गरिबी निवारणको उपाय खाेज्दा नोबेल पुरस्कार

A+ A A-

२०१९ को अर्थशास्त्रतर्फको नोबेल पुरस्कार ३ जनालाई संयुक्त रूपमा प्रदान गरियो । अभिजित बेनर्जी, इस्थर डुफ्लाे र माइकल क्रेमरलाई विश्वव्यापी गरिबी निवारणको प्रयोगात्मक अवधारणा प्रतिपादनका लागि नोबेल पुरस्कार प्रदान गरिएको हो ।

‘यसपटकका पुरस्कृतहरूले विश्वव्यापी समस्याका रूपमा रहेको गरिबी निवारणका लागि ल्याएको प्रयोगात्मक अवधारणाले गरिबीविरुद्धको लडाइँलाई सार्थक बनाउन धेरै सहयोग गरेको छ । दुई दशकमा उनीहरूको अवधारणाले विकास लक्षित अर्थशास्त्रको प्रवर्द्धनमा निकै टेवा पुर्‍याएको छ ।’, नोबेल पुरस्कार प्रदान गर्ने संस्था रोयल स्विडिस एकेडेमी अफ साइन्सेसले जारी गरेको विज्ञप्तिमा उल्लेख गरेको छ ।

के छ नोबेल जित्ने अवधारणामा ?

पछिल्ला दुई दशकमा विश्वभर सबैको जीवनस्तरमा उल्लेखनीय सुधार भएको छ । १९९५ देखि २०१८ को बीचमा गरिब देशहरूको आर्थिकस्तर मात्र उकासिएको छैन, विद्यालय भर्ना हुने बालबालिकाको संख्यामा पनि ५६ प्रतिशतबाट बढेर ८० प्रतिशत पुगेको छ ।

उल्लेखनीय सुधारका बाबजुद, अझै पनि ७ सय मिलियन व्यक्तिहरूको आयस्तर एकदमै न्यून छ । हरेक वर्ष ५ मिलियन बालबालिकाको ५ वर्षभन्दा कम उमेरमा विभिन्न रोगका कारण मृत्यु हुन्छ । त्यो पनि ठूला रोग होइनन्, सामान्य सचेतनाबाट जोगिन सकिने र सस्तो उपचारबाटै बाँच्न सकिने साधारण रोगका कारण । विश्वका ५० प्रतिशत बालबालिकाहरू अझै पनि सामान्य साक्षारताबिनै स्कुल छाड्न बाध्य छन् ।

तर, यसपटकका नोबेल विजेता अर्थशास्त्रीहरूले ल्याएको अवधारणा यी सबै समस्याको समाधानमा सक्षम देखिएको छ भने हालसम्म भएका सुधारमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको छ । संक्षेपमा यो अवधारणाले गरिबी निवारणको भीषण समस्यालाई सूक्ष्म रूपमा सम्बोधन गर्छ । प्रभावित क्षेत्रमा गरिबीको जडमा गएर त्यसका कारक तत्त्वलाई प्रभावकारी ढंगले कसरी सम्बोधन र समाधान गर्ने भनेर जवाफ खोज्छ ।

जस्तै, गरिबीको विशाल चुनौतीलाई ससाना प्रश्नमा विभाजन गरेर त्यसको प्रयोगात्मक उत्तर खोजिन्छ । गरिब देशमा आर्थिक विकास नहुनुका मुख्य कारण शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता आधारभूत आवश्यकताको अभाव नै हो । गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान र अपेक्षाकृत नतिजा हासिल गर्न केके चुनौती छन् ? ती चुनौतीको कसरी सामना गर्ने ? बालबालिकाको उचित स्वास्थ्योपचारमा कसरी पहुँच बढाउने ? यी र यस्ता गरिबीका कारण र चुनौतीको सूक्ष्म ढंगले सम्बोधन गर्दै प्रभावित क्षेत्रमै गएर त्यहाँको परिवेश सुहाउँदो समाधानको उपाय यो अवधारणाले प्रदान गर्छ ।

