गरिब जनताका आङ र कानमा बसेका देङ किन बने सांस्कृतिक क्रान्तिको तारो ?

A+ A A-

वर्षौँदेखि युरोप र अमेरिकाको वर्चस्वमा रहेको पुँजीलाई एसिया महाद्वीपमा जगाउने आर्थिक सुधारक हुन् चिनियाँ नेता देङ सियाओ पिङ । कम्युनिस्ट पार्टीका नेता भईकन पनि परम्परावादी कम्युनिस्ट सिद्धान्त त्यागेर उनले चिनियाँ अर्थतन्त्रलाई उदारीकरणको मार्गमा डोर्‍याए । चेयरमेन माओ त्से तुङले नियन्त्रणमा राख्दै आएका समाजका आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्रलाई स्वतन्त्र रूपमा आ–आफ्नो श्रीवृद्धि गर्न पाउने नीतिका प्रवर्तक थिए देङ ।

२२ अगस्ट १९०४ मा चीनको सिचुआन प्रान्तस्थित गुआङएनमा एक जमिनदार पिताका पुत्रका रूपमा देङ जन्मिएका थिए । सन् १९२० देखि १९२४ सम्म फ्रान्समा अध्ययन गर्दा नै उनी कम्युनिस्ट आन्दोलनमा जोडिन पुगे । यसपछिका दुई वर्ष उनले तत्कालीन सोभियत संघमा बिताए । त्यसपछि मातृभूमि चीन फर्केर कम्युनिस्ट पार्टीको संगठनमा लागे र माओसितै १९३४–३५ को ‘लङ मार्च’ मा सक्रिय भए ।

राजनीतिमा संलग्न भएपछि देङको जीवनमा अनेकौँ उतारचढावहरू आए । तिनको सामना गर्दै उनी अघि बढिरहे । सन् १९३७ देखि १९४५ सम्म कम्युनिस्ट पार्टीको डिभिजन कमिसार बनेका उनी त्यसपछि चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको केन्द्रीय सचिव बन्न सफल भए । पार्टी संगठनमा एकपछि अर्को सफलताको सिँढी चढ्दै गए । सन् १९४७ देखि १९४९ सम्म चर्केको चिनियाँ गृहयुद्धका बेला उनी कम्युनिस्ट सेकेन्ड फिल्ड आर्मीका प्रमुख कमिसारसमेत थिए । सन् १९४९ मा चीन कम्युनिस्ट पार्टीको नियन्त्रणमा आइसकेपछि देङ मुलुकको दक्षिण–पश्चिमी क्षेत्रका पार्टी नेता बने । मुलुकको दक्षिण–पश्चिमी भागमा पार्टी संगठनमा व्यस्त भइरहँदा सन् १९५२ मा उनलाई बेइजिङ बोलाइयो र उपप्रधानमन्त्रीको जिम्मेवारी दिइयो ।

एकपछि अर्को गर्दै राजनीतिक खुड्किलो उक्लिरहेका देङको प्रगति झनै तीव्र हुँदै गयो । सन् १९५४ मा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको अति शक्तिशाली पद महासचिवको जिम्मेवारी सम्हाल्न पुगे भने त्यसको वर्षदिनमै पोलिटब्युरोमा पुग्न सफल भए ।

सन् १९५० को मध्यतिर पुग्दा नपुग्दै उनी विशाल जनवादी मुलुकको आन्तरिक र बाह्य दुवैखाले नीतिका प्रमुख हर्ताकर्तामध्येमा गनिन थालिसकेका थिए । त्यसबेलासम्म उनी लिऊ शाउचीजस्ता आशावादी नेताहरूको सान्निध्यमा पुगिसकेका थिए । यहाँसम्मको यात्रामा देङ र माओ सँगसँगै थिए । उनीहरूबीच कुनै मतान्तर थिएन । तर, सांस्कृतिक क्रान्तिको पूर्वसन्ध्यामा यी दुई कम्युनिस्ट नेतामध्ये माओ सामूहिक र समतामूलक नीतिहरूद्वारा आर्थिक उन्नतिको क्रान्तिकारी फड्को मार्न चाहन्थे भने देङ त्यो कल्पनाभन्दा पर हरेक चिनियाँ नागरिकको वैयक्ति स्वतन्त्रता र रुचिअनुसारको आर्थिक उन्नतिको व्यावहारिक मोडल नियाल्दै थिए ।

