विश्वव्यापी सुरक्षाका ७ चुनाैतीः एआईदेखि डिजिटलाइजेसन र साइबरले बढ्दाे डिजिटल डिक्टेटरसिप

विश्वव्यापी सुरक्षाका ७ चुनाैतीः एआईदेखि डिजिटलाइजेसन र साइबरले बढ्दाे डिजिटल डिक्टेटरसिप

A+ A A-

विश्वव्यापी सुरक्षाका सवाल एवं सरोकारहरूबारे मूल्याङ्कन कसरी होला ? यो निकै पेचिलो सवाल हो । भनिन्छ, प्रकृतिको सामर्थ्यअघि मान्छेको केही जोर चल्दैन । तर, प्रकृतिको अगाडि अब मानिस निरीह हुनुहुन्न, यो बहस चलेकै छ । यसै सेरोफेरोमा यहाँ केही विश्वव्यापी सुरक्षाका सवाल, सरोकार र चुनौतीहरूबारे चर्चा गरिएको छ ।

यो पृथ्वीमा जल, वायु, जमिन, जीव, वनस्पति, समुद्र सबै एकअर्कामा जोडिएका छन् । पृथ्वीको सगोलमा एउटा प्रकृति छ र सबै कुरा एकअर्कामा निर्भर भएर नै चलेको छ । इतिहासमा सबै कुरा ठीकठाकै थियो होला तर जब यस पृथ्वीमा मानवको उत्पत्ति भयो, तब धेरै आरोहअवरोहहरू आउन थाले । मानिसले आफ्नो सन्तान उत्पादनको गति झन्‌झन् बढायो । फलस्वरूप अहिले यो ग्रहमा ८ अर्बभन्दा बढी मानव छन् । अहिले पृथ्वी पूरै मानिसको कब्जामा छ भन्दा गलत नहोला । सन् १७५८ मा स्वीडिस वैज्ञानिक कार्ल लिनियसले मानवको नाम होमो सेपियन्‍स राखिदिए, जसको अर्थ ‘वाइज म्यान’ अर्थात् ‘बुद्धिमान मानिस’ हुन्छ । यो ब्रह्माण्डको सबैभन्दा बुद्धिमान मानिने मानिसकै कारण आज पृथ्वीमा दिनानुदिन मानवीय सुरक्षामा जोखिम बढ्दै गइरहेको छ, त्यो भने टिठलाग्दो छ ।

प्रकृतिमा चरम मानवीय अतिक्रमण भइरहेकाले इकोसिस्टममै गम्भीर असर परेको छ । प्रकृतिमाथि ‘बुद्धिमान मानिस’ को कार्यशैलीका कारण वन विनाश, अव्यवस्थित शहरी विकास, एआईको गलत प्रयोग, वायु प्रदूषण एवं ग्लोबल वार्मिङले पृथ्वीलाई असर गरिरहेको हुँदा पृथ्वीको मुख्य चुनौतीका रूपमा जनसंख्या व्यवस्थापन, प्रविधिले ल्याउने विनाश र विश्वव्यापी जलवायु परिवर्तनजस्ता समस्याहरू देखा परेका छन् । पृथ्वीको बदलिँदो मौसमकै कारण विभिन्न वनस्पति र जीवहरू लोप भइरहेका छन्, पानीका मुहान सुक्दै गएका छन्, समुद्रको सतह बढ्दै छ, नदीको पानी प्रदूषित भइरहेको छ, माटोको क्षयीकरण जारी छ ।

विश्वभरका सुरक्षा क्षेत्रहरूले आप्रवासन, स्वास्थ्य संकट, खाद्य संकट, डिजिटलाइजेसन र साइबर खतराहरू तथा जलवायु परिवर्तनजस्ता विश्वव्यापी चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छन् । यी मुद्दाहरूले सिमानाहरू मात्र पार गर्दैनन्, मानवीय अस्तित्वमै खतरा पैदा गर्दछन् । त्यसैले राज्य र समाजहरूले यी चुनौतीहरूका लागि शासन प्रतिक्रियाहरूमा नवीनतापूर्वक सोच्न आवश्यक छ ।

