कूटनीतिज्ञको नजरमा नेपाल–भारत सम्बन्ध पुन: परिभाषित गर्न किन आवश्यक छ ?

A+ A A-

‘गति शक्ति’ बृहत् योजनाबाट भारत सन् २०४७ सालसम्म विश्वको शक्ति राष्ट्र बन्ने होडमा छ । दक्षिण एसियाबाट शक्ति राष्ट्र एक्लै बनेर मात्र होइन, अन्य छिमेकीलाई पनि बाहिरी प्रभावबाट मुक्त राख्दै क्षेत्रीय शक्ति सञ्चित राख्न चाहन्छ भारत । त्यसमा खुला सिमाना भएका नेपाल र भुटानसँग विशेष सम्बन्ध राख्न चाहन्छ ।

भारतीय कूटनीतिज्ञ तथा बौद्धिक तप्का नेपालसँगको सम्बन्ध सुधार गर्दै नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन कसरी सम्भव छ भनेर खोज तथा अनुसन्धान गरिरहेकाे छ ।

नरेन्द्र मोदी भारतको सत्तामा पुगेपछि उसले नेपाललाई दिने प्राथमिकतामा पनि सैद्धान्तिक रूपमा केही परिवर्तन आए । धार्मिक कट्टरवादी मानिएका मोदी अर्को वर्ष हुने लोकसभाको चुनावी अभियानमा पनि छन् । चुनावको कारणले पनि एकपटक नेपाल र छिमेकीलाई चिढ्याउन चाहँदैन भारत ।

परम्परागत रूपमा नेपाल र भारतबीच ‘रोटीबेटीको सम्बन्ध’ लाई पुन: परिभाषित गर्नुपर्ने भारतीय कूटनीतिज्ञहरू बताउँछन् । उस्तै पृष्ठभूमि, नेपालको सीमित राजनीतिक नेतृत्व र परिवर्तनको हुटहुटी बोकेका नागरिकका आवश्यकतालाई नजरअन्दाज गर्ने नेपालको बानीले सम्बन्धमा नयाँ परिभाषा आवश्यक देखिएको हो ।

सधैँ उस्तै कहिलेकाहीँ ‘लभ एण्ड हेट’ को सम्बन्धले ‘इरिटेटिङ रिलेसन’ बाट नयाँ परिभाषा चाहिने बुझाइ भारतीय कूटनीतिज्ञहरूको छ । ‘रोटीबेटीको सम्बन्ध पुरानो भैसक्यो । २०२३ मा सम्बन्ध रोटीबेटीमा मात्र सीमित रहन सक्दैन । नयाँ ढंगले अघि बढाउन सक्छौँ,’ नेपाल मामिलाका जानकार पूर्वलेफ्टिनेन्ट जनरल डा राकेश शर्मा भन्छन् ।

मधेशका बारेमा भारत संवेदनशील हुनु स्वाभाविक हो । भारतले नेपालमाथि तीनपटक नाकाबन्दी गरेको छ । २०७२ सालमा संविधान जारी भएपछि भारतले अन्तिमपटक नाकाबन्दी गरेको थियो । संविधान जारी हुँदा मधेशवादी दलले असन्तुष्टि जनाएका थिए । मधेशमा संविधान जलाइएको थियो ।

मधेशलाई आवश्यकताभन्दा बढी महत्त्व दिँदा दिल्ली–काठमाडौं सम्बन्ध चिसिएको बुझाइ भारतीय कूटनीतिज्ञमा छ । त्यसयता मधेशमा दिएको सुविधा दिल्लीले कटौती गर्न थालेको बुझाइ मधेशवादी नेपालीमा छ ।

‘मधेश नेपालको हिस्सा हो । यसको सम्बन्ध नेपालसँग छ । यही मुद्दाले नाकाबन्दी भयो । यसको विकासको इस्यु नेपालको हो,’ डा शर्मा भन्छन् ।

नकाबन्दीपछि नेपालमा विकासले गति लिएको बुझाइ दिल्लीको छ । पेट्रोलियम पाइपलाइन अमलेखगंजसम्म पुग्नु, त्यसको विस्तार चितवन र निकट भविष्यमा काठमाडौंसम्म पुर्‍याउने योजना, सिलीगुढी–झापा पाइपलाइन विस्तारको योजना कार्यान्वयन तहमा जानु, नेपालबाट १० हजार मेगावाट विद्युत् खरिद गर्ने सम्झौता हुनु, भारतको बाटोबाट बंगलादेशसम्म बिजुली व्यापार गर्ने योजना बन्नुमा भारतीय कूटनीतिज्ञहरूको नजरमा नेपालले गरेको प्रगति हो ।