हो, यही विन्दुमा पुगेर माओ र देङ विकासको अलग–अलग बाटो हिँड्न चाहेको देखियो । माओ कम्युनिस्ट नियन्त्रणको बन्द समाज, नियन्त्रित राज्यव्यवस्था र आर्थिक नीतिको पक्षमा उभिए भने देङ त्यसको ठीक विपरीत खुला समाज, उदार राज्यव्यवस्था र बजार अर्थतन्त्रको पक्षमा खुलेर लागे ।

सांस्कृतिक क्रान्तिको तारो किन बने देङ ?

माओले शास्त्रीय र परम्परावादी कम्युनिस्टहरूको लाइनअनुसार चीनभरि सांस्कृतिक क्रान्तिको नेतृत्व गरे । सन् १९६६ देखि १९६७ सम्म चलेको यस क्रान्तिमा चीनभरिका थुप्रै सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्पदा तथा रीतिरिवाजहरूमाथि आक्रमण गरियो । सांस्कृतिक क्रान्तिमा माओका समर्थकहरूले कति ज्यादति गरे, त्यो त थाहा भएकै कुरा हो । देङ भने त्यसबखत नराम्ररी माओ समर्थकहरूका निशानामा परे ।

सांस्कृतिक क्रान्तिपछिका दुई वर्षसम्म देङ पार्टी र सरकारको कुनै पनि पदमा कहीँ पनि देखिएनन् । उनलाई सार्वजनिक जीवनबाट बाहिरिन बाध्य पारियो । जब चाउ–एन–लाई प्रधानमन्त्री बने, अनि उनैको सौजन्यमा बल्ल देङको राजनीतिक र सार्वजनिक जीवनको पुनरागमन भयो । राजनीतिक रजतपटबाट ओझेलमा परेका उनी सन् १९७३ मा चाउ–एन–लाईको उपप्रधानमन्त्री बने र त्यसको दुई वर्षपछि चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी केन्द्रीय कमिटीको उपाध्यक्ष बन्न सफल भए ।

आज क्युबाली, भियतनामी, उत्तर कोरियाली कम्युनिस्टहरूभन्दा चिनियाँ कम्युनिस्ट विश्व उदीयमान शक्तिको रूपमा उदाउन सफल हुनुमा देङको खुला आर्थिक नीति त प्रमुख कारण हुँदै हो, त्योभन्दा पनि माओले राजनीतिक परिदृश्यबाट मिल्काएका देङलाई पुनः राजनीतिमा अगाडि ल्याउने चाउ–एन–लाईको सोच पनि कम्ता दूरदर्शी ठहरिएन । चाउले नै देङलाई पोलिटब्युरो र ‘चिफ अफ द जनरल स्टाफ’ बनाएका थिए ।

देङले आफ्नो जीवनकालभरि नेपालमा पाइला टेकेनन् । त्यसो भए के नेपाल आएनन् भन्दैमा यिनलाई नसम्झने त ? दशक लामो माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व भोगेको नेपालमा थुप्रै नेपाली माओवादी छन् । आफूलाई गर्वसाथ माओवादी भन्छन् तर एक जना पनि खुलेर म देङवादी हुँ भन्दैनन् ।

