शक्ति राष्ट्र मिलाउने, साना मुलुकमाथि जाइलाग्ने किसिञ्जरको सनकशैली

A+ A A-

विश्व राजनीतिक इतिहासमा यस्ता पात्र कमै मात्र जन्मन्छन्, जो मूल नेतृत्वमा नपुगी कुनै अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिलाई मृत्युपर्यन्तसम्म आफ्नो दृष्टिकोण र मान्यताअनुसार धेरै हदसम्म प्रभाव पारिरहन्छन् । यस्ता विरलै जन्मिने पात्रहरूमध्येका एक थिए हेनरी किसिन्जर । अमेरिकी राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार र विदेशमन्त्री दुवै पदमा एकैपटक हुने एक मात्र व्यक्ति रहेका उनको प्रभाव जुन किसिमले देखियो, त्यस्तै किसिमले अत्यन्त विवादित र आलोचितसमेत भए ।

सन् १९६० को अन्तिमतिरबाट विश्व राजनीतिमा उनको दृष्टिकोण र अभ्यासले पारेका प्रभावले हालसम्म पनि विश्व राजनीति मुक्त हुन सकेको छैन । अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिका टिप्पणीकारहरू अहिलेको शक्ति राष्ट्रहरूबीचको प्रतिस्पर्धात्मक जटिल विश्व राजनीतिमा व्यवहारवादी कूटनीतिज्ञ किसिन्जरका असल कुराहरू अनुसरण गर्ने र उनका खराब निर्णयले दिएको गम्भीर चोटबाट पाठ सिकेर अगाडि बढ्दा विश्व शान्ति र न्यायका लागि राम्रो कदम हुन सक्ने सुझाव दिन्छन् ।

सन् १९२३ मे २७ तारिखका दिन जर्मनीको फुर्थमा यहुदी कुलमा जन्मिएका हेन्ज अल्फ्रेड किसिन्जरले आफू अमेरिका पुगेपछि आफ्नो नाम हेनरी लेख्न थाले । उनको निधन १०० वर्षको उमेरमा गत नोभेम्भर २९ तारिखका दिन भयो । नाजी जर्मनीबाट उम्केर सन् १९३८ मा उनको परिवार अमेरिका पुग्यो । जति बेला उनलाई राम्रोसँग अंग्रेजी बोल्न पनि आउँदैनथ्यो । हार्वर्ड विश्वविद्यालय पढेर त्यहीँ पढाउन थालेका किसिन्जरले १२ अमेरिकी राष्ट्रपतिहरूलाई सुझाव–सल्लाहहरू दिएका थिए । रिर्जाड निक्सन प्रशासनमा सन् १९६९ मा राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकारको रूपमा प्रवेश गरेका उनले विदेशमन्त्रीसमेत हुँदै त्यसपछिका राष्ट्रपति गेराल्ड आर फोर्डको प्रशासनमा समेत दुवै पदलाई कायम राखेका थिए । किसिन्जर रिपब्लिकन पार्टी निकटका रहे पनि उनीसँग सल्लाह लिन डेमोक्र्याट र रिपब्लिकन दुवै पार्टीका नेताहरू पुग्थे ।

चीनमा उनलाई अलि महत्त्वका साथ सम्झिने गरिन्छ । किसिन्जरकै कारण चीनले विश्व समुदायसँग जोडिँदै आजको यो समृद्धिको यात्रा तय गर्न सकेको भन्दा अतिशयोक्ति हुँदैन । किसिन्जरको प्रयासपश्चात् सन् १९७२ फेब्रुअरीमा राष्ट्रपति निक्सन ऐतिहासिक चीन भ्रमणमा गए । जुन परिघटनाले विश्व राजनीतिलाई नयाँ धारतर्फ अग्रसर गरायो ।

उमेरले सय वर्ष पुगेकै अवसरमा गत जुलाईमा किसिन्जर चीन पुगे र निकै न्यानो सम्मान ग्रहण गरे । चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले चिनियाँ जनताको पुरानो मित्र भन्दै किसिन्जरको भव्य सम्मान गरे र भने, 'अमेरिका–चीनबीचको सम्बन्ध कायम गर्न तथा अमेरिकी तथा चिनियाँ जनताबीचको आत्मीयता बढाउन चिनियाँ जनताका पुरानोमित्र किसिन्जरको भूमिकालाई हामी कहिल्यै भुल्ने छैनौँ ।' अमेरिका र चीनबीचको सम्बन्धबाट दुई देशले मात्र लाभ लिएका छैनन्, विश्वलाई नै परिवर्तन गर्न योगदान गरेको चर्चा गर्दै सीले अमेरिका–चीन सम्बन्ध अहिले एक चौराहमा पुगेकाले दुवैले पुन: सही विकल्प छनोट गर्नुपर्ने र यसका लागि किसिन्जरका सुझावहरू मनन योग्य भएको बताए ।

