दक्षिणी गोलार्धको श्रम आप्रवासन गन्तव्य मुलुक ब्राजिलमा जे देखियो

A+ A A-

आप्रवासनसम्बन्धी विश्वस्तरको एउटा अनुसन्धानको सल्लाहकार समूहको सदस्यको भूमिका निर्वाह गर्ने सिलसिलामा गत भदौ २७ गतेदेखि करिब दुई साताका लागि दक्षिण अमेरिकी मुलुक ब्राजिल जाने अवसर मिल्यो । भ्रमणको उद्देश्य आप्रवासनका विविध आयामका बारेमा ब्राजिल र हाइटीलगायत एसिया र अफ्रिकाका दर्जन मुलुकहरूमा भइरहेको एउटा बृहत् अनुसन्धानको वार्षिक समीक्षा गोष्ठी थियो । नेपालबाट अनुसन्धानको नेतृत्व गरिरहेको राष्ट्रिय टोलीका अनुसन्धानकर्ता मित्रहरू हुनुहुन्थ्यो भने मेरो सहभागिता अन्तर्राष्ट्रिय सल्लाहकार समूहको सदस्यको हैसियतमा थियो । उसो त काम र अध्ययनका क्रममा मैले अन्य सबै महादेशका ३ दर्जनभन्दा बढी मुलुकहरूको भ्रमण गरिसकेको भए पनि दक्षिण अमेरिकी भूगोल पुग्ने अवसर भने जुरेको थिएन ।

ब्राजिल मेरो ३८औँ मुलुक हुन पुग्यो भ्रमण गरेका देशहरूमध्ये । तीमध्ये दर्जन त सुरुआती वर्षहरूमा बेलायती अन्तर्राष्ट्रिय संस्था अक्फामको नेपाल प्रमुख हुँदा, बीचमा पीएचडी गर्दा र अध्ययन सकेपछि बेलायती विश्वविद्यालयमा अनुसन्धानकर्ताको जागिर खाँदा र पछिल्लो डेढ दशक संयुक्त राष्ट्रसंघको आप्रवासी संगठनको जागिरे हुँदा कार्यथलो नै बनेका भए । अन्यचाहिँ प्राज्ञिक कार्य, अनुसन्धान र अन्य विविध सेमिनार र बैठकका लागि पुगेका भए । ब्राजिल यस कारण पनि मेरा लागि कौतुहलताको मुलुक थियो कि म दुई दशकअगाडि विद्यावारिधि गर्न बेलायत रहँदा मेरा केही सहकर्मी ब्राजिलका थिए भने अन्य प्राज्ञहरू बोलिभिया, पेरु, अर्जेन्टिना, कोलम्बिया र भेनेजुयलाका थिए ।

उनीहरूले दक्षिण अमेरिका अध्ययन समूह बनाई समसामयिक विषयमा प्राज्ञिक बहसहरू चलाउँथे । कहिलेकाहीँ विषयवस्तु हेरी म पनि सहभागी हुन्थेँ । छलफल रोचक लाग्थ्यो, अनि त्यो भूगोल भ्रमण गर्ने चाहना झन् तीव्र हुन्थ्यो । मलाई खासगरी ब्राजिलको सामाजिक विविधता, आप्रवासनका आयामहरू, औपनिवेशिककालमा संस्थागत भएको भनिएको रंगभेदको प्रवृत्ति र अश्वेत अफ्रिकी आप्रवासी श्रमिकलाई दासमा परिणत गर्ने औपनिवेशिक शासकहरूको शोषणको स्वरूप सतहमै गएर बुझ्ने चाहना हो, जुन कुरा मैले मेरा सहपाठी र अध्ययन समूहका मित्रहरूबाट वर्षौंदेखि सुनेको, पुस्तकहरूमा पढेको हो । मलाई यी पक्षहरूमा त्यहाँका आप्रवासी, अधिकारकर्मी, अनुसन्धानकर्ता र अन्य सामाजिक-सांस्कृतिक र राजनीतिक रूपले सचेत नागरिकबाटै बुझ्ने हुटहुटी थियो । यसपालिको भ्रमणले दुई दशकअगाडिका ती बहस र उनीहरूको विशाल मुलुकको समाजका बारेमा सहपाठीहरूले गरेका बहस र अनुसन्धानका ठेलीहरूमा पुर्‍याएको महसुस भयो ।

