शाेभियत संघको विघटनपछि फ्रान्सिस फुकुयामाले लेखे, ‘द एन्ड अफ हिस्ट्री’ । तर, उनले पृथ्वीको अर्को कुनामा उदाइरहेको चीनलाई देखेनन्, वा देखेर पनि नजरअन्दाज गरे ?
पछिल्ला ५० वर्षमा विश्व राजनीति र अर्थतन्त्रमा चिनियाँ प्रभाव प्रष्टसँग देखिएको छ । विश्व समुदायलाई चकित तुल्याउने गरी चीनले गरेको विकास र त्यसको मोडल अहिले सर्वत्र चासो र चर्चाको विषय बनेको छ ।
युरोपियनले भन्छन्, ‘चीनले अपनाएको विकास मोडल यूरोपियन शैलीको हो ।’ कम्युनिस्ट पार्टीको शासन रहेको चीन भन्छ, ‘हामी हरेक चिज चिनियाँ विशेषतासहित प्रयोग गर्छौं ।’
चिनियाँ क्रान्तिका प्रणेता माओत्से तुङबाट प्रभावित हुँदै नेपालमा पनि विभिन्न समयमा कम्युनिस्ट पार्टीले क्रान्तिको प्रयास गरे । विद्रोहको अभ्यास गरे । तर, अपेक्षाअनुरुप नेपालमा क्रान्ति सफल भएन ।
क्रान्तिको सफलता–असफलता समीक्षाका लागि छाड्दै अहिले नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीको शासन छ । र, यही समयमा चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङ नेपाल भ्रमणमा निस्के । माओ विचारधाराबाट निकै टाढा गइसकेको चीनले माओको शेषपछि आर्थिक रुपान्तरण र विकासका नयाँ अभ्यास सुरू गरिसकेको छ ।
भनिन्छ, चीनमा माओले सांस्कृतिक क्रान्ति गरे । देङ सीआओपिङले आर्थिक क्रान्ति गरे । माओले ‘नयाँ जनवादी अर्थव्यवस्था’ नाम दिँदै आर्थिक सुधारका प्रयास सुरू गरेका थिए । माओले ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई केन्द्रमा राखेर आर्थिक र राजनीतिक नीति विकास गरे ।
‘साम्राज्यवादी, दलाल र पुँजीपतिले सञ्चालन गरेका उद्योगधन्दाहरूलाई राष्ट्रियकरण गरी तिनलाई सरकारी नियन्त्रणमा सञ्चालन गर्ने । यातायात, ऊर्जा र जलस्रोतलाई सरकारी अधीनमा सञ्चालन गर्ने’ माओको नयाँ जनवादी अर्थव्यवस्थाको मुख्य धारणा थियो ।
चीनले माओको सरकारीकरणको जग अझै त्यागेको छैन । माओको जगमा सुधार गर्दै आफ्नो अर्थतन्त्र विकास गरिरहेको छ ।कैयौं कम्युनिस्टले चीनलाई पुँजीवादी बाटो अँगालेको आरोप पनि लगाएका छन् । पुँजीवादीले पनि चीनलाई कम्युनिस्टको आवरणमा लुकेको पुँजीवादी देश भन्छन् ।
कट्टर मार्क्सवादी नेता मानिने माओले थोरै सुधारसहित शाेभियत संघकै जस्तो आर्थिक व्यवस्था चीनमा सुरू गर्न खोजे । तर, माओको नीति अवलम्बन गरेको चीन सन् १९६० र ७० दशकमा आर्थिक र सामाजिक संकटबाट गुज्रिनुपर्याे ।
माओको निधनपछि चीनले फरक प्रकारको आर्थिक नीतिमा आफूलाई डोर्यायो । माओको निधनपछि चीनले ‘चिनियाँ विशेषतासहितको समाजवादी अर्थतन्त्र’को नारा दिँदै आर्थिक सुधारका प्रयास गर्याे ।
चिनियाँ विशेषताको समाजवादी अर्थव्यवस्थाको सुरुवात गरेका थिए देङ शियाओ पिङले । माओको नीतिलाई संशोधन गर्दै देङले समाज सबल बनाउन वर्ग संघर्षभन्दा उत्पादनमा जोड दिनुपर्ने नीति ल्याए । समाजवादको लक्ष्य हासिल गर्न उत्पादन शक्तिको विकासको नीति अवलम्बल गरे देङले ।