किसिन्जरले एक भियतनामी लि तु थोसँगै सन् १९७३ मा भियतनाम युद्ध अन्त्यका लागि शान्ति सम्झौता गराउन खेलेको भूमिकाका लागि नोबेल शान्ति पुरस्कार प्राप्त गरेका थिए । तर, यो पनि विवादमुक्त रहन सकेन । शान्ति सम्झौताको दुई वर्षपश्चात् समाजवादी उत्तरी भियतनामले दक्षिण भियतनाममाथि आक्रमण गरी कब्जा गर्‍यो, जुन अमेरिकाका लागि एक अन्तर्राष्ट्रिय अपमान थियो । भियतनाम युद्धमा करिब ६० हजार अमेरिकी सैनिकले ज्यान गुमाएका थिए । त्यति बेलाका अमेरिकी अधिकारीहरू भियतनाममा अब सकिँदैन भन्ने निष्कर्षमै पुगेका थिए भनिन्छ ।

किसिन्जरमाथि ठूला शक्ति राष्ट्रहरूसँग डिल गर्न सक्ने क्षमता भए पनि साना कमजोर राष्ट्रहरूप्रति खास महत्त्व नदिने र ती मुलुकहरूको आवाजलाई नजरअन्दाज गर्ने किसिमको भएको भन्ने पनि आरोप लाग्ने गर्थ्यो । कम्बोेडिया, लाओस, चिली, बङ्गलादेशलगायतका मुलुकहरूप्रति किसिन्जरको व्यवहार र सुझावलाई लिएर अझै पनि उनको आलोचना भइरहन्छ ।

खास गरी सन् १९६० को दशकबाट सोभियत युनियनसँग टकरावपूर्ण सम्बन्ध रहेको समाजवादी चीनसँग सम्बन्ध सुधार गर्न किसिन्जरले खेलेको एक जोखिमपूर्ण भूमिकाका कारण विश्व राजनीतिमा उनी सदा पढिने कूटनीतिक पात्रको रूपमा दर्ज भएका छन् । चीनसँग सम्बन्ध सुधार गरी उसलाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा ल्याउन किसिन्जर सफल त भए नै, उनको अर्को रणनीतिअनुसार सोभियत युनियनलाई आणविक हतियार कटौतीदेखि सहज वार्ताका लागि तयार गराई राख्न पनि सफल भए । यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक टिप्पणीकारहरू किसिन्जरको त्रिकोणीय रणनीति पनि भन्छन् ।

सुरुमा राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगनचाहिँ किसिन्जर सोभियत युनियनसँग वार्तामा बढी जोड दिइरहेको छ भन्दै आलोचक बनेका थिए, तर पछि किसिन्जरको सुझाव र रणनीतिले काम गर्न थालेपछि प्रशंसक भएका थिए । राष्ट्रपति जर्ज डब्लु बुसले त किसिन्जरलाई देशकै अत्यन्त कुशल र सम्मानित सार्वजनिक सेवकहरूमध्ये एक भएको बताएका थिए । बुस राष्ट्रपति हुँदा पटकपटक किसिन्जरको सल्लाह लिन पुग्थे । उच्च आत्मविश्वास, व्यवहारवादमा विश्वास र ठूलालाई कन्भिन्स गर्न सक्ने उनको खुबीलाई उनका समर्थक वा विरोधी दुवैले प्रशंसा गर्ने गर्दछन् ।

अर्कोतर्फ, लोकतान्त्रिक अमेरिकी मुलुकले किसिन्जरको सुझावअनुसार राष्ट्रिय स्वार्थलाई महत्त्व दिँदै पटकपटक चरम मानवअधिकार हनन गरेको र आफूअनुकूलको नभए खतरनाक हस्तक्षेप गर्ने गरेको भन्दै निकै आलोचनासमेत हुँदै आएको थियो । शक्ति राष्ट्रहरूमाझ एक किसिमले तटस्थ मुलुक कम्बोडियामाथिको भयानक आक्रमणको योजनाकार किसिन्जरकै कारण त्यहाँ लाखौँको ज्यान मात्र गएन, चरम अत्याचारी खमेरुग सत्ता स्थापना हुन पुग्यो । यसको पछाडि किसिन्जरद्वारा नै मच्चाइएको हिंसालाई जिम्मेवार ठान्छन् आलोचकहरू । किसिन्जरको सनकको क्षति सानो मुलुक लाओसले समेत व्यहोर्नुपर्‍यो अमेरिकी बम वर्षक विमानहरूले धावा बोलेसँगै ।