म आफू आप्रवासन र आप्रवासनका घरेलु, क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय प्रक्रियाहरू, विभेदहरू र समानताका सन्दर्भहरूका बारेमा अध्ययन अनुसन्धान गर्ने भएको भएर मेरो चासो त्यतैतिर हुने नै भयो । आप्रवासीले निर्माण गरेको देश भनेर सुनिएको, पढिएको र बुझिएको विशाल ब्राजिल, जो भूगोलको हिसाबले विश्वको पाँचौँ र जनसंख्याको हिसाबमा सातौँ ठूलो देश मात्र होइन, उसले विश्वका महाशक्ति भनिएका देशहरूसँग आफूलाई निर्धक्क रूपमा उभ्याई व्यापारिक सहकार्य गर्न कत्ति पनि धक मान्दैन ।

पश्चिमा मुलुक खासगरी संयुक्त राज्य अमेरिका (उत्तर अमेरिका) र पश्चिम युरोपसँग त कतिपय अन्तर्राष्ट्रिय मामिलामा वस्तुगत धरातलमा उभिएर प्रस्ट रूपमा आफ्ना फरक मत लिएर आमनेसामने पनि हुन्छ ब्राजिल । र, नवउदारवादको विषाक्त चरणमा रुमलिइरहेको बजारनियन्त्रित आजको विश्वमा छालाको रङ, शरीरको बनोट, लैङ्गिक पहिचान, भौगोलिक धरातल, सांस्कृतिक विश्वास, धार्मिक आस्था, आर्थिक हैसियतलगायत विविध कारण सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक विभेद खेपिरहेका विश्वका बहुसंख्यक मानिसहरूको सामाजिक न्यायका लागि पश्चिमा परिभाषित र निर्देशित वर्तमान शासन व्यवस्था बदलिनु किन जरुरी छ भनेर आलोचनात्मक चेतसहित विश्व रङ्गमञ्चमा आवाज उठाउने ग्लोबल साउथका मुलुकहरूमा ब्राजिल अग्रपंक्तिमै पर्छ ।

चीनसँग त ऊ ब्रिकसजस्ता मञ्चमा मात्र होइन, दुईपक्षीय आर्थिक सहकार्यमा पनि निकै अगाडि बढिरहेको छ । लाखौँ अफ्रिकी मूलका श्रमिकहरूलाई रोजगारको सम्भावना खोज्ने थलोको रूपमा आफ्नो बजार उपलब्ध गराएको छ । यसरी ब्राजिल आफूलाई विश्व राजनीतिक खेलमा एउटा देखिने र सुनिने अनिवार्य खेलाडीको रूपमा प्रस्तुत गर्ने प्रतिस्पर्धामा दौडी नै रहेको छ भन्दा अन्यथा नहोला । यद्यपि ऊ आफैँ पछिल्ला दशकहरूदेखि त्यही विषाक्त चरणको सञ्जालमै मिसिइसकेको यथार्थताले उसको आफ्नै वर्तमान राज्य संरचनाको चरित्र भने आलोचनाबाहिर छैन ।

दक्षिण अमेरिकी चरित्रको समाजवादी धारलाई संयोजन गरेर अगाडि बढ्ने महत्त्वाकांक्षी ब्राजिल आफैँ पश्चिमा परिभाषित र निर्देशित व्यवस्थामा बदलिनु र जनताको राजनीति गर्ने भन्नेहरू क्रमश: नवउदारवादको कब्जामा पर्दै जानु नै मूल रूपमा त्यहाँका समाजवादी धारका प्राज्ञ, अनुसन्धानकर्ता र स्वतन्त्र राजनीतिक विश्लेषकहरूका लागि चिन्ताको विषय भएको पाइयो । ती चिन्ताका आधारहरू भने निकै बनिसकेका रहेछन् ब्राजिलियन समाजमा, श्रमबजारमा र राजनीतिक वृत्तमा ।