सन् १९९० मा माइकल क्रेमरले आफ्ना सहपाठीहरूसँग मिलेर पश्चिमी केन्यामा गएर एउटा प्रयोग गरे । आवश्यक किताब र पोषणयुक्त निःशुल्क खानाले शिक्षाको स्तर र नतिजामा कसरी सकारात्मक प्रभाव पार्छ भनेर उनले स्थलगत प्रयोग गरेका थिए ।

यस्तै, अभिजित बेनर्जी र इस्थर डेफलोले पनि अन्य देशमा यस्तै प्रयोग गरे । पछि माइकल क्रेमरसँगै मिलेर संयुक्त रूपमा तीनजनाले विकासोन्मुख तथा अल्पविकसित देशमा प्रयोग गरेका थिए । उनीहरूको प्रयोगात्मक अनुसन्धान अहिले आर्थिक स्तर उकास्ने सबैभन्दा सटिक र भरपर्दो माध्यम बन्न सफल भएको छ । र, त्यही अनुसन्धान र प्रयोगको नतिजाका रुपमा आएको अवधारणाले उनीहरुलाई संयुक्त रुपमा नोबेल पुरस्कार जिताएको छ ।

उनीहरूले गरिबीका कारकलाई शिक्षा, स्वास्थ्य, पोषिलो आहारालगायत विभिन्न सूक्ष्म कारणमा विभाजन गरेर छुट्टाछुट्टै तरिकाले सम्बोधन गरे । स्थलगत रूपमै प्रयोगात्मक तवरबाट गरिएको उनीहरूको प्रयोग कति सफल छ भनेर बुझ्न तथ्यांक हेर्न पनि आवश्यक छैन । उनीहरूको अवधारणाले गरिबी समाधान गर्न गरिबीलाई होइन, त्यसका कारण र जडलाई सम्बोधन गर्दै जरैबाट समाधान गर्नुपर्ने महत्त्वपूर्ण र प्रयोगात्मक रूपमा सफल पाठ पढाउँछ ।

उनीहरूले पहिलो चरणमा गरिब देशका स्कुलहरूमा यो अवधारणा प्रयोग गरेपछि के निष्कर्ष निकाले भने स्रोतको अभाव मात्र कम आय भएका देशको समस्याको कारण होइन । समयको माग एवं बालबालिकाको आवश्यकता अनुरुप शिक्षा प्रदान गर्ने अभ्यासको अभाव त्योभन्दा ठूलो समस्याका रूपमा देखा पर्‍यो । भारतमा यसको निराकरणका लागि अर्को प्रयोग सुरू गरियो । पछि केन्या र भारतमा केन्द्रित भएर अन्य विभिन्न देशमा भएका प्रयोगको लगभग उस्तै नतिजा र निष्कर्ष निस्किएको थियो ।

उनीहरूले लामो समय लगाएर ‘हिट एन्ड ट्रायल’ पद्धतिबाट अनुसन्धान र प्रयोग गरे । अहिले उनीहरूले गरेको खोज र प्रयोग नै विकसोन्मुख तथा अल्पविकसित देशको गरिबी निवारणको मुख्य तरिकाको रूपमा अभ्यास हुँदैछ । त्यसको सकारात्मक प्रभाव तथ्यांकमा मात्र होइन, यो अवधारणा अवलम्बन भएका देशका नागरिकको जीवनस्तरमा पनि देख्न सकिन्छ ।

