कहाँ छ नेपाली युवापुस्ता ?

A+ A A-

कल्पना गर्नुहोस्, एक समारोह चल्दै छ- जहाँ धेरै राजनीतिज्ञहरू भाषण दिन बसेका छन । यी सबै भिन्नभिन्न पार्टीका हुन् र सबै देशको समसामयिक अवस्थाका बारेमा आफ्नो दुई शव्द राख्न तयार छन् ।

दर्शकदीर्घामा हामी विभिन्न उमेर र वर्गका व्यक्तिहरूलाई देख्न पाउँछौँ । सबै आ-आफ्ना कुर्सीमा बसी यी राजनीतिज्ञहरूले के–कस्ता नयाँ योजना ल्याऊलान् आफनो व्यक्तिगत समस्या सुल्झाउनका लागि भनेर सोच्दै पर्खिबसेका छन् । कार्यक्रमको समुद्घान केही ढिलो हुन जान्छ । वृद्ध वर्गलाई यसले खासै फरक परेको जस्तो लाग्दैन । अर्धबैँसे वर्गलाई थोरै असर परेको जस्तो देखिन्छ । तन्नेरी वर्ग भनै निकै अत्तालिन्छ । घडी समयसमयमा हेरिरहेका हुन्छन् । त्यसभन्दा पनि कलिलो उमेरका युवा भने रिसले भरिपूर्ण देख्छन् । तर, केही गरी सहिरहेका देखिन्छन् ।

कार्यक्रममा पहिलो वक्तालाई मञ्चमा निम्त्याइन्छ । उनको उमेरका कारण बोलेका कुरा बुझ्न निकै कठिन हुन्छ । पूर्ण कुरा नबुझे पनि बिस्तारै ताली पड्किन्छ ।

दोस्रो वक्ता आउँछन् । उनको कुरामा अनौठा सपनाहरू गाँसिएका हुन्छन् । यसले अधबैँसे वर्गलाई विशेष ध्यानाकर्षित गरेको देखिन्छ । अर्को वर्ग अलिक क्रान्तिकारी र आमूल परिवर्तनको वाचा दिँदै हुन्छन् । यसले तन्नेरी वर्गमा केही आशा पलाएको जस्तो देखिन्छ । अन्तिम वक्ता भने हालका समस्याहरूलाई पहिले सुल्झाउने अनि नयाँ कल्पनामा जानुपर्ने कुरा गर्छन् । यसमा लगभग सबै वर्गले समर्थनको ताली बजाउँछन् । तर कलिला युवा भने पूरा भाषण सुन्नुअघि नै आफ्ना कुर्सीहरूबाट निस्किसकेका हुन्छन् ।

बाँकी सबै वर्गहरू अचम्ममा पर्छन् । बोल्ने वक्ता आफूले केही गलत पो बोलेँ कि भन्ने भावले पिरोलिन्छ । तर, वास्तवमा अघिका वक्ताहरूको कुराले नै यो वर्गलाई पुगिसकेको हुन्छ । उनीहरूमा धैर्यताको सीमा धेरै अघि नाघिसकेको देखिन्छ ।

यो कथांश कल्पना मात्रै भइदिएको भए आज देशको अर्थतन्त्र दु:खदस्तरको हुन्नथ्यो । कथा मात्रै हुने हो भने त्रिभुवन विमानस्थलमा चौबीसै घण्टा अस्त व्यस्तता देखिन्नथ्यो । हालको व्यवस्थामाथि कल्पित यो दृश्यांश एक सांकेतिक प्रकटीकरण मात्र हो । कोभिड महामारी लगभग सकिएसँगै विदेशिने युवाको मात्रा बाक्लो भयो । माथि दर्शाएको कारण त मुख्य नै मान्नुपर्छ तर यो मार्मिक समय निम्तिन अरु पनि धेरै साना लाग्ने थप महत्त्वपूर्ण कारणहरू छन् ।

'ब्रेन द्रेन’ भनेर मानिने प्रतिभा पलायन प्रवृत्ति नेपालका लागि मात्रै नौलो कुरा होइन, उच्च कौशलता भएका शिक्षक, स्वास्थ्यकर्मी, वैज्ञानिक, इन्जिनियर, प्रोफेसर, राजनीतिक सुधारकहरू धेरै राष्ट्रहरूबाट विगतदेखि नै माइग्रेट भइनै रहेका छन् । जसले गर्दा विभिन्न क्षेत्रहरूले विशेषज्ञता हासिल गरेका व्यक्तिहरू गुमाउन पुग्छन् । यसले संसारमा त्यो पेसाको आपूर्ति घटाउँदै लान्छ । देशको अर्थतन्त्रलाई हानि गर्ने यो प्रक्रिया संसारमा ६० को दशकबाट मुख्यतया सुरु भएको मानिन्छ ।

