गोपी च्यामेले ज्यान दिए, टंकप्रसादले जात फिर्ता मागे

A+ A A-

आफ्नो शासनविरुद्ध जनता भड्काएको भन्दै शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, दशरथ चन्द, गंगालाल श्रेष्ठलाई राणाहरूले १९९७ को माघमा मृत्युदण्ड दिए । शास्त्री र माथेमालाई झुण्ड्याएर, चन्द र श्रेष्ठलाई गोली हानेर मारियो ।

यही अभियोगमा राणाहरूले सिद्धिचरण श्रेष्ठ, गणेशमान सिंह, टंकप्रसाद आचार्य, केदारमान व्यथित, धर्मरत्न यमीलगायत ३० जनाभन्दा बढीलाई न्यूनतम २ महिनादेखि जन्मकैदसम्मको सजाय दिए । ब्राह्मण भएका कारण टंकप्रसाद आचार्यलाई टाउको मुड्ने र दामल गर्ने सजाय दिइयो ।

जेलमा रहेका बन्दीहरूले शास्त्री, माथेमा, चन्द र श्रेष्ठ मारिएको दुई वर्षपछि १९९९ सालमा जेलबाट भाग्ने योजना बनाए । राजबन्दीलाई जेलबाट भगाउने जिम्मा लिए गोपी च्यामेले । जेलबाट भाग्ने मिति तोकियो– २९ फागुन १९९९ साल शिवरात्रिको दिन । योजनाअनुसार राजबन्दीलाई जेलबाट भगाउन गोपी च्यामेले जेल प्रशासनको आँखा छल्दै जेलको पर्खालमा मान्छे छिर्न सक्ने दुलो बनाए ।

तर, जेलबाट भाग्ने गोप्य योजना जेल प्रशासनसम्म पुग्यो । गोपी च्यामेलाई प्रहरीले अरु बन्दीबाट छुट्याएर बेग्लै कोठामा लगे । त्यसपछि उनी फेरि कहिल्यै फर्किएनन् । ‘गोपी च्यामे कुटाइ खाँदाखाँदै मर्‍यो । हाम्रो पहिलो भाग्ने योजना असफल भयो,’ च्यामेले बनाएको प्वालबाट छिरेर जेलबाट भाग्ने योजनाको नेतृत्व गरेका गणेशमान सिंह सम्झिन्छन् ।

शास्त्री, माथेमा, चन्द र श्रेष्ठ सबैले चिनेका शहीद हुन् । तर, यही प्रकरणमा मारिएका गोपी च्यामे भने इतिहासको ठेलीमा कतै थिचिएका छन् । च्यामेका बारेमा खोज्नका लागि मैले त्यतिखेर राणाशाहीले पक्राउ गरेर जेलमा राखेका सिद्धिचरण श्रेष्ठको ‘सिद्धिचरणका जेल संस्मरण’, गोविन्दप्रसाद उपाध्यायको ‘नेपालको प्रजातान्त्रिक इतिहास सन्दर्भ’, धर्मरत्न यमीको ‘नेपालका कुरा’ र खड्गमान सिंहको, ‘जेलमा बीस वर्ष, राजबन्दीको संस्मरण’ किताबलाई मूल आधार बनाएको छु ।

त्यसैगरी, दमनराज तुलाधरको आत्मकथा, भुवनलाल प्रधानको ‘नेपालको जनक्रान्ति २००७’, सरदार भीमबहादुर पाँडेको ‘त्यस बखतको नेपाल’, राजेश गौतमका ‘नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा नेपाल प्रजा परिषद्‌को भूमिका’ र ‘अमर शहीद दशरथ चन्द र नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन’ किताबको सहयोग लिएको छु ।

यी पुस्तककारहरूमध्ये राजेश गौतमबाहेक सबै जना राणाविरोधी गतिविधि गरेको आरोपमा जेल परेका हुन् । गौतमले १९९७ को राणाविरोधी आन्दोलनमा जेल गएका मानिससँग गरिएको कुराकानी आफ्ना किताबमा उल्लेख गरेका छन् ।