यो अनुसन्धानको मुख्य चुनौती प्रयोग गरिएका देशमा सकारात्मक नतिजा ल्याउनु भने थिएन । केन्या र भारतलाई प्रतिनिधि देश मानेर गरिएको प्रयोग अन्य सबै देशमा पनि सफल हुन्छ कि हुँदैन भन्ने थियो । उनीहरूले अध्ययन र प्रयोगलाई थप फराकिलो बनाउँदै हरेक देशमा यो अवधारणालाई पृथक् रूपमा प्रयोग गरे । देशपिच्छेको फरक भूगोल, आर्थिक–सामाजिक अवस्था, विकासको सूचकांक, जीडीपीको अवस्थालगायत विभिन्न कारकले यसमा प्रभाव पार्छन् ।

उनीहरूले गरिबी निवारणका लागि शिक्षाको हकमा विद्यार्थीको आवश्यकताअनुरूपको पढाइ, योग्य शिक्षक, व्यवस्थित पाठ्यक्रम, शैक्षिक पूर्वाधार, विवेकशील व्यवस्थापनलगायतका विषयलाई मुख्य रूपमा अघि सारे । हाल भारतमा मात्रै १ लाखभन्दा बढी स्कुलका विद्यार्थीले यो अवधारणाअनुरुप गुणस्तरीय शिक्षा पाइरहेका छन् ।

स्वास्थ्यका हकमा कुन रोगको उपचारमा शुल्क लिने, कुन निःशुल्क गर्ने, शुल्क लिँदा जीवनस्तरअनुसार कति लिने, कुन उमेर समूहलाई सबै निःशुल्क गर्नेलगायत विविध प्रस्ताव अघि सारे । १ अमेरिकी डलरबराबरको औषधि खुवाउनुपर्दा १८ प्रतिशत अभिभावकले मात्रै औषधि किनेर खुवाउन सकेको तथ्यांक थियो भने ७५ प्रतिशत अभिभावकले निःशुल्क औषधिको प्रयोग गरेका थिए । औषधिमा पहुँच बढाउन पनि उनीहरूको अवधारणामा विभिन्न उपायहरू प्रस्तुत छन् ।

को हुन् नोबेल विजेताहरू ?

अभिजित बेनर्जी :

भारतको कोलकतामा जन्मिएका बेनर्जीले हार्भड युनिभर्सिटीबाट अर्थशास्त्रमा विद्यावारिधि गरेका हुन् । दिल्लीस्थित जवाहरलाल युनिभर्सिटीबाट अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेका ५८ वर्षीय बेनर्जीकी आमा निर्मला बेनर्जी कोलकातास्थित सेन्टर फर स्टडिज इन सोसियल साइन्समा अर्थशास्त्रकी प्रोफेसर छिन् भने उनका बुबा दीपक बेनर्जी कोलकाताकै प्रेसिडेन्सी कलेजको अर्थशास्त्र संकायका प्रमुख हुन् । बेनर्जीले प्रेसिडेन्सी कलेजबाटै अर्थशास्त्रमा स्नातक गरेका थिए ।

विश्वचर्चित हार्भड युनिभर्सिटी तथा प्रिन्सटन युनिभर्सिटीमा अर्थशास्त्र अध्यापन गरेका बेनर्जी हाल म्यासाच्युसेट्स इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी (एमआईटी)मा अर्थशास्त्रका प्रोफेसर हुन् । मुख्यतः विकासलक्षित अर्थशास्त्रका अध्येता तथा शोधकर्ता बेनर्जीले २००४ मा अमेरिकन एकेडेमी अफ आर्ट एन्ड सान्सेसको फेलोसिपसमेत पाएका थिए । २०१३ मा संयुक्त राष्ट्रसंघका तत्कालीन महासचिव वान की मुनले उनलाई ‘मिलेनियम डेभलपमेन्ट गोल’ अध्यावधिक गर्ने समितिमा विशेषज्ञको जिम्मेवारी पनि दिएका थिए ।