ब्रिटिस शाही समाजले सन् १९६३ मा यसलार्ई 'ब्रेन द्रेन’ नाम राखेका थिए । वैज्ञानिक र प्राविधिकहरू युनाइटेड किङ्डम (यूके) बाट अमेरिका र क्यानडा बसाइँ सर्दा बौद्धिक व्यक्तिहरू आफ्नो जडबाट निस्कने, विशेषत: विकासशील देशबाट विकसित देशहरूमा प्रशिक्षित वा दक्ष व्यक्तिहरूको बहाव हुनेजस्ता समस्यालाई यूएनको साधारणसभाले सन् १९६३ मा रिपोर्ट तयार पार्न अनुरोध गरेको थियो तर बीचमा भियतनाम युद्धका कारण प्रक्रिया रोकियो ।

विकसित देशहरू आफैँले आफ्नो स्वास्थ्य र शैक्षिक सेवाहरूमा कम समय दिँदा विकासशील देशका व्यक्तिहरू आई त्यो खाली ठाउँ भर्नुपर्ने भयो । विश्वव्यापीकरण र व्यापार नीतिहरूका कारण पनि दक्ष कामदारहरूको माग बढ्दै गयो र अझ पनि गइरहने देखिन्छ । विकसित देशहरू एकअर्कासँग आर्थिक रूपमा प्रतिस्पर्धा गर्न अध्यागमन नीति र अन्तर्राष्ट्रिय मानव पुँजी प्रयोग गरिरहेका छन् । क्यारेबियन देशहरूमा विदेशी सहायताको रकमभन्दा कुल रेमिट्यान्स नै बढी हुन आउँछ । विशेष वृहत् आर्थिक वा प्राकृतिक प्रकोपपछि यो बढ्ने गरेको छ । त्यहाँका बासिन्दाहरू बाढी, आँधी, ज्यालामुखी वा भूकम्पपछिको क्षतिपूर्ति गर्न विदेशमा रहेका आफन्त र साथीभाइको भरमा हुन्छन् ।

८० को दशकमा चीनमा पनि 'ब्रेन द्रेन’ भरपूर मात्रामा बढिरहेको थियो । राजनीतिक अस्थिरता र अनाकर्षक रोजगारीको अवसरका कारण लाखौँ युवा विदेशिए । तर, पछि विभिन्न रणनीतिहरू जस्तै; अनुसन्धान र विकासमा लगानीदेखि आकर्षक करिअरको अवसरहरू सिर्जना गरी राम्रो तलब प्रस्ताव गरियो र शैक्षिक नवप्रविधिका लागि कोष उपलब्ध गराई दक्ष व्यक्तिहरूलाई कायम राख्न र आकर्षित गर्ने खालको वातावरण सिर्जना भयो । भारतमा पनि ९० को दशकमा विदेश पलायन अत्यधिक भएको हो र हाल पनि यसको मात्रा कम भएको छैन । तर, आज व्यापार र रोजगारीका अवसरहरूको भारतमा खडेरी छैन । नयाँ भारतीय स्टार्टअपहरू र अन्तर्राष्ट्रिय निगमहरूको घरेलु प्रतिस्पर्धीहरूले युवा कामदारहरूका लागि बाटो खोलेको छ ।

भारतमा धेरै क्षेत्रहरूमा व्यवसाय र उद्यमहरूका लागि अवसरहरू विकसित देशहरूको तुलनामा पहिलेभन्दा राम्रा छन् । प्रवासीहरूको सीप, ज्ञान र नेटवर्कहरूको महत्त्व बुझाउँदै प्रवासी भारतीय दिवस र ओभरसिज सिटिजन अफ इन्डिया (ओसीई) कार्यक्रमजस्ता विभिन्न पहलहरू विदेशिएका भारतीयहरूको सम्बन्धलाई बलियो बनाउन, भारतको विकासमा उनीहरूको संलग्नतालाई प्रोत्साहित गर्न लागू गरिएको छ ।

सांस्कृतिक तवरबाट हेर्दा यो पुस्ता विगतका पुस्ताहरूभन्दा बढी स्वतन्त्रता र आत्मनिर्भरताको खोजीमा देखिन्छ । यसका कारण प्रशस्त हुन सक्छन् तर मुख्यतया सामाजिक बन्देज, आफूभन्दा अघिल्ला पिँढीहरूमा देखिएको तनाव र प्रविधिले निम्त्याएको जेनेरेसन ग्याप नै हुन् ।