पार्श्वकथा

टंकप्रसाद आचार्य नेतृत्वको ‘नेपाल प्रजा परिषद्‌’ले काठमाडौं उपत्यकामा १९९७ को ९ असार, ३० असार, १७ साउन र २४ भदौमा राणाविरोधी पर्चा छर्‍यो । राणाहरूले गरेको अत्याचार र त्यसविरुद्ध वगावत गर्न छरिएका यी पर्चा शहरभरि पुगेपछि शासनसत्तामा रजगज गरिरहेका राणाहरू तिलमिलाए ।

राणाहरूले आफूविरुद्ध पर्चा छर्ने प्रजा परिषद्‌का सदस्यको खोजी तीव्र पारे । २ कात्तिक १९९७ मा प्रजा परिषद्‌ सदस्य धर्मभक्त माथेमा पक्राउ परे । त्यसपछि प्रजापरिषद्‌का सबैजसो सदस्य पक्राउ परे ।

राणाविरोधी पर्चा छर्नुअघि नै प्रजा परिषद्‌ले आफ्ना सभापति टंकप्रसाद आचार्यलाई भारत पठाइसकेको थियो । आफूहरू पक्राउ परे पनि आचार्य पक्राउ नपरून् भन्ने मनसाय थियो प्रजापरिषद्‌का सदस्यको । काठमाडौंमा पक्राउ परेका प्रजापरिषद्‌का सदस्यले सबै दोष टंकप्रसादमाथि थुपारे । भारत गएका आचार्य प्रक्राउ पर्दैनन् भन्ने ठानेरै सल्लाह गरेर सबै दोष आचार्यको थाप्लोमा हालिएको थियो ।

तर, भारत गएका टंकप्रसाद आचार्यलाई उनका बुबा बिरामी भएको झुटा खबर पठाएर नेपाल बोलाउने षड्यन्त्र रचे राणाहरूले । भारतको वनारस पुगेका आचार्यलाई नेपालमा आफ्ना साथीहरू पक्राउ परेको पनि थाहा थियो । तर, वृद्ध बुबाको मुख हेर्ने भन्दै उनी नेपाल फर्के ।

भारतको जयनगरबाट रेलमा आएका आचार्यलाई रेलबाट उत्रिनेबित्तिकै जकपुरमा १२ कात्तिक १९९७ मा पक्राउ गरियो । आचार्यलाई पक्राउ गरेर सिंहदरबारमा ल्याइयो, राणाहरूले उनलाई ‘उड्ने बाहुन’को उपनाम दिएका थिए । आचार्यसहित पक्राउ परेकालाई सिंहदरबार (रेडियो नेपालको पुरानो भवन)मा राखियो । यहाँ उनीहरूमाथि चरम यातना दिइयो । यही यातनाका बीच पक्राउ परेकाहरूको बयान र अदालती प्रक्रिया सुरु गरियो ।

जेलभित्रै एउटा सानो अस्पताल पनि थियो । त्यो अस्पतालको हालत कस्तो थियो भने डाक्टरहरू बिरामीलाई छुँदैनथे । कैदी बिरामीले भित्ताको एकातिरबाट आफूलाई लागेको बिमार बताउँथे, अर्को भित्तामा बसेका डाक्टरले औषधि लेखेर भित्ताको प्वालबाट पर्चा दिन्थे ।

पक्राउ गरेको तीन महिनापछि ६ माघ १९९७ मा फैसला सुनाइयो । फैसलाअनुसार शास्त्री, माथेमा, चन्द र श्रेष्ठलाई मृत्युदण्ड र बाँकीलाई कैद तथा जन्मकैदको सजाय सुनाइयो । ब्राह्मण भएका कारण आचार्यलाई मृत्युदण्ड दिइएन ।

याज्ञवलक्य स्मृतिको श्लोक –

ब्राह्मणस्य बधो मौण्डयं पुरान्निर्वासनाङ्कने ।।
ललाटे चाभिशस्ताङ्क प्रयाणं गर्दभेन तु ।।१।।

उद्धरण गर्दै ब्राह्मण वध निषेध हुनाले त्यसको सट्टा मृत्युबराबरको दण्ड दिइयो । अर्थात् मुड्नु, निधारमा डाम्नु, गधामा चढाई शहरबाट निकाला गर्नु नै ब्राह्मणको मृत्युसरह हो भन्ने मान्यताअनुसार आचार्यलाई दण्ड दिइयो ।