राजनीतिमा दुर्भाग्य पनि कसरी आउँछ, भन्नै सकिन्न । सन् १९७६ जनवरीमा चाउ–एन–लाईको निधनपश्चात् चिनियाँ जनताले उनको स्वाभाविक बिँडो थाम्ने नेताको रूपमा हेरिरहेका देङलाई फेरि माओका कट्टर समर्थक ‘ग्याङ अफ फोर’ ले बलजफ्ती छेक्ने प्रयास गरे । तर, देङले त्यसको डटेर सामना गरे । देङमाथि सांस्कृतिक क्रान्तिकालको रिसइबी साँध्न उद्यत् कुख्यात त्यो ‘ग्याङले’ यसपटक भने उनलाई अपदस्थ गर्न सकेन ।

१९७६ सेप्टेम्बरमा माओको निधनपश्चात् हुआ गुयङ फेङ माओको विरासत सम्हाल्न आइपुगे पनि उनले देङलाई पाखा लगाउन सकेनन् । जबकि त्यतिबेलासम्म देङलाई राजनीतिक परिदृश्यबाट विस्थापित गर्न उद्यत् ‘ग्याङ अफ फोर’ निकै कमजोर भइसकेको थियो ।

देङको हातमा चिनियाँ सत्ताको साँचो

कलात्मक राजनीतिक कौशल र देशव्यापी समर्थकहरूको साथ, सहयोग भएका कारण हुआले उनी सामुन्ने आत्मसमर्पण नगरी सुखै पाएनन् । सन् १९७७ जुलाईमा हुआ गुयङ फेङलाई राजनीतिको शीर्षस्थानबाट हटाएर आफू त्यो ठाउँमा पुग्न देङ सफल भए । सन् १९८० मा हुआ गुयङ फेङले प्रधानमन्त्री र शक्तिशाली पार्टी अध्यक्ष पदबाट देङसमक्ष आत्मसमर्पण गरेपछि देङ चिनियाँ राजनीतिको बागडोर सम्हाल्न पुगे ।

त्यसपछि उनले झाओ जियाङलाई प्रधानमन्त्री र हु याओबाङलाई चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको महासचिव बनाए र आफ्नो खुला बजार अर्थतन्त्रद्वारा चिनियाँहरूको आर्थिक स्तर उकास्ने नीति अगाडि बढाए । सरकार र पार्टी सञ्चालनका लागि झाओ र हु दुवै जना देङकै मार्गदर्शन अनुसरण गरेर अघि बढ्न थाले ।

यसरी विशाल जनवादी चीनमा देङ कम्युनिस्ट नियन्त्रणको बन्द सामाजिक र आर्थिक परिपाटीलाई खुला गर्न लागिरहेका बेला विकसित पडोसी मुलुक जापानको राजधानी टोकियोस्थित एक अतिथिगृहमा पुँजीवादी विश्वका धनाढ्य नेतृत्व अर्थात् जी–७ का प्रमुखहरू ऊर्जा संकटबारे विचारविमर्श गर्दै थिए । यो सन् १९७९ को कुरा हो । अमेरिकी राष्ट्रपति जिमी कार्टर, बेलायती प्रधानमन्त्री मार्गरेट थ्याचर, जापानी प्रधानमन्त्री मासायोसी ओहिरा, इटालियन प्रधानमन्त्री ग्युलियो एन्ड्रोटी, पश्चिम जर्मनीका चान्सलर हेल्मुट समिड्ट, फ्रान्सेली राष्ट्रपति भ्यालेरी जिस्कार्ड डि स्टिङ र क्यानडेली प्रधानमन्त्री जो क्लार्कले सम्मेलनलगत्तै खिचाएको फोटोमा ‘आइरन लेडी’ को उपनामले चिनिने तत्कालीन बेलायती प्रधानमन्त्री थ्याचर र जिमी कार्टरसमेत देखिन्छन् । उनीहरू सबैको सामूहिक चिन्ता– एसियाको मध्यपूर्वमा अमेरिकी हस्तक्षेपले बढाएको तनाव र त्यसले सिर्जित तेल उत्पादक मुलुकहरूको असहयोग बढेकोमा थियो ।