‘नेपालले भारतमा बिजुली निर्यात गर्दै छ । बंगलादेशमा निर्यात गर्दै छ । दक्षिण एसिया र दक्षिणपूर्वी एसियामा नेपाल बढ्दै छ,’ नेपालका लागि पूर्वभारतीय राजदूत रञ्जित रे भन्छन् ।

नेपाल र भारत एकआपसमा नजिक रहनुपर्नेमा उनको जोड छ । सम्झौता गरेर समयमा काम पूरा नगर्ने प्रवृत्ति बदल्नुपर्ने उनी बताउँछन् । ‘अयोध्या–जनकपुर, काठमाडौं–काशी रामायण सर्किट साइन गरेर काम नगर्ने प्रवृत्ति बदल्नुपर्छ । बुद्ध सर्किट सञ्चालन हुँदा दुवै देशलाई फाइदा पुग्छ,’ रे भन्छन् ।

भारतले रेल, पानी, सवारीसाधन र सूचना प्रविधिमार्फत नेपालसँग सहकार्य गर्न चाहेको कूटनीतिज्ञहरू बताउँछन् ।

पूर्वविदेश सचिव तथा कूटनीतिज्ञ कंवल सिबल कनेन्टिभिटी बढाउन आवश्यक रहेको बताउँछन् । ‘नेपाल स्वतन्त्र छ । यसको सम्मान गर्छौं । मिस अन्डरस्ट्यान्डिङ हटाउने र सम्बन्ध सौहार्दपूर्ण बनाउने प्रधानमन्त्रीको मिसन हो । नेपाल–भारत सम्बन्ध दिल्ली काठमाडौं मात्र होइन, प्रदेश–प्रदेश तहमा पनि राख्नुपर्छ,’ सिबल भन्छन् ।

नेपालका प्रधानमन्त्रीहरूले विदेश भ्रमणको सुरुवात भारत भ्रमणबाट गर्ने गर्छन् । पछिल्लो दशकमा पुरानै अनुहार दोहोरिएका छन् । पुराना दलप्रति वितृष्णा फैलिँदै गर्दा नेपालमा नयाँ दलहरूप्रतिको आकर्षणलाई पनि भारतीय कूटनीतिज्ञहरूले मिहिन रूपमा हेरिरहेका छन् ।

‘राजनीतिमा युवाहरूको उदय भएको छ । भारत पनि युवाहरूसँग कनेक्ट हुन चाहन्छ,' प्रधानमन्त्री कार्यालयका पूर्वसचिव तथा कूटनीतिज्ञ अवदेश मथुर भन्छन् । नेपालले अन्य शक्ति राष्ट्रहरूसँगको सम्बन्धलाई सन्तुलित राख्नुपर्ने उनको भनाइ छ । ‘अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा ब्यालेन्स गर्नुपर्छ । चीन, अमेरिका, भारतसँग आफ्नै सम्बन्ध छ । एकलाई देखाएर अर्कालाई चिढ्याउने काम गर्न हुँदैन,’ मथुर भन्छन् ।

सुरक्षा परिषद्का पूर्वसचिवसमेत रहेका विवेकानन्द इन्टरनेसनल फाउन्डेसनका निर्देशक डा अरविन्द गुप्ता नेपालको युवाशक्ति रोजगारीका लागि अन्य देश जाने अवस्था रहे पनि त्यो अवसर भारतमा पनि मिल्न सक्ने बताउँछन् ।

‘अब भनेको सूचना प्रविधिको औद्योगिकीकरणको फेज हो । युवा नेपालबाट पलायन भइरहेका छन् । त्यो आवश्यक छैन । तीव्र आर्थिक वृद्धिदर हासिल गर्न भारतलाई जनशक्ति आवश्यक छ । त्यसैले भारतमा अवसर मिल्न सक्छ,’ गुप्ता भन्छन् ।

भारतीयले नेपालीलाई विश्वास गर्ने कूटनीतिज्ञहरू बताउँछन् । भारतमा ८० लाख नेपालीले रोजगारी पाएको अनौपचारिक आँकडा छ । सैन्य सेवा, सरकारी सेवा र अनौपचारिक सेवामा नेपालीहरू कार्यरत छन् । नेपालीसँग विश्वास भएर सैनिक कर्णेल ब्रिगेडियर बनाएको कूटनीतिज्ञको बुझाइ छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर १८, २०८० २०:००