सरदार भीमबहादुर पाँडेले ‘त्यस बखतको नेपाल’ मा लेखेअनुसार आचार्यलाई ‘बाहुन भएका कारण टंकप्रसाद आचार्य मारिएनन् । तर चारपाटा मुडिई दामल गरिई आजीवन कैद र सर्वस्वहरणको फैसला भयो । सिंहदरबारको आँगनमा राखेर गरिएको फैसलापछि सबै राजबन्दीलाई सिंहदरबारबाट हिँडाएर टुँडिखेल पारिपट्टि रहेको सदर जेल पुर्‍याइयो ।

सदर जेलको सबैभन्दा सुरक्षित मानिने ठाउँमा राखियो । जेलको अवस्था नारकीय थियो । ‘त्यो अवर्णनीय फोहोर र दुर्गन्ध देख्दा नरक भनेको यही होजस्तो लाग्यो । त्यहाँ आजीवन बस्नुपर्ने कल्पनाले मन काँप्यो । मानिसलाई मर्न गाह्रो हुन्न तर दुःख सहन ज्यादै गाह्रो हुँदो रहेछ भन्ने कुरा यहीँ आएर थाहा भयो । प्रतिदिन बिहान त्यो नरकसँग भेट गर्नुपर्दा शहीद साथीहरू नै भाग्यमानीजस्तो लाग्दथ्यो,’ गोविन्दप्रसाद उपाध्याय सम्झिन्छन् ।

गोपीको बलिदान

यही जेलमा राजबन्दीहरूको गोपी च्यामेसँग पहिलोपटक देखादेख भयो । गोपीसँगको पहिलो देखादेखबारे सिद्धिचरण श्रेष्ठ लेख्छन्, ‘कालकोठरीको माथिल्लो तलाको झ्यालको फलामे डँडाल्नीबाट अक्सर गोपीलाई देख्थ्यौँ ।’ पहिलो नजरमै माया बस्यो भनेझैँ गोपी र राजबन्दीबीच बोलचाल नभए पनि एकअर्काप्रति सम्मान देखिन थाल्यो ।

सिद्धिचरणको अनुमानमा गोपी २६/२७ वर्षका थिए । ‘दुब्लो पातलो, जीवनको कठोर झाँकीले आफ्नो उमेरभन्दा केही पाको देखिने २६/२७ वर्षको गोपी,’ उनी लेख्छन, ‘एउटा इस्टकोट, कसैको जडाउरीजस्तो एकसरो झुत्रो भोटो, सुरुवाल र डम्बरकुमारीको टोपी उसको पहिरन थियो ।’

दुब्लो पातलो भए पनि जेलमा भने गोपीको रवाफ थियो । गोपीको ठूलो आवाज र निष्फिक्री स्वभावले गर्दा राजबन्दीहरू गोपीतर्फ आकर्षित भएका थिए । ‘पहराबाट चौकीदार, नाइके सिक्टरको आँखा छलीछली हामी उसलाई हेर्थ्यौं,’ सिद्धिचरणले सम्झिएका छन् ।

दुब्लो पातलो कायाका गोपीले राजबन्दीहरूप्रति सुरुदेखि नै सद्भाव देखाए । प्रेम देखाए । ‘हामी राजनीतिक कैदीहरूउपर उसको भक्ति, श्रद्धा र माया हामीले अधिक मात्रामा पाउँदै आयौँ । सायद उसको दृष्टिमा देशमाथि भइरहेको असन्तुलित व्यवहारको ज्ञाता हामी नै थियौँ,’ जेल संस्मरणमा सिद्धिचरण लेख्छन् । सबैभन्दा पहिला गोपीसँग गणेशमान सिंह र कम्पाउण्डर चन्द्रमा सैँजूले विशेष दोस्ती बनाए ।