पृथ्वी ब्रह्माण्डको सबैभन्दा अनमोल वस्तु हो, जो जीवनका लागि अतिआवश्यक वस्तु अक्सिजन, जमिन एवं पानी राख्दछ । बितेको वर्ष मानव इतिहासकै सबैभन्दा तातो वर्ष हुने अपेक्षा गरिएको सन्दर्भमा यूएनईपीले भनेको छ, ‘पृथ्वी सन् २१०० सम्ममा २.५ डिग्री सेल्सियस र २.९ डिग्री सेल्सियसको बीचमा हानिकारक तापको मार्गमा छ । र, यो विश्वव्यापी तापक्रम वृद्धि ३ डिग्री सेल्सियसतर्फ जाने सम्भावना बढेको छ ।’

स्रोतसाधनको तीव्र शोषण एवं अनुकूल वातावरणको कमीकै कारण धेरै जंगली जनावर लोप हुँदै गएका छन् । जैविक विविधताको नष्ट हुँदै गइरहेको छ । धेरै प्रकारका प्रदूषण, ग्लोबल वार्मिङ, अन्य पर्यावरणीय मुद्दाहरू तथा विश्वव्यापी सुरक्षा चुनौतीका दर प्रतिदिन बढ्दै गइरहेको छ ।

विश्वव्यापी सुरक्षा सवाल, सरोकार र चुनौतीहरूमा माटो र पानीको विनाश, खाद्य संकट, स्वास्थ्य संकट, एआईको चुनौती,आप्रवासन, औषधिजन्य लागुऔषधको बढ्दो प्रयोग र जलवायु परिवर्तनलाई प्रमुख मानिएकाे छ ।

माटो र पानीको विनाश

वातावरणविद्हरूका अनुसार बर्सेनि ०.१८ डिग्री सेन्टिग्रेडका दरले पृथ्वीको तापक्रम बढिरहेको छ । जसका कारण पृथ्वीको उत्तरी ध्रुवमा हिउँ पग्लिँदै छ । सूर्यको परावैजनी किरणलाई रोक्ने ओजोन तहको विनाश भइरहेको छ । मरुभूमीकरणको सामना गर्न गठित संयुक्त राष्ट्र सङ्घको एक सम्मेलनका अनुसार सन् २०५० सम्म पृथ्वीको ९० प्रतिशत माटो गुणस्तरहीन भई विश्वभरि खाद्य सङ्कट, पानीको अभाव, खडेरी र भोकमरी, विषम जलवायु परिवर्तन, विशालस्तरमा स्थानान्तरण र अकल्पनीय दरमा प्रजातिहरू सखाप हुनेजस्ता विपत्तिहरू निम्तिनेछन् भनिएको छ ।

नेपालमा योजनाबद्ध विकास नहुँदा प्राकृतिक स्रोतसाधनको तीव्र दोहन भइरहेको छ । यातायातका साधनले बढाएको वायु प्रदूषण, शहरीकरणले बढाएको नदी प्रदूषण, उद्योगले बढाएको रासायनिक प्रदूषणले माटो, नदी र हावा सबै प्रदूषित हुने क्रम बढेको छ ।

यतिखेर मानव जातिका लागि ‘माटो र पानीको विनाश’ सबैभन्दा गम्भीर खतरा हो, किनकि द्रुत गतिमा माटोको गुणस्तर घट्दै गएकाले पृथ्वीले अन्नबाली उब्जाउने क्षमता निकै खस्किएको अनुभूति गर्न सकिन्छ । यसै परिप्रेक्ष्यमा माटो र पानी बचाउनु आजको मुख्य चुनौती हो त्यसैले:

