फेवाताल किनारमा गरिबको चमेली...

A+ A A-

फेवाताल किनारमा टहलिन दैनिक कति पर्यटक जाँदा हुन् !

पोखराको सौन्दर्य हेर्न झुम्मिने जोकोहीलाई ताल किनारमा बरालिँदा यस्तै महसुस हुँदो हो । हुन पनि संसारभरिबाट घुम्न आउने विदेशी र नेपालीहरूको हुल ताल किनारमा आफ्नै लयमा ओहोरदोहोर गरिरहेका हुन्छन् । सबैका आफ्नै लयमा । कति आउँछन्, घुम्छन् । साँझपख भिडभाड उत्तिकै हुन्छ ।

ताल किनारका रेस्टुरेन्टमा गुञ्जने लाइभ संगीत वा गानाबजाना । खानपिनमा मस्त स्वदेशी, विदेशी पर्यटक । साँझ छिप्पिँदै जाँदा पनि घुमफिरमा उत्तिकै मज्जा । त्यसैले पोखरा घुम्न जाँदा फेवाताल किनारमा टहलिनु वा लेकसाइड घुमौँघुमौँ लाग्ने अनेक बहाना छन् । पोखराको प्राकृतिक सौन्दर्यले कसलाई पो नलोभ्याऊला र !

०००

फेवाताल किनारमा टहलिने पर्यटक जसरी रोमाञ्चित हुन्छन्, त्यसैगरी त्यहाँ सानोतिनो व्यापार गरेर गुजारा गर्नेहरू पनि उत्तिकै छन् । तर, ताल किनारको सौन्दर्यमा केही समययता सानोतिनो व्यापार गरी गुजारा गर्ने निमुखा बेस्सरी रोएका छन् । शहर छ, र त अवसर छ । अनि शहर भएरै त सबैको गुजारा चलेको छ ।

शहरमा धनी अटाउने अनि गरिब नअटाउने भन्ने त हुँदैन होला । तर, राजधानी काठमाडौंमा लखेटिएका साना व्यवसायीको दुःखान्त आखिर फेवातालमा पनि मञ्चन भो ।

०००

काम विशेषले तिहारलगत्तै पोखरामा हप्ता दिनको बसाइ जुरेको थियो । त्यसैले यसपटक मेरा लागि पोखराको सौन्दर्य नियाल्नभन्दा पनि कर्मशील पात्रका कथा छायांकन गर्नमा केन्द्रित थियो ।

०००

कोरोनामा बाँचेका पात्र

कोरोना महामारीमा थला परेपछि लगभग सम्पूर्ण रूपमा सकिएका त्यस्ता परिवार मैले भेट्दै थिएँ, जसले जीविकोपार्जनमा आसलाग्दो उपार्जन गरी जीवन उकासेका छन् । कोही वस्तुभाउ पाल्ने थिए भने कोही नगदे बाली, तरकारी खेती गर्ने । अनि कोही चटपटेको व्यवसाय गर्ने ।

भेटेका पात्रमध्ये ८३ वर्षीय एक वृद्ध पनि थिए, जसले प्रांगारिक खेती गरेर जहान र परिवार पालिरहेका छन् । वृद्ध उमेरमा उनको वयष्क छोरो कोरोनाले लगेको थियो । उनका बारेमा प्रेरणादायी लेख यसलगत्तै अर्काे लेखमा लेख्नेछु । तर, अहिले भेटिएका पात्रमध्ये बोलिदिने कोही नभएका...निमुखाकै कुरा गरौँ ।

स्थान र प्रसंग उही फेवातालतिरै फर्काैं ।

चमेलीहरू बोल्न सक्दैनन् ।

घाम ढल्कँदै जाँदा जसै रंगीन साँझको उल्लास फेवाताल किनारमा सुरु हुन्छ, त्यतिबेला धादिङकी कमला भण्डारी पनि चटपटेका सामग्री बोकेर ग्राहकको प्रतीक्षामा फेवाताल किनारमा उभिन्छिन् । दुई छोरीकी आमा कमलाले श्रीमान्‌लाई कोरोनाका बेला गुमाइन् । कोरोनाले श्रीमान् मात्रै लगेन, आम्दानीको स्रोत पनि लग्यो । श्रीमान्‌को ठेकेदारी पेसाबाट चल्ने घर एकाएक कोरोना महामारीमा थला पर्‍यो ।

श्रीमान्‌लाई बचाउन गरेको अनेक प्रयास खेर गयो । उपचारमा ऋण काढेरै २५ लाखभन्दा बढी खर्च भयो । आखिरीमा श्रीमान् बिते । अनि कमलाको हात लाग्यो सावाँ ब्याजको भारी ।

'ज्यामी कामसमेत गरेँ । एक कार्टुन पानी बेच्न दिनभर हिड्थें,' भक्कानिँदै कमलाले त्यो बेलाको दुःख सुनाइन्, 'भोकभोकै पर्न थालेपछि अन्तिम विकल्पका रुपमा विष खाएर आमाछोरीहरू सुतौँसम्म भनेँ ।'