यो मित्रता गहिरियो । सिनेमाको ‘हिरो’ झैँ एक रात करिब ११ बजेतिर पर्खाल नाघेर गोपी राजबन्दीहरूलाई राखेको ठाउँमा आइपुगे । राजबन्दीलाई साथमा राखेर गोपीले उनीहरूलाई जेलबाट भगाउने योजना सुनाए ।

‘सबै राजकाज मुद्दाका साथीहरूलाई भगाउनु उस (गोपी च्यामे) को बायाँ हातको खेल छ । देशको निमित्त जेल पर्नेहरूको उद्धारका निम्ति यति काम पनि उसले गर्न नसके त गोपी गोपी नै होइन,’ सिद्धिचरणले गोपीको दृढता र आत्मविश्वासको वर्णन गर्दै लेखेका छन् ।

सिद्धिचरण श्रेष्ठका अनुसार राणाविरुद्ध वगावत गरेकाहरूलाई जेलबाट बाहिर निकाल्न गोपी कतिसम्म प्रतिबद्ध थिए भने हर एक जनालाई जेलबाट बाहिर ननिकालेसम्म आफू जेलबाट ननिस्कने भनेर कसम खाएका थिए ।

यसपछि गोपी भाग्ने योजना बनाउन थाले । यसका लागि उनले जेलको पर्खालमा मान्छे छिर्ने प्वाल पार्नेे योजना बनाए । सुरक्षा पहरा छल्दै गोपी पर्खालमा दुलो बनाउने काममा लागे । ‘कसैले सुुइँकोसम्म पनि नपाउने हिसाबले पार्खालसँगैको ढलबाट एक/एकवटा इँटा झिक्दै गइरहेको थियो,’ गोपी राजबन्दीलाई जेलमुक्त गराउने आफ्नो कसम पूरा गर्न लागे । ‘आधा रातको कुनै बेला इँट झिक्थ्यो र त्यसमाथि एक टुक्रा टिन राखी फोहोर मैलाले छोपिदिन्थ्यो ।’ गोपी साह्रै चलाखीपूर्वक र सतर्क भएर पर्खालमा प्वाल पार्ने काममा लागेका थिए ।

गोपीको चलाखीपन र आत्मविश्वास कतिसम्म थियो भनेर सिद्धिचरणले लेखेका छन्, ‘जेलबाट हामीलाई भगाउन नसकिएला भन्ने शंकाको कुनै मिहिन धर्सो पनि हामी उसमा पाउन्नथ्यौँ । जहिले पनि अब चाँडै काम तमाम हुने आत्मविश्वासको उज्यालो उसमा परिरहेको हुन्थ्यो ।’

महिनौँसम्म योजना बनाएर काम सुरु गरेको करिब १५ दिनपछि पर्खालमा मान्छे छिर्न सक्ने प्वाल बनाए गोपीले । जेलबाट भाग्ने योजनामा टंकप्रसाद आचार्य भने सहमत थिएनन् । गणेशमान सिंह, धर्मरत्न यमी, सिद्धिचरण श्रेष्ठ र गोविन्दप्रसाद उपाध्यायलगायतका मानिसहरू भने जेलबाट भाग्ने योजनामा सहमत थिए । उनीहरू भाग्नका लागि तयार पनि थिए ।

जेलबाट भाग्नकै लागि भनेर आफूहरूले राति सुत्ने समयमा नेल–सिक्री खोल्ने गरेको लेख्छन् गोविन्दप्रसाद उपाध्याय । उपाध्याय लेख्छन्, ‘भाग्नका निम्ति नेल पनि झिक्नु जरुरी थियो । नत्र भने बाहिर पुगेपछि हाम्रा खुट्टामा नेल देख्दा कैदी भागेर आएको रहेछ भनेर सबैले थाहा पाउने भए ।’

गोपीको चलाखीपन र आत्मविश्वास कतिसम्म थियो भनेर सिद्धिचरणले लेखेका छन्– जेलबाट हामीलाई भगाउन नसकिएला भन्ने शंकाको कुनै मिहिन धर्सो पनि हामी उसमा पाउन्नथ्यौँ । जहिले पनि अब चाँडै काम तमाम हुने आत्मविश्वासको उज्यालो उसमा परिरहेको हुन्थ्यो ।