नेपालमा आप्रवासन बढ्नुमा माथिको राजनीतिक कारण, त्यसले निम्त्याएका नीतिगत विसंगतिहरू र महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा पर्याप्त लगानीको कमीबाहेक पनि सामाजिक, मनोवैज्ञानिक, सांस्कृतिक र विश्वव्यापारीकरणले निम्त्याएका असरहरू छन् । यही पुस्ता हो, जसले प्राविधिक विस्फोटन प्रचुर मात्रामा देख्न पायो । कम्प्युटर, टेलिफोनदेखि इन्टरनेट, स्मार्ट फोन, सामाजिक सञ्जाल र अहिले एआईसम्म आउँदा प्राविधिक प्रगति निरन्तर रूपमा दुई दशकदेखि अघि बढ्दै गरेको छ । यसले २० र २५ वर्षअघि जो भर्खर जन्मिएका थिए, उनीहरूको मानसिक विकासमा ठूलो असर पारेको देखिन्छ । उनीहरूमा देशको गतिविधिभन्दा माथि सधैँ संसारका घटनाहरू विशेष चासोका विषय रहे । शैक्षिक प्रणालीले पनि यसमा भूमिका खेलेको हो । शहरी क्षेत्रहरूमा अंग्रेजी मिडियम पढाइको कारण सोच्ने तरिकामा नै भाषाको योगदान हुन गयो ।

विश्वव्यापारीकरणका कारण स्क्रिनमा मात्रै नभई बाहिर पनि विदेशी एकसेएक उत्पादनहरू उपभोग गर्ने मात्रा बढ्न पुग्यो । पहिरन, आवरण, दिनहुँ सामाजिक सञ्जालमा पनि यसको अत्यधिक प्रयोग र प्रस्फुटन भयो । विदेशी सामग्रीहरू विचित्र लाग्न छोडेर त्यसमा आफ्नोपन महसुस हुन गयो । यसले गर्दा बसाइँ सर्न कलिला युवाहरूलाई मानसिक रूपमा त्यति कठिन भएन ।

सांस्कृतिक तवरबाट हेर्दा यो पुस्ता विगतका पुस्ताहरूभन्दा बढी स्वतन्त्रता र आत्मनिर्भरताको खोजीमा देखिन्छ । यसका कारण प्रशस्त हुन सक्छन् तर मुख्यतया सामाजिक बन्देज, आफूभन्दा अघिल्ला पिँढीहरूमा देखिएको तनाव र प्रविधिले निम्त्याएको जेनेरेसन ग्याप (पुस्ताको अन्तराल) नै हुन् । हाल युवाहरूले नयाँ ठाउँमा आफ्नो छुट्टै परिवार बनाउने (फोरेन ड्रिम) राखिरहेको देखिन्छ । यसले हुने खाने वर्गको पनि छोराछोरी विदेशिएको कारण बुझाउन सक्छ । बाँकी कारणहरू त सबैसामु स्पष्ट नै छन् ।

बेरोजगारी, गुणस्तरीय शिक्षाको कमी, अध्ययनका विशेष क्षेत्रहरू नपाउनु, विदेशमा राम्रो नेटवर्किङका सम्भावनाहरू देख्नु, पारिवारिक बोझ, साथीभाइको दबाब, सुनिश्चित भविष्य बाहिर देख्नु इत्यादि । सानो उमेरबाट नै धेरै अभिभावकले विदेशमा बसोबास गरेको छ र छिमेकी आफन्तको देखासिकी गर्दै आफ्ना बच्चाहरूमा चेतन अवचेतन रूपले विदेशिनुको महत्त्वबारे बुझाइरहेको पनि देखिन्छ ।

हालका युवामा राष्ट्रियता, नेपाली हुनुको पहिचान, नेपालीपन झन्‌झन् कम भइरहेको देखिन्छ । राष्ट्रवाद खेलकुदमा मात्रै सीमित छ । नेपाली भाषा, साहित्य, कला संस्कृति प्रतिको चेत पनि घटेको देखिन्छ । एक पक्षमा हामी विश्वव्यापारीकरणमा सहभागी हुनका निम्ति शिक्षित र सक्षम नागरिकहरू उत्पादन गरिरहेका छौँ । राष्ट्रको हरेक गाउँघरबाट विश्व बजारमा जम्न सक्ने छात्रछात्राको विकास गर्दै छौँ । तर, आफ्नै माटोमा मिहिनेत गरेर उम्रिरहेका बिरुवाहरू फुल्नै लाग्दा अरुको बगैँचामा सुगन्ध छर्न गइरहेका छन् ।