किसिन्जरलाई नजिकबाट बुझ्ने अवसर पाएका सन् २००५ मा प्रकाशित किसिन्जरको जीवनीका लेखक वाल्टर आइस्याक्सनका अनुसार किसिन्जर एक प्रतिभावान्, शक्तिको स्वरूपलाई बुझ्न सक्ने, षड्यन्त्रकारी, आकर्षक व्यक्तित्व, छली, चुस्त सम्बन्धप्रति संवेदनशील व्यक्ति हुन्, जो शक्ति सन्तुलन मिलाउन र त्यसउपर राजनीति गर्न माहिर थिए । अमेरिकाका पूर्वसहायक राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार बेन रोडेसको भनाइमा सन् १९६९ देखि १९७७ सम्ममै आफूलाई अब्बल सावित गरेका किसिन्जरको यथार्थवादको मूल्य लामो समयसम्म अमेरिकी लोकतन्त्रले चुकाउनु परिरहेको छ । भियतनाम, चिली, साइप्रस, कम्बोडिया, लाओस, इस्ट टिमोर, बंगालादेशलगायतका मुलुकहरूका सम्बन्धमा तत्कालीन समयमा किसिन्जरले लिएका निर्णयहरूले लाखौँ सर्वसाधारणहरू मात्र मारिएनन्, यसले लोकतन्त्रलाई खास रूपमा उन्नत बनाउने अभियानमै ठूलो धक्का दिएको विश्लेषक रोडेसको भनाइ छ ।

'हामी हाम्रो लोकतन्त्रबारे चासो र ख्याल राख्छौँ, अरुको सम्बन्धमा होइन' भन्ने किसिन्जरको भनाइ निकै आलोचित पनि भएको थियो । हुन त लोकतन्त्रको संवर्द्धनका सम्बन्धमा अमेरिकी प्रयासलाई विश्व समुदायको एक ठूलो जमातले त्यति गम्भीर रूपमा लिँदैन । यसलाई उनीहरू अमेरिकी कुत्सित स्वार्थ पूरा गर्न गरिने प्रपञ्च ठान्छन् ।

अमेरिका र बेलायतका लागि राजदूत रहिसकेका जर्मन कूटनीतिज्ञ वोल्फकाङ इछिन्गरले ठूला शक्ति राष्ट्रहरूबीच शक्ति सन्तुलन कायम गर्न र विश्वमा शान्ति तथा स्थिरताका लागि योगदान गर्न विश्वले किसिन्जरको विरासतबाट अझै पनि धेरै सिक्नुपर्ने आफ्नो केही वर्षअगाडिको फरेन अफेयरको लेखमा उल्लेख गरेका छन् ।

कतिपय विश्लेषकहरू सन् १९८९ नोभेम्बरमा बर्लिनको पर्खाल ढल्ने स्थिति आउनुमा किसिन्जरकै कूटनीतिको कमाल मान्दछन् भने कतिपयचाहिँ पूर्वी जर्मनीका जनताको चेतना र लोकतन्त्रप्रतिको आस्थाले काम गरेको दाबी गर्छन् । तर जे होस्, यो घटनाले विश्व राजनीतिलाई नै उथलपुथल मात्र पारेन, लोकतन्त्रको नयाँ लहरलाई विश्वव्यापी बनायो र नयाँ शक्ति सन्तुलनको अवस्था सिर्जना गर्‍यो कालान्तरमा ।

मध्यपूर्वमा सन् १९७३ को अक्टुबरमा जब इजिप्ट र सिरियाले नेतृत्व गरेको अरब राष्ट्रहरूको समूहले इजरायलमाथि धावा बोल्यो । किसिज्जरले तत्कालै लिएको रणनीतिले ठूलो क्षति हुन नदिई युद्धविरामहुँदै सन् १९७८ को क्याम्प डेभिड सम्झौतासम्म पुर्‍यायो, जसले मध्यपूर्वमा शान्ति र मुलुकहरूबीच सम्बन्ध विस्तार एवं सञ्चारका लागि महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍यायो । मध्यपूर्वमा किसिन्जरको कदमको केही हदसम्म प्रशंसा हुँदै आए पनि उनलाई लागेका ठूला दागहरूमध्ये चिली काण्ड पनि एक हो । चिलीमा निर्वाचित समाजवादी राष्ट्रपति साल्भाडोर एलेन्डलाई सत्ताच्यूत गर्न सन् १९७३ मा किसिन्जर र निक्सनको घिनलाग्दो राजनीति, जसले लोकतन्त्रको हत्या मात्र गरेन, सैनिक तानाशाहको जन्म गरायो र यसको नकारात्मक असर दक्षिण अमेरिकाका विभिन्न मुलुकहरूमा पर्‍यो ।