फलामको डन्डीको नेल झिक्न सजिलो थिएन । ‘चार लाइनको डन्डीको नेल फट्याएर कुर्कुच्चाबाट बाहिर निकाल्न बडो मुस्किल थियो,’ उपाध्याय लेख्छन्, ‘तथापि अनेक कोसिस गरी हामीले आ–आफ्ना नेल झिक्न हुने पार्‍यौँ ।’ आफ्नो खुट्टाको नेल झिक्न नसकेकालाई बाहिर निकालेर आरनमा लगेर नेल झिक्ने योजना बनाइयो ।

अन्तत: प्रतीक्षाको घडी आयो । जेलबाट भाग्ने भनेर तय गरिएको रात आयो । रात परेपछि कालकोठरीमा कैद हुने बन्दीहरू त्यस दिन भने रात परेपछि खुसी भए । बन्दीजीवनबाट मुक्ति पाइने आसमा आ–आफ्नो कोठरीमा पसे ।

‘दिनहुँजस्तै साँझको बेला कालकोठरीमा ताल्चा लाग्यो । हाम्रो मनको वेग तीव्र गतिले बढ्न लागेको थियो । यस कालकोठरीबाट गोपीले हामीलाई उम्काउन लागिरहेछ । बेलुका भयो कोठा–कोठामा डिबियाहरू बालेको देखियो,’ जेलबाट मुक्त हुने आफ्नो सपनाबारे सिद्धिचरण लेख्छन्, ‘बाहिरको अजङ्गको पर्खालको टाउकोमाथि बिजुली बल्यो । आज हामी कालकोठरी छोडेर बाहिर जानेछौँ ।’ यही पर्खालको फेदमा थियो भाग्नलाई बनाइएको दुलो ।

सिद्धिचरण श्रेष्ठ, धर्मरत्न यमी, गोविन्दप्रसाद उपाध्याय, केदारमान श्रेष्ठ (व्यथित), गणेशमान सिंहहरू चनाखो भएर जेलबाहिर निस्कने गोपीको संकेत पर्खिरहे । भाग्न तोकिएको समय बितिसक्दा पनि उनीहरूले गोपीको संकेत पाएनन् ।

चनाखो भएर बाहिर निस्कन गोपीको संकेत पर्खिरहेका सिद्धिचरणले बाहिर हल्लाखल्ला भएको सुने । बाहिर केही गोलमाल भएको सुनियो । जेलका सुरक्षागार्डहरू चर्को स्वरले हल्ला गर्दै खबरदारी गर्न थाले । जेलबाट भाग्ने योजनाका बारेमा जेलका सुरक्षाकर्मीले चाल पाए । ‘लौ बित्याँस पर्‍यो,’ जेलबाट भाग्ने सुर कसेकाहरूले टाउको समाउँदै भने ।

कैदी भगाउने योजनाको ‘मास्टर माइन्ड’ गोपीलाई तुरुन्तै समातियो । ‘पिट्दै ठोक्दै पाता कसेर गोपीलाई फलामको चक्कामा बाँधियो । हाम्रो आशामा गोबर पर्‍यो,’ सिद्धिचरणले लेखेका छन् । रातभर जेलका सुरक्षागार्डहरू चर्को स्वरमा ‘खबरदार’ भन्दै कराइरहे । भाग्ने भनेर बनाइएको प्वालमा सुरक्षाकर्मी तैनाथ गरियो । भाग्ने योजना बनाएका राजबन्दीहरू रातभर छटपटाए । निद्रा हरायो । गोपी पक्राउ परेपछि आफूहरू भाग्ने कुराबाट निकै पछिसम्म निराश भएको लेखेका छन् यमीले ।

पछिल्लो बिहान अबेर गरेर सुरक्षा गार्डहरू राजबन्दी राखिएको ठाउँमा आए । मुखले केही नबोले पनि उनीहरू आफ्नो हाउभाउले राजबन्दीलाई हियाएर भनिरहेका थिए, ‘भाग्न तम्सेको थिइस्, भागिस् ?’