माओ र देङको सबैभन्दा ठूलो सफलता चीनको गरिबी निवारण हो । ग्रामिण अर्थतन्त्र सुधार्नुपर्ने माओको नीतिलाई परिष्कृत गर्दै किसानका लागि बजार निर्माण गर्ने काम गरे देङले ।
त्यसैको परिणाम चीनले आर्थिक सुधारको ४ दशकमै आफ्ना ७० करोडभन्दा धेरै नागरिकलाई गरिबीको रेखामाथि उठायो । ४० करोड नागरिकलाई मध्यमवर्गका रूपमा विकास गर्याे । १९७६ मा माओको निधनपछि चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीमा शक्तिशाली भएका देङले चिनियाँ अर्थव्यवस्थालाई आधुनिकीकरण गर्दै ‘उदारवादी’ बाटोमा लगे ।
माओले सुरुवात गरेको नयाँ जनवादी अर्थव्यवस्थाको जगमा देङले सुधारको काम सुरु गरे । देङको सुधारअनुसार जमिन सरकारी नै हुने भयो तर, ठूला उत्पादन कम्पनीले जमिन भाडामा लिन पाउने भए । विदेशीले पनि जमिन भाडामा लिन पाउने भए ।
किसानले आफ्नो बचत अनाज बिक्री गर्न पाउने भए । अर्थात् अब बजार खुल्ला भयो । सरकारले नियन्त्रण गर्ने शर्तमा स्वदेशी तथा विदेशी पुँजीपतिलाई कारखाना सञ्चालन गर्न दिइयो । विदेशी पुँजी र प्रविधि देशमा भित्र्याउने अभ्यास सुरू भयो चीनमा ।
तर, रेल्वे, हवाई यातायात, जलपरिवहन, सञ्चार, खानी र बैंक भने सरकारले नै सञ्चालन गर्याे । विदेशी पुँजी प्रविधिको सहयोगमा चीनले आफ्नै प्रविधि विकास गर्याे ।
ठूला भौतिक पूर्वाधार र रेल प्रविधिमा चीन आज विश्वकै अग्रणी देश हो । विश्व समुदायले रेल प्रविधिबाट हवाईजहाजमा फड्को मारिरहेको समयमा चीनले आफूअनुकूल रेल प्रविधि विकास गर्याे । त्यसैले त नेपालमा पनि चिनियाँ रेलको चर्चा चलिरहन्छ ।
रामराज रेग्मीको मार्क्सवादी राजनीतिक अर्थशास्त्रमा उल्लेख भएअनुसार, ‘चारैतिर पुँजीवादी अर्थव्यवस्थाको घेराउमा रहेको अवस्थामा अलगावको स्थितिमा रहेर देशले समाजवादलाई विकास गर्न नसकिने ठहर चिनियाँ नेतृत्वले गर्याे ।’ र, यसैअनुरुप चीनले आफूलाई उदार अर्थतन्त्रको हिमायती बनाउँदै लग्यो । अहिले पनि चीनमा सरकारी लगानीको हिस्सा कुल लगानीको ८० प्रतिशतभन्दा बढी छ ।
सन् १९२२ देखि १९२८ को अवधिमा अर्थतन्त्र उकास्न शाेभियत संघले किसानलाई उत्पादन र वितरणमा स्वतन्त्रता दिएको थियो । चीनले पनि यही नीति अँगाल्यो । बजार व्यवस्थालाई केन्द्रमा राखेको चीनलाई मार्क्सवादीले पूँजीवादी बाटो हिँडेको आरोप लगाउने गर्छन् । यो आरोपको जवाफमा चीन भन्ने गर्छ, ‘हामीले मार्क्सवाद छाडेका छैनौं । बरु त्यसलाई आफ्नो देशको विशेषताअनुसार अघि बढाएका छौं ।’
देङको विचारअनुसार उत्पादन कम भएको समयमा जनताका चाहना पुरा गर्न सकिन्न । त्यसैले उत्पादन र उत्पादन शक्ति बढाउनुपर्छ । उत्पादन शक्ति बढाउने उपयुक्त माध्यम भनेकै बजारमुखी व्यवस्था हो । किनभने त्यहाँ प्रतिस्पर्धा हुन्छ ।
हालै मात्र कम्युनिस्ट शासनको ७०औं वर्षगाँठ मनाएको चीनले आफूलाई आर्थिक शक्तिका रूपमा विकास गर्न सक्नुको एक मात्र कारण पुँजीवादको नियन्त्रित उपयोग हो भन्यो ।