– माटो बचाऊँ । माटोको उर्वराशक्ति नष्ट नगरौँ ।

– सार्वजनिक सवारीसाधनमा जोड दिऔँ, ग्रीन हाउस ग्यास उत्सर्जन कम गरौँ ।

– स्थानीय क्षेत्रमा काम गर्दा साइकलको प्रयोग गरौँ ।

– ३ आर (रिसाइकल, रियुज र रिड्युस) को पालना गरौँ ।

– प्राकृतिक उर्वरतामा जोड गरौँ, माटोमा अनावश्यक रासायनिक वस्तुहरू नहालौँ ।

– बिनाजरुरत बिजुलीको हिटर तथा एयर कन्डिसनर प्रयोग नगरौँ । सीएफएल बल्बको प्रयोग गरौँ ।

– विद्युतीय ऊर्जालाई मितव्ययी ढंगबाट प्रयोग गरौँ ।

– सवारीसाधनहरू समयसमयमा मर्मत गरेर मात्र चलाऔँ । प्रदूषण घटाऊँ ।

– प्रदूषण तथा ग्रीन हाउस ग्यासको प्रभाव कम गर्न आफ्नो आसपासको क्षेत्रमा अधिक वृक्षरोपण गरौँ ।

– पानीको आवश्यक मात्रामा मात्र प्रयोग गरौँ, हिमाल, खोला, नदी, हिमनदी, ताल, तलाउ, कुवा, पोखरी, झरना, सिमसारलगायतका पानीका स्रोतहरूको संरक्षण गरौँ ।

– उपयोग नहुँदा धारा तथा कलको पानी बन्द गरौँ, खेर जान नदिऔँ ।

– मैदान तथा बगैँचामा पानी राखिसकेपछि यन्त्र खुला नछाडौँ ।

– पानीको पुन:उपयोग गरौँ ।

– पानीको स्रोतलाई प्रदूषित नगरौँ ।

– वनविनाश रोकौँ । पानी र माटोबिना पृथ्वीमा जीवन कल्पना गर्न सकिँदैन । त्यसैले यसको महत्त्व बुझौँ ।

खाद्य संकट

संयुक्त राष्ट्रसंघको खाद्य तथा कृषि संगठन (एफएओ) ले केही समयअघि विश्वभर कोरोना भाइरस (कोभिड–१९) का कारण खाद्य संकट उत्पन्न हुन सक्ने चेतावनी दिएको थियो । आज पनि नयाँनयाँ प्रकृतिका भाइरसहरूको विश्वव्यापी संक्रमण, प्रमुख खाद्य उत्पादन गर्ने रसिया र युक्रेनजस्ता मुलुकहरूबीचको युद्ध, इजरायल र प्यालेस्टाइनको हमासबीच सुरु भएको युद्ध तथा रसिया-अमेरिका टकराव, चीन-ताइवान टकराव, उत्तर कोरिया-दक्षिण कोरिया र जापानबीचको टकराव चीन-भारत-अमेरिका-पाकिस्तान-मलेसिया-जापानबीच इण्डोप्यासिफिक क्षेत्रमा देखिएको पछिल्लो रहस्यमय चासो र सामरिक सुरक्षा रणनीति तथा समयसमयमा जहीँतहीँ गइरहने भूकम्प, आँधी, बाढी, सुनामी तथा जलवायु परिवर्तन र मूल्यवृद्धिजस्ता समस्याले विश्वव्यापी रूपमा खाद्य संकट ल्याउन सक्छ ।

यसैगरी, माटो र पानीको निरन्तर शोषण तथा क्षयीकरण, एसिया, अफ्रिका एवं मध्यपूर्वमा सलहको आक्रमण तथा खाद्यान्न बालीमा देखिएका नयाँनयाँ रोगका कारण पनि उत्पादन घट्न सक्ने र जलवायु अनुकूलन हुने कृषि उत्पादनमा ध्यान नदिए यसले निकट भविष्यमा नै गम्भीर खाद्यान्न संकट निम्त्याउने र मानवीय सुरक्षामा चुनौती ल्याउने निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ ।