यसपछि जेलभित्रको सुरक्षा व्यवस्था थप कडा बनाइयो । राजबन्दीलाई जेलभित्रकै अर्को जेल भनिने (भद्रगोल जेल)मा सारियो र त्यसको वरिपरि १२ फिटको पर्खाल बनाइयो । खुकुला भएका नेल सिक्री झनै कसियो । तर, गोपी च्यामे भने कतै देखिएनन् । सिद्धिचरण लेख्छन्, ‘हामीलाई मुक्त गर्न तम्सेको गोपीलाई हामीले फेरि देखेनौँ ।’

यो घटना भएको दुई महिनापछि राजबन्दीले खबर पाए, ‘पुलिसले बेस्मारी कुटेका कारण गोपी बिरामी परेको छ ।’ तर, उनीहरूले गर्न सक्ने केही थिएन । प्रहरीले मरणासन्न हुने गरी कुटपिट गरे पनि गोपीले आफूले कसलाई भगाउन खोजेको भनेर बताएनन् ।

जेलभित्रै एउटा सानो अस्पताल पनि थियो । त्यो अस्पतालको हालत कस्तो थियो भने डाक्टरहरू बिरामीलाई छुँदैनथे । कैदी बिरामीले भित्ताको एकातिरबाट आफूलाई लागेको बिमार बताउँथे, अर्को भित्तामा बसेका डाक्टरले औषधि लेखेर भित्ताको प्वालबाट पर्चा दिन्थे । त्यही पर्चा बोकेर कैदी छेउको औषधि पाइने ठाउँमा जान्थे । र, जेलभित्रको त्यो ‘फार्मेसी’मा औषधि पाइने कुनै ग्यारेन्टी थिएन ।

जेल अस्पतालको दुरावस्था देखेरै कैदीहरू त्यसलाई अस्पताल होइन ‘घाट’ भन्ने गर्थे । २० वर्ष जेलमा बिताएका खड्गमान सिंह सम्झिन्छन, ‘कैदीहरू अस्पताल भर्ना हुन कत्ति पनि मन पराउँदैनथे । मेरो जेलजीवनमा त्यस अस्पतालमा भर्ना भएका रोगी फर्केर स्वास्थ्य सुधारेर आएको थाहा छैन । कतिसम्म भने त्यस अस्पतालमा भर्ना भएका रोगीसँग भएको पैसा लिन नर्स भनाउँदा मेहतर कैदीले राति रोगीको घाँटी थिचेर, नाकमुख थुनेर खत्तम पार्थे । गएका रोगी नफर्किने हुँदा राणाको त्यस अस्पताललाई कैदीहरू ‘घाट’ भन्ने गर्थे ।’

गोपी बिरामी परेको खबरसँगै आइपुगेको थियो– 'अब बाँच्ने आस छैन' भन्ने खबर पनि । नभन्दै एक दिन गोपी च्यामेकव मर्त्यु भएको खबर आयो । राजबन्दीहरूले गोपी च्यामेको लाससमेत हेर्न पाएनन् ।

‘गोपी मर्‍यो । उसको कोही छैन । उसको लासको सँगसँगै दुई थोपा आँसु चुहाउने कोही पनि भएन,’ सिद्धिचरण गोपीको मृत्युमा लेख्छन्, ‘समाजमा परिरहेको बेथिति सम्पूर्ण निवारण गर्ने राजनीतिक कार्यकर्ताहरूलाई सम्झेर उनीहरूको निम्ति बलिदान हुने गोपीको निम्ति दुई थोपा आँसु बहाउने कोही भएन ।’

गोपी च्यामे को हुन् भन्नेबारेमा यकिन विववरण छैन । सिद्धिचरण श्रेष्ठले आफ्नो संस्मरणमा गोपी च्यामे चोरीको अभियोगमा जेल परेको लेखेका छन् । उनी लेख्छन्, ‘घर कहाँ हो, थाहा छैन । पूर्व या पश्चिमका कतै पहाडतिर होला । केटाकेटी उमेरदेखि शहरमा आई मागेर बस्यो । मागेर मात्र के निर्वाह चल्छ ? चोरी गयो, जेल पर्‍यो ।’