किसिन्जरलाई नजिकबाट अध्ययन गरेका कोलम्बिया विश्वविद्यालयका प्राध्यापक टिमोथी नाफ्टालीका अनुसार किसिन्जरचाहिँ राष्ट्रपति ह्यारी ट्रुमन प्रशासनका विदेशमन्त्री डिन अचुसनभन्दा पनि प्रभावशाली यस कारण थिए कि अचुसन गठबन्धन निर्माणमा मात्र सिपालु थिए भने किसिन्जर त्योसँगै अमेरिकी चाहनाको विश्व व्यवस्थालाई प्रवर्द्धन गर्न । कुनै बेलाका प्रभावशाली युरोपेली देशहरूका राजाहरूका नामी सल्लाहकारहरू चार्ल्स टलिर्‍यान्ड, क्लेमन्स भोन मेटरनिक, ओट्टोमन विस्मार्ककै बराबरीमा किसिन्जरलाई हेरिनुपर्ने प्राध्यापक नाफ्टीको तर्क छ । किसिन्जरको एउटा सौभाग्य नै भन्नुपर्छ कि उनले पदीय जिम्मेवारीमा नरहँदासमेत मृत्यु हुनुअघिसम्मै आफ्ना विचार, सुझाव, प्रतिक्रिया र दिग्दर्शनले अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा चासो राख्ने र अभ्यास गरिरहेकाहरूलाई सदा प्रभावित गरिराखे ।

डिप्लोमेसी, अन चाइना, ह्वाइट हाउस एयर्स, वर्ल्ड अर्डर, अमेरिकन फरेन पोलिसी, अ वर्ल्ड रिस्ट्रोडलगायतका दर्जनभन्दा बढी पुस्तकहरू प्रकाशित छन् किसिन्जरका, जसले अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति र कूटनीतिमा चासो हुनेहरू र अभ्यास गरिरहेका सबैका लागि ज्ञान खुराक पस्किनेछन् । आदर्शवादी नीति निर्माताहरूबाट केही हात लाग्दैन भन्ने मान्यता राख्थे उनी । यथार्थवादी राजनीतिलाई डोर्‍याउने ठोस नियम हुन सक्दैन र प्रत्येक घटनाक्रम र त्यसको सम्बोधनको अवस्थालाई तात्कालिक समयको परिस्थिति, घरेलु सन्दर्भ, शक्ति सन्तुलन र व्यावहारिकताका आधारमा हेरिनुपर्ने उनको मत थियो । अमेरिका र चीनबीच केही वर्षयता बढेको तिक्तताबाट चिन्तित किसिन्जरले वार्ता र संवादबाट साझा मिलन विन्दुहरू पत्ता लगाई समाधान खोजिएमा यसले विश्व शान्ति र समृद्धिका लागि ठोस योगदान पुर्‍याउने उनको सुझाव थियो । तर, द्विदेशीय सम्बन्धको परिस्थिति सहज नबनिरहेको भन्दै किसिन्जर चिन्तित थिए ।

'डु मोरल्स म्याटर ? प्रेसिडेन्ट्स एन्ड फरेन पोलिसी फ्रम एफडीआर टु ट्रम्प'का लेखक एवं प्राध्यापक जोसेफ नाय जुनियरको भनाइमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा नैतिकताको मूल्यांकन गर्नु कठिन कार्य हो र यो दृष्टिकोणबाट हेर्दा किसिन्जरको विरासत एक जटिल नै छ । प्राध्यापक नायचाहिँ सोभियत युनियनसँगको तनाव कम गर्न, चीनलाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा ल्याउन र आणविक अस्त्रहरूको होडबाजी एवं त्रास कम गराउन किसिन्जरले खेलेको भूमिका उदाहरणीय र यसले अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थालाई सुरक्षित एवं स्थिर राख्न महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको बताउँछन् । तर पनि यदि निक्सन र किसिन्जरले त्यतिबेलाका केही प्रभावशाली सिनेटरहरूका सुझावहरू सुनिदिएको भए गल्तीहरू कम हुने र उनीहरू धेरै आलोचनाबाट बच्ने स्थिति रहन्थ्यो भन्छन् प्राध्यापक नाय । अमेरिकाका धेरैजसो यथार्थवादी एवं पुरातनपन्थी कूटनीतिज्ञहरूचाहिँ केही गल्ती कमजोरीका बावजुद शक्ति सन्तुलन कायम गर्न भूमिका खेली वर्तमान विश्व व्यवस्थालाई सुरक्षित राख्न किसिन्जरले पुर्‍याएको देनलाई सम्मान गर्नुपर्ने तर्क गर्छन् ।