ग्लोबल नेटवर्क अगेन्स्ट फुड क्राइसिसको पछिल्लो प्रतिवेदनअनुसार अहिले पनि करिब ६० करोड मानिस खाद्यान्न संकटको उच्च जोखिममा रहेको अनुमान गरिएको छ । अफगानिस्तान, लेबनान, इथियोपिया, सोमालिया, केन्यालगायत देशहरूले अहिले पनि चरम खाद्य संकट व्यहोरिरहेका छन् । यसतर्फ विश्व समुदाय सचेत भई खाद्यान्न, मल र बिउबीजन, उत्पादनलाई प्रोत्साहन गर्ने, खाद्य प्रणालीको वृद्धि गर्ने, व्यापार सहजीकरण गर्ने, आर्थिक रूपमा विपन्न घरपरिवारलाई सहयोग गर्ने, कृषि तथा उत्पादन पेसामा आकर्षित गर्ने तथा कृषि, पोषण, सामाजिक सुरक्षा, पानी र सिँचाइजस्ता क्षेत्रमा विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गर्न जरुरी छ ।

स्वास्थ्य संकट

कोभिड १९ को एउटै भाइरसले विगतमा लाखौँको जीवन, जीविकोपार्जन र विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा पारेको विनाशकारी प्रभावलाई ध्यानमा राख्ने हो भने जलवायुसम्बन्धी स्वास्थ्य जोखिमको सामना गर्न निरन्तर तयार हुन जरुरी छ । हाल कोभिड १९ को महामारीबाट छुटकारा पाउँदै गए तापनि यस्ता समस्याबारे जानकारहरूले निरन्तर अवगत गराउँदै आएको पाइन्छ । अझ जैविक हतियार निर्माणसम्मका अनुमानहरू छन् ।

स्वास्थ्यमा जलवायु परिवर्तनको प्रभावबारे अध्ययन गर्ने ल्यान्सेट काउन्टडाउनको विभिन्न प्रतिवेदनले सम्भावित प्रकोपका लागि तयार रहन सचेत गराइरहेकै छ । जलवायु संकटको सम्बन्ध जनस्वास्थ्यसँग छ र यो बढ्दै जाँदा यसको र जनस्वास्थ्यबीचको सम्बन्धले विश्वव्यापीस्तरमा विनाश र उथलपुथल मिश्रित एक खतरनाक आँधीबेहरी उत्पन्न हुन सक्छ र मानवीय जीवन सोत्तर पारिदिन सक्छ ।

प्रवासीले अस्ट्रेलियाली समाजमा अत्यावश्यक सांस्कृतिक विविधता ल्याएर अर्थतन्त्रलाई थप सबल बनाएका छन् । तर, कम ज्यालामा काम गर्ने आप्रवासीले स्थानीयको जागिर खोसेको र स्रोतसाधनलाई छरेको भन्दै यसको विरोध भइरहेको छ । भविष्यमा आप्रवासन ठूलो चुनौतीका रूपमा आउन सक्छ ।

जलवायु परिवर्तनको कारणले आज लामखुट्टेको पहुँच अकल्पनीय रूपमा विस्तार भएको छ । अर्थात्, मलेरिया, यलो फिभर र डेंगुजस्ता संक्रामक, लामखुट्टेजनित रोग विश्वभर फैलिइरहेका छन् । जलवायु परिवर्तनले घातक रोगका कारकको वासस्थानको दायरा परिवर्तन हुँदै जाँदा यसको असर गरिब मुलुकहरू तथा विपन्न, सीमान्तकृत समुदाय तथा जोखिमयुक्त मानिसमा व्यापक देखिनेछ । जसले विश्वव्यवस्थाका सम्पूर्ण प्रणालीहरूमा अवरोध पैदा गर्दछ । यसका लागि खोपको सहज पहुँच बढाउन, रोगको निदान एवं उपचारको सुव्यवस्था गर्न तत्कालै कदम चाल्न आवश्यक छ ।