ठीक त्यसै बेला अर्थात् सन् १९७९ मा नै चिनियाँ नेता देङ खुला बजार नीति अंगीकार गर्ने घोषणा गर्दै अघि बढेका थिए । खुलाबजारसित गरिब आममानिसको पहुँच स्थापित गर्ने नीतिका सफल प्रयोगकर्ता हुन् देङ सियाओ पिङ ।

सन् १९७९ देखि १९८९ सम्म चीनको केन्द्रीय भागमा रहेका देङ पछिल्लो समय बेइजिङस्थित तियानमेन चोकमा दमनमा उत्रेको खप्की खेप्दै छन् । त्यस बखत उनले खुलापन र प्रजातन्त्र चाहने चिनियाँहरूमाथि दमन गरेको आरोप लाग्ने गरेको छ । यो असफलताबाहेक जनहितमा यिनका बाँकी कर्मको सबैले मुक्त कण्ठले प्रशंसा गर्छन् ।

देङको नेपाली साइनो

देङले आफ्नो जीवनकालमा नेपाल भ्रमण पनि गरेका थिए । पूर्वपरराष्ट्रसचिव मधुरमण आचार्यका अनुसार सन् १९७९ फेबुअरीमा देङ नेपाल भ्रमणमा आएका थिए । त्यसक्रममा गाेदावारीमा वृक्षाराेपण पनि गरेका थिए । दशक लामो माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व भोगेको नेपालमा थुप्रै नेपाली माओवादी छन् । आफूलाई गर्वसाथ माओवादी भन्छन् तर एक जना पनि मानिस खुलेर म देङवादी हुँ भन्दैनन् । राजनीतिको यही विडम्बना छ कि ‘माओवादी...माओवादी’ भनेर भट्याइरहनेहरू पनि शिरदेखि पाउसम्म तिनै देङले अघि सारेको खुला बजार अर्थतन्त्रमा फस्टाएका उद्योगका उत्पादनहरूले सजिएका छन् ।

महँगो पानासोनिक जापानी रेडियो सुन्न र जिन्स पाइन्ट तथा ज्याकेट लगाउन सक्ने नेपालीको हैसियत निकै न्यून रहेको त्यो बेला मास नेपालीलाई सस्तो चिनियाँ रेडियो र जिन्स पाइन्ट तथा ज्याकेट उत्पादन गरेर पठाइदिने नीतिका प्रमुख पात्र हुन् देङ । त्यसैले माओ आज भित्तामा पुजिन्छन् भने देङ सबैको मनमन र तनतनमा शोभायमान छन् । के नेपाल मात्रै ? आज देङ नपुगेको विश्वको कुनै कुना छैन । अमेरिकादेखि नेपालसम्मका धनी होऊन् कि गरिब, तिनको इच्छा आकांक्षा पूरा गरिदिएको छ देङको खुला अर्थनीतिले । एसियादेखि अफ्रिकासम्मका गरिब जनताका आङमा छन् देङ, कानमा छन् देङ, जताततै सर्वत्र छन् देङ ।

साेमबार फागुन ७ । नेपालीहरू अत्याचारी राणा शासकहरूबाट मुक्त भएको दिन । उता चीनलाई आर्थिक खुलापनमा लैजाने र पश्चिमा विकसित मुलुकहरूसित हाराहारीमा पुर्‍याउन सफल भूमिका खेल्ने नेता देङको निधन भएको दिन । यही दिन अर्थात् १९ फेब्रुअरी १९९७ मा चिनियाँ राजधानी शहर बेइजिङमा उनको निधन भएको थियो । त्यसैले यस्ता जनप्रिय र व्यावहारिक नेता देङप्रति हामी पनि श्रद्धा सुमन अर्पण गर्दछौँ ।

* देङ सियाओ पिङकाे नेपाल भ्रमणसम्बन्धकाे तथ्यमा फरक परेकाेले सच्चाइएकाे छ ।

भिडियाे हेर्नुहाेस् :