प्राज्ञ र सामाजिक अनुसन्धानकर्ताहरूको अनुसन्धानका नतिजाहरूले पुष्टि गरेको तर्क के थियो भने नवउदारवादको चरित्रले सिर्जना गरेको आर्थिक विभेदको खाडलमा परेका अधिकांश सर्वसाधारणको रोजीरोटीको सम्भावना सीमित स्वदेशी र विदेशी दलाल पुँजीपतिहरूको नियन्त्रणमा गएपछि श्रम आप्रवासनको प्रक्रियाद्वारा घरेलु श्रमबजारभन्दा अलिक पर वैकल्पिक आधार खोज्नका लागि भौँतारिइरहेको मानव स्रोत र श्रमलाई आधुनिक दासताको सञ्जालमा पार्ने काम मूल रूपमा राज्यनियन्त्रित निकायहरूबाटै भइरहेको छ र त्यो प्रक्रिया मूल रूपमा औपनिवेशिक कालखण्डको तत्कालीन दास प्रथाको आधुनिक रूप हो ।

यो तर्कलाई सहयोग हुने खालका अवस्था त वास्तवमा मैले त्यहाँ रहँदा डुलेका रियोका भित्री र मध्य सडकहरूमा देखिएका दृश्यहरूले मनै अमिलो हुने गरी पुष्टि गरे । विगतमा सुनेका र पढेका सन्दर्भहरूलाई प्रत्यक्ष अनुभूत गर्दा धेरै फरक र वस्तुपरक पाइनु स्वाभाविकै हो, किनकि दुई दशक भनेको एउटा मुलुकका लागि औसत समय हो- परिवर्तन, रूपान्तरण, प्रगति वा दुर्गतिका लागि । त्यसको ज्वलन्त उदाहरण त हाम्रो आफ्नै घरेलु अवस्थालाई लिन सकिन्छ । शान्ति प्रकियासँगै वाचा गरिएको समृद्धिको यात्रा तय गरेको हाम्रो संघीयताको जहाज कता जाँदै छ, एकछिन सोचे प्रस्ट हुँदैन र ?

हामीले ब्राजिलबाट र ब्राजिलले हामीबाट सिक्ने शायद एउटा मात्र पाठ के होला भने, यदि राजनीतिक नेतृत्वले आफ्नो जनधरातल गुमायो भने कहीँ कतै पुगिन्न । अनि समय बलवान् त छँदै छ । ब्राजिलले राजनीतिक रूपमा आफूलाई विश्व मञ्चमा आफ्नो बलियो उपस्थिति क्रमश: बढाउँदै लग्यो भने आर्थिक रूपमा पनि देखिने, सुनिने र मानिने गरी फड्को मारेको भनेर बुझ्दारहेछन् रियो द जेनरियो र साओ पाउलोलगायत ठूला शहरका पढेलेखेका भनिएका खासगरी श्वेत ब्राजिलियनहरू । तर, हुने खाने श्वेत ब्राजिलियन र हुँदा खाने खास गरी अश्वेत ब्राजिलियनबीचको वर्गीय खाडल पनि उदारवादको विभेदी चरित्रसँग मेल खाने गरी गहिरिँदो छ ।

रियोका चोक, गल्ली र भित्री सडकहरू चहार्दा, बजारका सीमान्तकृत कुनाकानी नियाल्दा, मूल शहरका गगनचुम्बी विदेशी मलहरू घुम्दा, सामाजिक-सांस्कृतिक महत्त्वका संग्रहालयहरूका भित्ताहरू पढ्दा र औपनिवेशिककालको ब्राजिली राज्यसत्ताको चरित्र र रंगभेदलाई झल्काउने संग्रहालय अवलोकन गर्दा पनि पुष्टि हुन्छ– अनुसन्धानकर्ताहरूले व्यक्त गरेको चिन्ताको औचित्यता ।