बेनर्जीले कोलकतादेखिकै साथी तथा एमआईटीकी साहित्यकी अध्यापिका डा. अरुन्धती बेनर्जीसँग विवाह गरेका थिए । उनीहरूका एक छोरा पनि छन् । अरुन्धतीसँग सम्बन्धविच्छेद भएपछि बेनर्जीले एमआईटीकै प्रोफेसर तथा हाल संयुक्त रूपमा नोबेल विजेता सहकर्मी इस्थर डुफ्लाेसँग विवाह गरे । २०१५ मा विवाह गरेका बेनर्जी र डुफ्लाेको विवाहअघि नै लिभ–इन रिलेसनबाट २०१२ मा एक छोराको जन्म भएको थियो ।

इस्थर डुफ्लो :

अर्थशास्त्र नोबेल पुरस्कार दिइने सबैभन्दा कान्छो विधा हो । सन् १९६९ बाट मात्र दिन थालिएको अर्थशास्त्रतर्फको नोबेल पुरस्कार पाउने डुफ्लाे सबैभन्दा कान्छी विजेता हुन् भने केवल दोस्रो महिला विजेता हुन् । यसअघि २००९ मा एलिनोर स्ट्रोम अर्थशास्त्रतर्फ नोबेल पुरस्कार पाउने पहिलो महिला बनेकी थिइन् ।

फ्रान्सको पेरिसमा जन्मिएकी ४६ वर्षीया डुफ्लाेका पिता मिचेल डुफ्लाे गणितका प्रोफेसर थिए भने उनकी आमा डाक्टर थिइन् । इतिहास तथा अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेकी डुफ्लाेले एमआईटीबाट १९९९ मा अर्थशास्त्रमा पीएचडी गरिन् । संयुक्त रूपमा नोबेल विजयी समकक्षी तथा श्रीमान् अभिजित बेनर्जी उनको पीएचडीका पर्यवेक्षक थिए ।

डुफ्लाेले श्रीमान् तथा सहकर्मी बेनर्जीसँग मिलेर संयुक्त रूपमा ‘पुअर इकोनोमिक्स’ नामक किताब पनि लेखेकी छिन् । उनले अर्थशास्त्रमा गरेका अनुसन्धान तथा लेखेका शोधपत्रका लागि फ्रेन्च इकोनोमिस्ट प्राइज, प्रिन्सेस अफ अस्ट्रियस सोसियल साइन्सेस अवार्डलगायत थुप्रै अवार्ड तथा पुरस्कार जितेकी छिन् । सन् २०११ मा टाइम्स म्यागेजिनले विश्वका शीर्ष १ सय प्रभावशाली व्यक्तिको सूचीमा उनलाई पनि समावेश गरेको थियो ।

माइकल क्रेमर :

वर्ल्ड इकोनोमिक फोरमबाट ‘योङ ग्लोबल लिडर’को उपाधि पाइसकेका ५४ वर्षीय क्रेमर हार्भड युनिभर्सिटीका प्रोफेसर हुन् । हार्भड युनिभर्सिटीबाट सोसियल साइन्समा स्नातकोत्तर गरेका क्रेमरले त्यहीँबाट अर्थशास्त्रमा पीएचडी पनि गरेका हुन् । हार्भडमा प्रोफेसर हुनुअघि उनले एमआईटी, युनिभर्सिटी अफ सिकागोमा अध्यापन गरे भने फेरि एमआईटीमा प्रोफेसरका रूपमै काम गरेका थिए ।

अमेरिकन इन्स्टिच्युट अफ आर्ट एन्ड साइन्सको फेलोसिप पाउन सफल क्रेमरले म्याकआर्थर फेलोसिपका साथै प्रेसिडेन्सियल फ्याकल्टी फेलोसिप पनि पाएका थिए । उनी हार्भड विश्वविद्यालयअन्तर्गतको ‘वर्ल्डटिच’ संस्थाको संस्थापक पनि हुन् । सो संस्थाले स्वयंसेवक शिक्षकका रूपमा हार्भडका विद्यार्थीलाई विश्वका विभिन्न विकासोन्मुख देशहरूमा पठाउने गरेको छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज २७, २०७६ १९:१७