एआईको चुनौती

आज विश्वव्यापी रूपमा आणविक हतियार प्रणालीमा एआईको प्रयोग हुँदा निम्तिने जोखिमको खतरा बढ्दो छ । मानवता एवं पृथ्वीलाई अभूतपूर्व विनाश गर्ने आणविक हतियारको प्रयोगले निम्त्याउने अस्तित्वको संकटबारे कसैको पनि सन्देह छैन । एक क्षेत्रीय आणविक युद्धले समेत प्रत्यक्ष रूपमा लाखौँ मानिसको ज्यान लिन सक्छ भने अप्रत्यक्ष रूपमा ठूलो संख्यामा पीडा र मृत्यु निम्त्याउन सक्छ । यस्ता युद्धबाट निम्तिने जलवायु परिवर्तनबाट विश्वका अर्बौं मानिस भोकमरीको नर्कमा जाकिन सक्छन् । आणविक हतियारमा एआईको प्रयोग रोक्न मात्र नभई अन्तर्राष्ट्रिय जगत् यी हतियारलाई पूर्ण रूपमा उन्मूलन गर्ने दिशामा पनि सक्रिय रूपमा संलग्न हुन विश्वव्यापी जागरण र जनदबाब हुनुपर्छ ।

आप्रवासन

विज्ञान र प्रविधिले विश्व नै एक गाउँमा रूपान्तरण गरिदिएसँगै विश्वव्यापी बसाइसराइ तीव्र रूपमा बढेको छ । विश्वव्यापी रूपमा बढ्दो द्वन्द्व, बढ्दो शरणार्थी समस्या, रोजगारी, पर्यटन, विवाह र नातासम्बन्धका कारण आप्रवासन बढ्दै गएको छ । विश्वव्यापी रूपमा खाडी मुलुकहरूलगायत अस्ट्रेलिया, बेलायत, क्यानडा, द. कोरिया, जापानलगायतका मुलुकहरूमा आप्रवासन तीव्र रूपमा बढिरहेको पाइन्छ । विश्वव्यापी रूपमा नै विभिन्न देशमा यो प्रक्रिया अव्यवस्थित रूपमा बढ्दै गएमा भविष्यमा विकराल रूपमा परिणत हुन सक्ने सम्भावना अस्वीकार गर्न सकिने अवस्था छैन ।

एसियाली र विशेषत: दक्षिण एसियाली देशका प्रवासीले अस्ट्रेलियाली समाजमा अत्यावश्यक सांस्कृतिक विविधता ल्याएका छन् र अर्थतन्त्रलाई थप सबल पनि बनाएका छन् । तर, कम ज्यालामा काम गर्ने आप्रवासीले स्थानीयको जागिर खोसेको र स्रोतसाधनलाई छरेको भन्दै यसको विरोध भइरहेको छ । भविष्यमा आप्रवासन ठूलो चुनौतीका रूपमा आउन सक्छ । यसतर्फ समयमै सचेत बनेर मातृभूमि तथा जन्मभूमिलाई प्रेम गरौँ ।

डिजिटलाइजेसन र साइबर खतरा

जहाँ मानिस पुगेको छैन, त्यहाँ प्रविधि पुगेको छ । यो आजको सत्य खबर हो । आज विकसित मुलुकहरूमा डिजिटल क्रान्तिले सबै कुरा परिवर्तन गरिदिएको छ । मेसिनले कृषि, पर्यटन, यातायात, ऊर्जा, व्यापार व्यवसाय रोजगार तथा सेवाको क्षेत्रमा आमूल परिवर्तन गरिदिएको छ । कम्प्युटर र नेटवर्कले दुनियाँको सामाजिक संरचना नै परिवर्तन गरिदिएको छ । मानिसका सोच्ने तरिका, व्यवहार, चालचलन, रहनसहन, रीतिरिवाज, कला, साहित्य, नैतिकता तथा संस्कृतिमा सबैभन्दा ठूलो प्रभाव नै प्रविधिको छ ।