वास्तवमा उनीहरूको विश्लेषण आजको ब्राजिल समाजसापेक्ष छ । जतिसुकै सामाजिक न्यायका कुरा गरे पनि, कल्याणकारी राज्यको पैरवी गरे पनि र रंगभेदरहित सामाजिक जीवनको परिकल्पना गरे पनि रियोका भित्री र साँघुरा सडकका पेटीहरूमा आश्रित घरवारविहीन, रोजगारविहीन व्यक्ति र परिवारको संख्यालाई कम आँक्न मिल्दैन ।

यति हुँदाहुँदै पनि ब्राजिल लाखौँ अश्वेत अफ्रिकी र छिमेकी मुलुकका आप्रवासी श्रमिकका लागि रोजगारीको बजार हो, जीविकाको भरपर्दो विकल्प हो । आप्रवासनका विविध आयाममा अध्ययन गर्ने ब्राजिलका मेरा मित्रहरूको अहिलेको विश्लेषण र ती विगतका प्राज्ञिक सहपाठीहरूको सन् २०२१ का अनुसन्धानहरूलाई आधार मान्ने हो भने दक्षिण अमेरिकी भूगोलका चिली र इक्वेडरबाहेक दशवटा छिमेकीसँग साँध जोडिएको ब्राजिलले परराष्ट्र नीतिमा परम्परागत रूपमा अपेक्षा गरिने आर्थिकका साथै श्रम कूटनीतिलाई पनि रणनीतिक रूपले उपयोग गर्ने प्रयास गरेको भन्न सकिन्छ । यो समयसापेक्ष नीति ब्राजिललाई किन पनि सान्दर्भिक छ भने ब्राजिल उसका सीमा जोडिएका निकट छिमेकी मात्र होइन, अलिक परका उसका मित्रहरूका लागि पनि श्रम आप्रवासनको गन्तव्य मुलुक हो ।

पोर्तुगिज औपनिवेशिक शासकहरूले आफ्नो राजनीतिक र आर्थिक स्वार्थअनुरूप ल्याएका अफ्रिकी श्रमिकहरूको पछिल्लो पुस्ताले एउटा ठूलो हिस्सा ओगटेको ब्राजिलको परम्परागत गन्तव्य श्रमबजारमा अहिले हाइटी र भेनेजुएलाका आप्रवासी श्रमिकको दबदबा भएको पुष्टि पछिल्ला अनुसन्धानहरूले गरेका छन् । ब्राजिलका मित्रहरूका सन् २०२१ को अनुसन्धान जसको पुष्टि संयुक्त राष्ट्रसंघको आप्रवासन संगठन (आईओएम) को तथ्यांकले पनि गर्छ, ब्राजिलमा रहेका श्रम आप्रवासीमा भेनेजुएलापछि हाइटीका भेटिए ।

ब्राजिल श्रम गन्तव्य मुलुक हुनुका विविध कारणहरू भेटिन्छन् । प्रमुख कारणहरूमा औपनिवेशिक विरासत, अर्को त्यो भेगको सबैभन्दा ठूलो श्रमबजार र ब्राजिलको आर्थिक समृद्धिको रणनीति र पछिल्लो चरणमा बेलाबेलामा हुने विविध राजनीतिक, प्राकृतिक बिपत्ति र अन्य गतिविधिहरूले गर्दा श्रम आप्रवासीको ओइरो लाग्नु हुन् । उदाहरणका लागि सन् २०१० को जनवरीको भूकम्प, २०१४ को विश्व कप र २०१६ को ग्रीष्मकालीन ओलम्पिकलगायत पछिल्ला राजनीतिक घच्याकघुचुकले गर्दा खलबलिएको आन्तरिक श्रमबजारमा रोजगारीका सम्भावनाहरू साँघुरिँदै गएपछि लाखौँ हाइटी नागरिक ब्राजिलको श्रमबजारमा भर पर्ने क्रम पहिलाभन्दा बढ्यो भने भेनेजुएलामा भएका पछिल्ला राजनीतिक गतिविधिले गर्दा विकल्प खोज्नेहरू ब्राजिलको श्रमबजारलाई गन्तव्य बनाए । आप्रवासनको अर्थराजनीतिक सिद्धान्तअनुसार जति श्रमबजार साँघुरिँदै जान्छ, त्यति श्रमिकमाथि विभेदहरू झाङ्गिँदै जान्छन् ।