देङको आर्थिक सुधार नीति अपनाउँदै विश्व अर्थतन्त्रमा शक्तिशाली भएको चीनले पछिल्ला वर्षमा अन्तर्राष्ट्रिय बजार केन्द्रित नीतितर्फ केन्द्रित भएको छ । सन् २०१७ मा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले आफ्ना नेता तथा वर्तमान चिनियाँ राष्ट्रपति सीको नाममा नयाँ सिद्धान्त नै स्थापित गरेको थियो ।
उक्त सिद्धान्तको आधारभूत कुरा व्याख्या गर्दै सीले भनेका थिए, ‘यो नयाँ समय हाम्रो लक्ष्यतर्फ बढ्ने पछिल्ला सफलतालाई कायम राख्ने समय हो । यो समय चिनियाँ विशेषतासहितको समाजवादलाई सफल बनाउन गरिने ऐतिहासिक प्रयासको समय हो । खुलापनबाट उन्नतिको बाटो पनि खुल्छ । आफूलाई एक्लो राखेमा तपाईं पछाडि पर्नुहुन्छ । चीन विश्वका लागि आफ्ना ढोका बन्द गर्दैन बरु धेरै ढोका खोल्छ ।’
सीको यो भनाइको अर्थ सबैले आफू अनुकूल लगाउने गर्छन् । तर, बीबीसी हिन्दीसँगको कुराकानीमा जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयका प्रोफेसर स्वर्ण सिंहले भनेका थिए, ‘बजारलाई सीमित स्वतन्त्रतासहित सरकारको कडा निगरानीमा राख्न सक्नु नै चीनको युनिक मोडल हो । यसमा चीन सफल पनि भएको छ ।’
माओले २७ वर्ष चीनको नेतृत्व गरे । माओले चीनलाई स्वतन्त्रता दिलाए । देङले चीनलाई धनी बनाए र सीले चीनलाई विश्वस्तरमा पुर्याउने अभ्यास गर्दैछन् । सीले भनेको चीनको ढोका सधैं खुल्ला रहन्छ को अर्थ पनि शायद यही नै हो । त्यसैले सीले आफू राष्ट्रपति भएपछि सुरू गरेको बेल्ट एण्ड रोड इनिसियटिभ्स (बीआरआई) सफल बनाउन लागेका छन् ।
चीन अहिले विश्वकै कारखानाका रूपमा परिचित छ । अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले निर्वाचनको समयमा ‘मेक अमेरिका ग्रेट अगेन’ नारा लेखिएको क्याप बाँड्दै प्रचार गरेका थिए । तर, उक्त क्याप पनि चीनमै बनेको थियो ।
सन् १९७९ पछि चीन र अमेरिकाको कूटनीतिक सम्बन्ध सुरू भयो । गरिबीसँग जुधिरहेको चीनमा सस्तो मूल्यमा मजदुर उपलब्ध थिए । सस्तो मजदुरीको फाइदा उठाउने लोभमा चीनमा विश्वभरका उद्योग आए ।
सन् २००१ मा चीन विश्व व्यापार संगठनको सदस्य बन्यो । विदेशी व्यापारलाई बढावा दिन चीनले सन् २००१ यता ७ हजारभन्दा बढी नियमहरू खारजे गर्ने र, संशाेधन गर्ने गरेको छ । करमा पनि चीनले सन् २०११ यता १० प्रतिशतले कटौती गरेको छ ।
हालै मात्र नेपालमा रहँदा चिनियाँ राष्ट्रपतिले चीनले बनाएका योजना पूरा गरेरै छाड्ने गरेको सुनाए । स्वतन्त्र बजारको अराजकता नियन्त्रण गर्दै उत्पादन र वितरणमा केन्द्रित चीनले ‘राष्ट्रिय विकास र सुधार आयोग’ मार्फत लगानी र उत्पादनका योजना बनाउँछ । राज्यमातहतका सम्पत्ति निरीक्षण र प्रशासन नियन्त्रणमा राख्न पनि चीनसँग संयन्त्र छ ।
चीनको बजारमुखी तर राज्य नियन्त्रित अर्थव्यवस्था । प्रविधिमा फड्को तथा पूर्वाधारको विकास । चिनियाँ विशेषतासहितको समाजवाद र चीन पुँजीवादी कि समाजवादीजस्ता विषयमा क्रमशः प्रकाशित गरिनेछ...।
प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज २७, २०७६ १४:१२
-1741431346.jpeg)