कमाउने श्रीमान् परलोक भएपछि बेसहारा बनेकी कमला अन्ततः नेपाल रेडक्रस सोसाइटीको छनोटमा परिन्, जसले सानो आर्थिक सह्योगमा चटपटे व्यवसायको उद्यमशीलता उपाय सिकायो । उनका लागि त्यो व्यवसाय अहिले गरेर खाने माध्यम बनेको छ ।

'व्यापार सुरु गरेको तीन महिनामै मासिक २०/२५ हजारसम्म बचत गर्न सक्ने भएँ,' हर्षभावमा कमला सुनाउँछिन्, 'श्रीमान् बित्दा लागेको १५/१६ लाख रुपैयाँ ऋणको ब्याजसमेत तिर्न सक्ने भएकी छु ।' १३ र १५ वर्षका दुई छोरीहरूलाई दुई छाक खुवाएर पढाउन पाएकोमै गर्व गर्छिन् कमला । कुनै बेला एक प्याकेट चाउचाउले समेत बिहानबेलुकाको छाक टारेको तितो भोगाइ छ उनीसँग ।

०००

गुजारामा नगर प्रहरीको तगारो

दुर्भाग्य, ढलेको वृक्षमा पलाएको टुसाझैँ बनेकी कमला फेरि आत्तिएकी छिन् । पोखरा महानगरपालिकाले फेवाताल किनारमा उपरान्त चटपटेजस्ता खुद्रा व्यवसायमा रोक लगाएर कमलालाई लछारपछार गर्‍यो । नगर प्रहरीसँगको घम्साघम्सीमा कमलाका सरसामान असरल्ल छरियो । व्यवसाय गर्न सहयोगमा पाएको सामान प्रहरीले जफत गर्‍यो । कमलाको लाख बिन्ती नगर प्रहरीहरूले किमार्थ सुनेनन् ।

महानगरले नियोजित रूपमै चटपटेजस्ता खुद्रा व्यवसाय हटाउन सुरु गरेको पोखरा महानगरपालिका– ६ का एक जनप्रतिनिधिको भनाइ छ । ती प्रतिनिधिका अनुसार, मेयरकै आदेशमा फेवाताल किनारमा गरिने खुद्रा व्यवसाय हटाइएको हो । उनी भन्छन्, 'संसारभरिबाट घुम्न आउने मान्छेलाई फेवातालछेउमा कुरुप चित्र देखाउनु हुन्न ।'

०००

कमला अहिले साँझ झमक्क परेपछि मात्र चटपटे बेच्न बाध्य छिन्, जसका कारण उनको कमाइ आधा खुम्चिएको छ ।

०००

कमलाकै नियति भोगिरहेकी अर्की पात्र सुनिता विक गुरुङलाई पनि अहिले नगर प्रहरीकै डर छ ।

सडकछेउको टहरो भाडामा लिएर सुनिता एक छोरा, एक छोरी र नातिनीसहित बसेकी छन् । उनलाई पनि रेडक्रसले नै सहारा बनेर चटपटे उद्यम सिकायो । तर, चुनौतीका रूपमा अहिले उही महानगरको नियम उभिएको छ ।

श्रीमान्‌ले अर्की ल्याएर अलग्गै बसेपछि बिहान बेलुकाको छाक टार्न सुनितालाई धौधौ भो । त्यसमाथि पाखो भत्किएर घर पुरिँदा ठूलो छोरो बचाउन सकिनन् । एउटी छोरी पहिरोमा पुरिए पनि धन्न बाँचिन्, तर शरीर स्वस्थ छैन ।

०००

दुःखको पहिरोमा थिचिएकी कमलाजस्तै सुनिता पनि साँझ पर्न लागेपछि मात्र चटपटे बोकेर फेवाताल किनारमा पुग्छिन् ।

०००

तर, महानगरपालिकाको उर्दी सुन्ने हो भने यिनै पात्रहरू हुन्, जसले फेवाताल किनार कुरुप बनाइरहेका छन् । त्यसैले पोखराको सौन्दर्य जीवन्त बनाइराख्ने हो भने कमला, सुनिता कोही पनि व्यवसायी त्यहाँ उभिनु हुन्न ।

०००

गरिबका चमेली...

पञ्चायतकालमा रामेश रायनले 'गरिबको चमेली बोल्दिने कोई छैन...' गाएर गाउँगाउँमा सामाजिक तथा राजनीतिक चेतना उजागर गरेको आज आधा शताब्दी बितिसकेको छ । देशमा अनेक शासन व्यवस्था पनि फेरिइसके । न्यायका खातिर कैयौँले ज्यान पनि गुमाए । तर अहँ, कमला र सुनिताले फेरि फेवाताल किनारमा आफ्नो व्यवसायको चीरहरण भइरहँदा 'गरिबको चमेली बोल्दिने कोई छैन...' गाउन विवश छन् । त्यसो भए, यत्रो परिवर्तन केका लागि त ? आखिरमा नयाँ शासक फेरि श्री ५ कै सरकार हुनुपर्ने भए !