ब्राजिलको अहिलेको श्रमबजारको अवस्था पनि यस्तै पाइयो । मैले सडकमा आश्रित केही व्यक्तिहरू, सामुद्रिक तटमा टहल्न आएकाहरूसँग रासन र बालबच्चाको उपचार खर्चका लागि सहयोगको याचना गरिरहेका प्रौढ महिला र पुरुष अनि तिनै तटहरूमा बेलुन बेच्ने किशोरकिशोरीहरूसँग मसँगै सामुद्रिक तटमा टहल्ने स्थानीयहरूको सहयोगमा बुझ्ने प्रयास गरेँ । ती अधिकांश अफ्रिकी अश्वेत आप्रवासी थिए र सुनाउँदै थिए– उनीहरूमाथि भएका रंगभेदी व्यवहारका अनुभव ।

यो सन्दर्भ मैले आप्रवासी श्रमिकको अधिकारका लागि पैरवी गर्ने स्थानीय मित्रहरूसँग कोट्याएँ पनि । उनीहरूले पनि पछिल्ला वर्षहरूमा खासगरी विश्वकप र ओलम्पिकजस्ता सस्तो ज्यालामा श्रमिक कज्याउने ठूला परियोजना सकिएपछि ब्राजिलको अर्थतन्त्र ओरालो लाग्न थालेको पुष्टि गरे । साथै, कोरोनाको व्यवस्थापनमा तत्कालीन नेतृत्वको हठीपनले गर्दा घरेलु श्रमबजार संकुचित हुन पुग्यो, जसको प्रत्यक्ष असर आप्रवासी श्रमिकलाई पर्न गयो, परिरहेको छ ।

यतिबेला म सम्झँदै थिएँ, कतार ओलम्पिकका सन्दर्भमा नेपाली र अन्य दक्षिण एसियाली आप्रवासी श्रमिकप्रति ठूला योजनाका नाइकेहरूको विभेदी व्यवहार । अनि सोच्दै थिएँ र अझै पनि आफूभित्रै प्रश्न छ, हाम्रा प्रदेशहरूमा उभ्याउन खोजिएका भ्युटावर र क्रिकेट मैदानहरूले हाम्रा आफ्नै श्रमिकहरूलाई कति ज्याला दिँदा हुन् ? किनकि यस्ता योजनाहरूमा राज्यको पकड र अनुगमन कम हुने गर्छ र ठेकेदारका दलालहरूको दह्रो दबदबाले गर्दा भनिने र दिइने ज्यालामा एकरूपता हुँदैन । अझ अवैज्ञानिक दक्षता र अदक्षताको मनगढ़न्ते मापदण्डको डण्डा पनि श्रमिकको अनुहार, उसको लैङ्गिक पहिचान, उसको उद्गम भूगोल, जातीय पहिचान र छालाको रङ आदि इत्यादिअनुसार चलाइने तितो अथार्थको त छुट्टै कहालीलाग्दो स्थिति छ । यो खालको विभेद ब्राजिलियन समाजमा पनि झाँगिएको त्यहाँका अनुसन्धानकर्मी मित्रहरूबाट पनि व्यक्त गरियो, शहरका विभिन्न कुइनेटाहरू डुल्दा पनि देखियो, सुनियो, सडकका पेटीहरूमा, चोकका पर्खालहरूमा कोरिएका कलात्मक चित्रहरू र संग्रहालयका भित्ताहरूमा लिपिबद्ध गरिएका तथ्यहरूले समेत प्रस्ट पारे ।

