्स र एंगेल्सको त्यो पर्चा कति सफल भयो ? त्यो विवेचनाको छुट्टै पाटो हुन सक्छ । जे भए पनि कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोले विश्वभरका मानिसको मथिंगल हल्लाइदियो । समानता हासिल भए पनि नभए पनि मानिसहरू मार्क्स र एंगेल्सले अघि सारेको मान्यताको पछि लागे, लाग्दै छन् र लागिरहनेछन् । किनकि, सृष्टि चलेसम्म द्वन्द्व पनि भइरहन्छ । सबै समान हैसियतमा पनि पुग्न सक्दैनन् । धनी र गरिब विश्व भइरहिञ्जेल रहिरहन्छ । मार्क्सवाद भनूँ या कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोको सान्दर्भिकता पनि त्यत्तिकै भइरहन्छ ।

के कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो कम्युनिस्टले मात्र पढ्ने हो ?

यसबारे विद्वान् प्रोफेसर हेराल्ड जे लास्कीले लेखेका छन्– कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो समाजवादको आधारशिला हो । उनको यो रचनालाई अर्का विद्वान् प्रोफेसर नेपाली माटोका समाजवादी चिन्तक सीके प्रसाईंले अनुवाद गरेका छन् । उक्त अनुवादको भूमिकामा प्रसाईं लेख्छन्, ‘यस कुरामा जहाँतहीँ भ्रम छ कि कम्युनिज्म र मार्क्सवादको प्रजातान्त्रिक समाजवादसँग कुनै एकरूपता छैन । वास्तविक कुरो के हो भने आज प्रचलित कम्युनिज्म मार्क्सवादको विकृत स्वरूप हो । तसर्थ त्यसको प्रजातान्त्रिक समाजवादसँग कुनै मेलमिलाप छैन । परन्तु जहाँसम्म मार्क्सवाद– जसको प्रतिपादन कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोले गरेको छ, प्रश्न छ यो त साँच्चै भन्ने हो भने प्रजातान्त्रिक समाजवादको प्रेरणा स्रोत हो ।’

त्यसैले के कम्युनिस्ट, के कांग्रेस, नेपालको सन्दर्भमा दुवै कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोबाट टाढा छैनन् । सवाल त के हो भने नेपालमा यी दुवै शक्तिले कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोलाई विकृत पार्दै छन् कि विकसित गर्दै छन् ? 'मुण्डमुण्ड बुद्धि कुण्डकुण्ड जल' भनेझैँ यो मेनिफेस्टोलाई ज–जसले जसरी अर्थ्याए पनि बीसाैँ शताब्दीका मूर्धन्य राजनीतिशास्त्रज्ञ प्रोफेसर हेराल्ड जे. लास्कीले भनेझैँ यो मानव समाजको एक अति उत्कृष्ट रचना हो । त्यसैले यसको अध्ययन, मनन र व्यवहारमा उतार्ने प्रेरणा यसका अनुयायीहरूलाई प्राप्त होस् ।

भिडियाे हेर्नुहाेस् :