त्यसो त गोपी ‘च्यामे’ नभई बाहुन हुन् पनि भनिएको छ । सिद्धिचरण श्रेष्ठ, राजेश गौतम र खड्गमान सिंहले फरक–फरक तर्क पेस गरेका छन् । सिद्धिचरणले गोपीले जेलभित्र दिसा सफा गरेका कारण गोपीलाई च्यामे भन्ने गरिएको लेखेका छन् । उनी लेख्छन्, ‘गोपी च्यामे होइन, बाहुन हो । उसले दिसा सोहोरेर, फोहोर सफा गरेर, दिनको दुई पैसा कमाउने पेसालाई अपनायो । अब ऊ बाहुन रहेन । सबैले च्यामे सम्झन थाले, भन्न पनि थाले ‘गोपी च्यामे’ ।’

राजेश गौतमले प्रजा परिषद्‌का सदस्य जीवराज शर्मासँग गरिएको कुराकानीलाई आधार बनाउँदै गोपीलाई जातच्यूत गरिएको लेखेका छन् । उनी लेख्छन्, ‘गोपी च्यामे बाहुन थिए । तर, च्यामिनी स्वास्नी राखेकाले जातबाट झारी च्यामे बनाई जेलमा हालिएको थियो ।’ खड्गमान सिंहले भने फरक तथ्य लेखेका छन्, ‘उसबेलाको दस्तुरबमोजिम छुन नहुनेले छोएको खाएकाले जात गएर च्यामे भएका थिए ।’

कथित् तल्लो जातको भएकै कारण गोपी च्यामेको धेरैले चर्चा नगरेको गुनासो गर्छन् इतिहासकार डा. राजेश गौतम । उनी लेख्छन्, ‘अफसोच ! यस्तो समाजमा गोपी च्यामेको जन्म भयो, जहाँ नाम कमाउन ठूलो काम गर्न ठूलै कुलमा जन्मिन आवश्यक थियो र त्यस्तो मनोवृत्तिको अवशेष अझै कायम छ ।

जेलभित्र प्रहरीको निर्मम कुटाइपछि गोपी च्यामेको मृत्यु भयो । र, कथित् तल्लो जातको भएकै कारण उनको धेरैले चर्चा नगरेको गुनासो गर्छन् इतिहासकार डा. राजेश गौतम । उनी लेख्छन्, ‘अफसोच ! यस्तो समाजमा गोपी च्यामेको जन्म भयो, जहाँ नाम कमाउन ठूलो काम गर्न ठूलै कुलमा जन्मिन आवश्यक थियो र त्यस्तो मनोवृत्तिको अवशेष अझै कायम छ । त्यसैले उसको बलिदानको कुनै कदर भएन । शहीद गोपी च्यामे अझै पनि जातिपातीरूपी राक्षसको उदरमा विलीन नै रहे ।’

त्यस समयमा जात व्यवस्था चरमचोटिमा थियो । राज्यव्यवस्था र कानुन प्रणाली पनि जातका आधारमा हुन्थ्यो । न्याय प्रणालीसमेत जात व्यवस्थाअनुसार चल्थ्यो । कतिसम्म भने शहीद शुक्रराज शास्त्रीलाई राणाहरूले कुटपिट गर्दा बारम्बार भन्ने गर्थे, ‘तँ ज्यापुले गीताको व्याख्या गर्ने ? बडेबडे नम्बरी पण्डितले उल्था गर्न नसक्ने ब्रह्मसूत्र उल्था गर्ने ?’

तत्कालीन जात व्यवस्थाको चलनअनुसार ब्राह्मणलाई मार्नु पाप मानिन्थ्यो । त्यसैले प्रजापरिषद्‌का सभापति टंकप्रसाद आचार्यलाई मारिएन । धर्मरत्न यमीका अनुसार नमारिने जात (ब्राह्मण) भएकै कारण टंकप्रसादलाई प्रजा परिषद्‌को सभापति बनाइएको थियो । ‘हिन्दु राज्यमा गाई र बाहुन नकाटिने जात भएकाले धेरै छलफलपछि टंकप्रसाद आचार्यजी सभापति छानिए,’ यमीले लेखेका छन् ।