आप्रवासन आफैँ एउटा जटिल वर्गीय सवाल हो । मैले सडक, गल्लीहरू र सामुद्रिक तटका व्यक्तिहरूसँग मात्र संवाद गरेको होइन, सर्वसाधारण जाने ब्राजिलियन साना खुद्रा पसल र चियापान, खाना खाने रेस्टुरेन्ट र पोर्तुगिज र अन्य युरोपेलीहरूले सञ्चालन गरेका महँगा रेस्टुरेन्टहरूमा पनि सन्दर्भ मिलेसम्म संवाद गर्ने प्रयास गरेँ । त्यहाँ पनि काम गर्ने श्रमिक त मूल रूपमा आप्रवासी नै तर फरक प्रकृतिका रहेको पाएँ । साना र स्थानीय पसल र रेस्टुरेन्टमा ब्राजिलका विभिन्न ठाउँका आन्तरिक आप्रवासी भेटिए भने ठूला र विदेशी रेस्टुरेन्टहरूमा विदेशी र खासगरी ब्राजिलका छिमेकी राष्ट्र अर्जेन्टिना, बोलिभिया, पेरु, भेनेजुएलालगायत देशका पाइए । तर, हाइटी र अन्य अफ्रिकी मूलका ज्यादै न्यून । १६औँ शताब्दिको सुरुआतमा पोर्तुगाली औपनिवेशिक शासकहरूको नियन्त्रणमा जानुअगाडि ब्राजिल वास्तवमा अनेकौँ जनजाति, आदिवासीहरूको सामाजिक-सांस्कृतिक सम्मिश्रणबाट बनेको विविधतापूर्ण समाज थियो ।

करिब ३०० सय वर्ष पोर्तुगाली श्वेत युरोपियनको शासनकालले ब्राजिलको भूगोललाई बेलायतीहरूले भारतलाई टुक्र्याएजसरी टुक्र्याउन त सकेनन्, तर रंगभेदी विभेदको खाडलचाहिँ यति गहिरो खने कि आज पनि ब्राजिलियन समाज श्वेत, सम्भ्रान्त ब्राजिलियन र अश्वेत, गरी खाने, निम्न वर्गका, सीमान्तकृत ब्राजिलियन भनी समाज नराम्ररी विभाजित छ । ३०० सय वर्षको औपनिवेशिक शासनबाट ब्राजिल सन् १८२२ मा मुक्त भई २०० वर्ष पार गरिसक्दा पनि ब्राजिलियन अनुसन्धानकर्ता मेरा प्रिय मित्र डा. जेल्सन डी शिल्भाको शब्दमा 'ब्राजिल अहिले विश्वकै विभेदी राष्ट्र, असमानताले भरिपूर्ण राष्ट्रहरूमध्ये भने चिनिन्छ' । मसँगको लामो भलाकुसारीमा उनी भन्दै थिए, 'आजको ब्राजिलको असमानताको जरो पत्ता लगाउन औपनिवेशिक युगमा पुग्नुपर्छ, जसले ब्राजिलको आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, प्राविधिक, शैक्षिक, सैनिक र प्रशासनिक फाँटहरू कसरी मुट्ठीभर श्वेत पुरुषहरूको नियन्त्रणमा गयो भन्ने यथार्थ झल्किन्छ ।'

उनी अझ अगाडि भन्दै थिए, 'अहिलेको ब्राजिलियन समाजको विभेद हिजोको औपनिवेशिक शासनको अवशेष हो र त्यस अवशेषलाई आज पनि विभिन्न रूपमा पश्चिमा परिभाषित र नियन्त्रित नवउदारवादको अनियन्त्रित बजारले झन् विषाक्त बनाई मानव श्रमलाई वस्तुकरण गरी घरेलु र बाह्य श्रमबजारमा लिलाम गरी दासताको आधुनिक रूप निर्माण गर्दै छ ।'

उनको लामो अनुसन्धानको अन्तिम नतिजाको पर्खाइमा रहँदै गर्दा, रिओको सडक, गल्ली, चोक र सामुद्रिक तटमा भेटेकाहरूसँग गरेको कुराकानी, देखेको दृश्य, अवलोकन गरेका संग्रहालयका भित्ताहरू पढ्दा र दुई दशकअगाडि दक्षिण अमेरिका अध्ययन समूहसँगको संगतका बेला सिकेका सन्दर्भहरू समग्रमा विश्लेषण गर्दा आजको ब्राजिलका बारेमा मेरा मित्र शिल्भाको विश्लेषणसँग असहमत हुने ठाउँ देख्दिनँ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर १०, २०८० १४:२५