स्थानीय सरकार र नेपालको संविधान

नेपालको संविधानले मौलिक हक खण्डअन्तर्गत धारा १७ को स्वतन्त्रताको हक शीर्षकमा नेपालको कुनै पनि भागमा पेसा वा व्यवसाय गर्ने अधिकारलाई मौलिक हकका रूपमा समेटेको छ । यसको अर्थ कानुनले वर्जित नगरेका कुनै पनि पेसा वा व्यवसाय गर्न स्थानीय तहलाई कानुन बनाउने अधिकार र नगर प्रहरी राख्ने अधिकार संविधानले दिए पनि नागरिकले गाँस, बासका खातिर गरिरहेको कुनै पनि उद्यममाथि बलमिच्याइँ गर्न वा रोक लगाउन पाउँदैन भनेको हो ।

तर, संविधानकै बर्खिलापमा स्थानीय तहहरू उत्रिएका छन् । अहिले स्थानीय तहहरूले विकास, निर्माणका नाममा स्टन्टबाजी गर्दा देशैभर विभिन्न पालिकामा गरिबकै उठिबास लगाउने गरेका छन् । लाग्छ, गरिब लखेटेपछि गरिबी दूर हुन्छ वा गरिबी नै रहँदैनझैँ गरी ।

०००

दोषी चस्मा

समस्या हुनुमा मेयरसा'बहरूले लगाउने चस्माकै दोष हो । हुने खानेले हुँदा खानेको पिरमर्का बुझ्ने पावरको चस्मा स्थानीय सरकारले नलगाएरै हो । किनभने अन्डरस्ट्यान्डिङ वा बुझाइमा जब समस्या हुन थाल्छ, तब बिहानबेलुकाको छाक टार्न शहरमा एउटा पानीको बोतल बेचेर गुजारा गर्ने वा खुद्रा व्यवसाय गर्नेहरू शासकका तारो बन्न थाल्छन् ।

शासकहरूलाई थाहा नहुन पनि सक्छ, दिनभर १००, २०० कमाउन सडकमा किन कोही भौँतारिन्छ भनेर । व्यक्तिले भविष्यबारे सोच्ने भनेको पुगिसरी आएपछि न हो । अभावमा त जोकोहीले पनि पेट नै भर्न खोज्छ ।

फेरि श्रम, रोजगारी वा अवसरको खोजीमा निमुखा मात्रै किन ? संसारमा जोकोही भौँतारिएको छ । चाहे त्यो गाउँबाट शहर छिरेको होस् वा नेपालबाट वैभवशाली देशमै भौँतारिने नेपाली नै किन नहोऊन् । त्यसैले यदि गाउँबाट बाध्यतामा शहर छिरेर दुःखजिलो गरी कोही बाँच्दै छ भने उसैको हुर्मत लिनु त ?

०००

निःसर्त मौलिक हक

स्वतन्त्रताको हक, समानताको हक, न्यायसम्बन्धी हकजस्ता विभिन्न ३१ वटा हकलाई नेपालको संविधानले मौलिक हक खण्डभित्र विभिन्न धारामा समेटेको छ । अर्थात् यी हकलाई संविधान निर्माणकै बेला मौलिक हकमा लेखिनुको अर्थ भविष्यमा कुनै पनि कानुन निर्माण गरेर कुनै पनि शासकले यी हकउपर बन्देज लगाउन नसकून् भनेर हो । कसैले यी हकको उपभोगमा अवरोध खडा गरिहाले संविधानले नै संवैधानिक उपचारको हकको मार्ग पनि प्रशस्त गरेको छ ।

०००

शहर कसको ?

'शहर कसको हो ?' भन्ने बहस अहिलेको आवश्यकता होइन । शहरमा सबैले गरेर खान पाउनका लागि अवसर सिर्जना गर्नु बरु अहिलेको जिम्मेवारी हो । खुद्रा व्यवसायी लखेट्दा कति विपन्न भोकभोकै पनि त मर्लान् ! कतिले विष खाएर सुतौँ भनेर कमलाले झैँ विवशतामा पनि त भन्लान् ।

'अघाएकाले डाँडापारि खाऊँ' भन्दै गर्दा ताल किनारमा आश्रित कमला र सुनिताले डाँडावारि के खालान् ? यिनै कमला वा सुनिताजस्ता पात्रको हुर्मत लिनुअघि उनीहरूलाई गरेर खान दिन बन्दोबस्त किन गरिएन ? त्यसो भए शहरमा को बस्ने ? अनि शहर कसको हो ?

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर २३, २०८० ०९:३०