ब्राह्मण भएकै कारण टंकप्रसाद आचार्यको सर्वस्व हरण गरेर कपाल मुण्डन गरेर दामल गर्ने भनियो । १७ माघ १९९७ मा टंकप्रसादको टाउको मुण्डन गरियो । तर दामल भने गरिएन । तत्कालीन व्यवस्थाअनुसार अपराधीको शरीरमा ‘दामल’ खोपेर, डामेर दामल गर्ने गरिन्थ्यो । आचार्यलाई दामल गर्ने भनिए पनि दामल भने गरिएन, मुडियो मात्र । ब्राह्मणलाई मुड्नु पनि जात घट्नुसरह मानिन्थ्यो ।

मुडेर फेरि जेलभित्र ल्याइएपछि आचार्य कुशको सुकुल ओच्छ्याएर कसैलाई नछोईकन छुट्टै बस्न थाले । आचार्य त्यसरी छुट्टै बसेको देखेपछि धर्मरत्न यमीले, ‘मुडेर ल्याएपछि अछुत भई बसेको देखेर हामीले स्वतन्त्रता र प्रजातन्त्र ल्याई यो कमारो बुद्धि छुटाउन धेरै समय लाग्ने’ ठाने । नभन्दै यो घटना भएको ८३ वर्षपछि आज पनि जात व्यवस्थाको कहर समाप्त भएको छैन ।

धर्मरत्न यमीका अनुसार मुडेर जात घटाइएपछि आचार्यले आफूलाई ‘पानी चल्ने जातसम्म बनाई पाऊँ’ भन्दै राणाहरूलाई बिन्तीपत्र लेखे । यमी लेख्छन्, ‘साँच्चै बिन्तीपत्र लेखिदिए । दुई दिनपछि श्री ५ र श्री ३ को गाथ गादी ताकेबापत मुडिएका यिनीहरूलाई पानीसम्म चलाई पाऊँ भनी बिन्तीपत्र लेखेकाले एक मोहोर आठ पैसा लिई यो पुर्जी पाएदेखि ४० रूपैयाँ बिहे खर्च तिर्नुपर्ने मतवाली जातिसित मिलाइदिनू भन्ने भएर गयो ।’

एक मोहोर आठ पैसा तिरेर आचार्यले ‘पानीसम्म चलाई पाउँ’ भनेर बिन्तीपत्र लेखे । आचार्यको बिन्तीपत्र स्वीकार्दै राणाहरूले जातच्यूत गरिएका आचार्यलाई पानी चल्ने मतवाली जातिसम्म मिलाइदिए । पानीसम्म चल्ने जातिमा मिलेपछि आचार्यले कुशको सुकुलमा कसैलाई नछोई एक्लै बस्न छाडे ।

‘पानीसम्म चलाई पाऊँ’ भन्ने आचार्यको बिन्तीपत्रलाई यमीले ‘गधापच्चिसे राजनीति’का रूपमा अर्थ्याएका छन् । उनी लेख्छन्, ‘जसको नेतृत्वमा चार जनाले ज्यान दिए । तीस जनाले नारकीय जेल भोगे । जसको नेतृत्व भविष्यमा पनि आशा गरिन्थ्यो । त्यस्ताले राणाले जात लिँदा विचलित भई राणैलाई दाम तिरी, बिन्तीपत्र लेखी पानीसम्म चलाउन चुकेनन् ।’

आफ्नो जात उकास्नुलाई आचार्यले अहोभाग्य ठानेकोमा यमीले चित्त दुखाएका छन् । उनी लेख्छन्, ‘जेलमा मुडेर ल्याउँदा आफूलाई अछुत ठानेर मात्र नपुगी राणा सामन्त शिरोमणि जुद्ध शमशेरसित बिन्तीपत्रलेखि मतवाला जातसम्म मिलाई पाउँदा आफूलाई छुत भएको ठानी अहोभाग्य माने ।’

आचार्यले जात फिर्ता ल्याउन गरेको कसरत देखेर विरक्तिएका र त्यसैमाथि गोपीको मृत्युबाट निकै दुःखी भएका यमीले लेखेका छन्, ‘साना जात भन्नेले कामबाट ज्यानसम्म दिए, ठूला जात भन्ने (टंकप्रसाद)ले जातसम्म दिन सकेनन् ।’