वास्तवमा जति बेला किसिन्जर राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकारको रूपमा अमेरिकी प्रभावशाली कूटनीतिक वृत्तमा प्रवेश गरे, त्यो समयमा लोकतान्त्रिक विचारधाराको संरक्षण गर्ने र शक्ति सन्तुलन मिलाई विद्यमान विश्व व्यवस्थालाई जोगाइराख्ने कठिन चुनौती मुख्य गरी अमेरिकी प्रशासनलाई थियो । किसिन्जरको बुद्धिमत्ता र रणनीतिले अमेरिकालाई दुवै चुनौती सामना गर्ने स्थितिमा मात्र पुर्‍याएन, हालसम्म ती दुवै पक्षमा अमेरिका पहिलो नै छ र सारा विश्वको नेताको रूपमा अमेरिका दर्ज छ । अमेरिका र बेलायतका लागि राजदूत रहिसकेका जर्मन कूटनीतिज्ञ वोल्फकाङ इछिन्गरले ठूला शक्ति राष्ट्रहरूबीच शक्ति सन्तुलन कायम गर्न र विश्वमा शान्ति तथा स्थिरताका लागि योगदान गर्न विश्वले किसिन्जरको विरासतबाट अझै पनि धेरै सिक्नुपर्ने आफ्नो केही वर्षअगाडिको फरेन अफेयरको लेखमा उल्लेख गरेका छन् ।

राजनीतिमा चासो राख्नेले इतिहास र भूगोलको ज्ञान राम्रोसँग राख्नुपर्ने सल्लाह दिने गर्थे किसिन्जर । अहिले विश्व परिवेश नयाँ दोसाँधमा आइपुगेको छ । र, सन् १९९० अगाडिको जस्तै तर विल्कुलै भिन्न आवरणमा शक्ति राष्ट्रहरूबीचको अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा र तनाव सिर्जना भएको छ । साथै, आणविक हतियार, जलवायु परिवर्तन, सूचना प्रविधि, क्वान्टम प्रविधिलगायतका क्षेत्रमा नयाँ साझा सम्झौताहरू गरेर अगाडि बढ्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्था त छ तर शक्ति राष्ट्रहरूबीच बढ्दो असमझदारी, होडबाजी र एकले अर्कोलाई ठेगान लगाउने किसिमको व्यवहारले कतै विश्व नयाँ खतरनाक शीतयुद्धमा धकेलिँदै त छैन भन्ने चिन्ता सर्वत्र बढाएको छ ।

हालको एक किसिमको तनावपूर्ण विश्व परिवेशमा किसिन्जरका उदाहरणीय कार्यहरूबाट पाठ सिक्दै मुख्य गरी शक्ति राष्ट्रहरूले शक्ति सन्तुलन कायम गर्दै विश्व शान्ति र स्थिरताका लागि योगदान दिन सक्नुपर्छ । रुस–युक्रेन युद्ध र इजरायल–हमासबीचको पछिल्लो द्वन्द्वले पनि शक्ति राष्ट्रहरूबीचको सहमतिबिना ठोस निकास सम्भव छैन भन्ने नै सन्देश दिन्छ । त्यस्तै, विश्वले भोगेका अन्य पेचिला मुद्दाहरूको सम्बोधनका लागि त झन् बढी सहकार्यको जरुरी छ । किसिन्जरका कैयौँ कमजोरीका बावजुद विश्व राजनीति र व्यवस्थामा उनको दृष्टिकोण र गतिविधिले पारेको प्रभावका कारण आउँदा कैयौँ दशकसम्म पनि विश्वले उनलाई सम्झिरहनेछ ।

(लेखक शर्मा अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति र सञ्चार विषयका अध्येता हुन्)

याे पनि

अमेरिकालाई भियतनाम युद्धबाट पछि हटाउने कूटनीतिज्ञ थिए हेनरी किसिन्जर

प्रकाशित मिति: सोमबार, पुस २३, २०८० ०९:०२