शिक्षण प्रणाली र समाजले पनि विश्व इतिहासमा विज्ञान, गणित, कम्प्युटर विज्ञान, अंग्रेजीलाई प्राथमिकतामा राख्दै गएको छ तर सामाजिक अध्ययन, नेपाली, राष्ट्रिय सांस्कृतिक, भौगोलिक अध्ययन सजिलो विषयको रूपमा प्रस्तुत भइरहेका छन् । यसले नयाँ पुस्तालाई अवचेतन रूपबाट नै महत्त्वपूर्ण विषयको बृहत् अध्ययन गर्न, यी विषयसँग सम्बन्धित सीप सिक्न र यसबाट करिअर बनाउन विदेशिनुपर्ने यथार्थ स्वत:स्फूर्त बुझाइरहेको छ । बाँकी विषयहरू पछाडि परेका छन् । कृषिको अध्ययन न्यून छ ।

३ करोड जनसंख्यामा ५० र ६० लाख युवा खाडी मुलुकमा काम गर्छन । ३० देखि ८० लाख भारतमा काम गर्छन् । आर्थिक वर्ष २०२२/०२३ मा ६ लाख ६० हजारभन्दा बढी युवा विदेशिए । २००० युवा हरेक दिन कानुनी रूपमा रोजगारीका लागि देश छोडिरहेका छन् । सानो देश भए पनि नेपाल रेमिट्यान्स भित्र्याउने देशमा ११औँ स्थानमा पर्छ । जटिल राष्ट्रिय मुद्दाको रूपमा आइरहेको युवा पलायन प्रवृत्ति यसरी नै बढ्दै गएमा अहिले कलेज खाली हुँदै छन् । गाँउघर खाली हुँदै छन् । यस्तै भोलि देश नै खाली रहनेसमेत स्थिति आउन सक्ने देखिएको छ । यसमा राज्य मात्र नभई समाज, शैक्षिक क्षेत्र, अभिभावक, सञ्चारमाध्यमलगायत सबै सम्बन्धित निकायहरूमा जागरुकता देखिनु अत्यावश्यक छ । यो एक संवेदशील विषय हो र यसका विभिन्न चर्चा नहुने पाटाहरूलाई पनि नियालेर हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

राष्ट्र वा सरकारलाई मात्र गाली नगरी बहुआयामिक दृष्ट्रिकोण प्रयोग गरेर सामाजिक तवरमा जेनेरेसन ग्याप (पुस्ताको अन्तराल) लाई कसरी कम गर्न सकिन्छ ? नेपाली संस्कृति, कला, रहनसहन, वेशभूषा, आहारविहार, दर्शनीयस्थलहरूलाई कसरी युवामुखी बनाउन सकिन्छ ? कसरी त्यसको स्वरूपलाई आधुनिक पार्न सकिन्छ ? मूलभूत रूपले समाजकै पुनर्जागरण हुनुपर्ने समय आएको छ । एक पुस्ताले अर्को पुस्ताको चाहना, इच्छा, आकांक्षा, जीवनलाई हेर्ने दृष्टिकोणप्रति समानुभूति देखाउन खोज्नुपर्ने समय हो । मनोवैज्ञानिक तवरले हेर्दा एकाईसौँ शताब्दीमा युवामा जागेको जिम्मेवारीबोधलाई सम्मान गर्नुपर्छ ।

संसारका ठूला शहरहरू, देशहरूबाट आएका प्रतिष्ठित अन्य विद्यार्थी वा युवासँग प्रतिस्पर्धा गर्न खोज्ने नेपाली युवाहरूको अठोटलाई कदर गर्नुपर्छ । गुँडमा सहज भई नबसी उडी विश्वव्यापी नागरिक बनी आफनै संसार निर्माण गर्न खोज्ने ती कलिला मनको प्रशंसा हुनुपर्छ । साथमा देशमा नै बसेर केही परिवर्तन गर्न खोजेका युवाले झन् साथ पाउनुपर्छ । नयाँ आवाजहरूलाई घन्किन दिनु आवश्यक छ । वृद्ध वर्गले आफूमा भएको ज्ञान अरुलाई प्रदान गर्न मिल्ने वातावरण बनाउनुपर्छ । अर्धबैँसे वर्ग आधुनिक पिँढीसँग जोडी समयसँगै जानकार हुनुपर्ने देखिन्छ । तन्नेरी वर्गले आफ्नो अगाडिपछाडि दुवै पुस्ताबाट केही सिकी, सीप, अनुभव आदानप्रदान गर्ने पुल बनी मद्दत गर्न सक्नेछन् । यसरी सबै पुस्ता सँगसँगै चले र एकले अर्कालाई बुझे युवापुस्ताले विदेशिने सोच नत्यागे पनि समारोहमा पूरा भाषण भने अवश्य सुन्ने दिन आउनेछ । उनीहरूको दृष्टिकोण बुझिएको अनुभव हुनेछ । हालको अवस्थालाई हेर्दा यसलाई पनि एक सुधारमूलक कदमको रूपमा लिन सकिएला ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन १२, २०८० ०७:३०