यसले ठूलो मानसिक दबाब पनि सिर्जना गरेको छ । यसअघि हामीले कल्पना नगरेका समस्याहरू पनि सिर्जना गरेको छ । आज मानिस भौतिक र भर्चुअल संसारमा छ । मानिस स्वभावैले भौतिक प्राणी हो । अब कल्पना गर्नुस्, मानवले नै निर्माण गरेका डिजिटल पूर्वाधारहरू दुर्घटना भए भने के हुन्छ ? तपाईं/हाम्रो रहस्यमय गोपनीयता भंग भए के हुन्छ ? प्रविधिले मानिसलाई निर्माण गरे के हुन्छ ? भाइरस संसारभर फैलिएजस्तो डिजिटल संक्रमण फैलिए के हुन्छ ?

आज साइबर आतंकवाद, मालवेर र साइबर युद्धको खतरा बढेको छ । विज्ञानले राजनीति र प्रशासनलाई विस्थापनको चुनौती दिएको छ । डिजिटलाइजेसन र निगरानीले मानिसको गोपनीयतामा खतरा निम्याउँछ । आज डिजिटल डिक्टेटरसिप र आतंकको खतराबाट बचाउन हाम्रा डिजिटल पूर्वाधारहरू सुरक्षित बनाउन आवश्यक छ । यसतर्फ विश्व समुदायले सचेतता अपनाउन जरुरी छ ।

औषधिजन्य लागुऔषधको प्रयोग

आजको विश्वको अर्को प्रमुख सुरक्षा सवाल र सरोकार भनेको औषधिजन्य लागुऔषधको हो । हामी नेपालमा गाँजालाई वैध बनाउने विषयमा बहस गरिरहेका छौँ । वनस्पतिमा आधारित लागुऔषध निश्चित ठाउँमा तयार हुन्छन्, तर औषधिजन्य लागुऔषध जहाँसुकै, जहिलेसुकै तयार हुन्छन् । पछिल्लो समय विश्वव्यापी रूपमा एकदमै हानिकारक औषधिजन्य लागुऔषध बनिरहेका छन् । जसले मानवीय सभ्यतालाई गिज्याइरहेको छ ।

यो सार्वजनिक स्वास्थ्यसँग जोडिएको विषय हो । यसले आममानिसको जेनेरेसन नै सखाप पारिदिन सक्छ । मानवीय जीवनमा भड्काव ल्याउन सक्छ । यसलाई निस्तेज पार्नु आजको चुनौती हो । उत्पादन र ओसारपसार/तस्करी, सूचना आदानप्रदान र सार्वजनिक स्वास्थ्यको मुद्दामा सबै मिलेर काम नगरी यो चुनौती सामना गर्न सकिन्न । त्यसैले भन्सार र सीमा सुरक्षा बलियो बनाउनु कुनै पनि देशका लागि आवश्यक छ ।

किनकि, अहिले लागुऔषधको ग्राहक अनलाइनबाट खोजी हुन्छ, अनलाइनबाट खरिदबिक्री हुन्छ । डार्क वेबलगायत संसारभरि नै विभिन्न डिजिटलाइजेसनका माध्यम लागुऔषध किनबेचका लागि प्रयोग भइरहेका छन् । विज्ञापन, खरिदबिक्री र भुक्तानीका लागि प्रविधिको प्रयोग भइरहेको छ । यसमा क्रिप्टोकरेन्सीदेखि अरु विभिन्न भर्चुअल मुद्राको पनि प्रयोग भइरहेको छ ।

आजको विश्वको अर्को प्रमुख सुरक्षा सवाल र सरोकार भनेको औषधिजन्य लागुऔषधको हो । हामी नेपालमा गाँजालाई वैध बनाउने विषयमा बहस गरिरहेका छौँ । वनस्पतिमा आधारित लागुऔषध निश्चित ठाउँमा तयार हुन्छन्, तर औषधिजन्य लागुऔषध जहाँसुकै, जहिलेसुकै तयार हुन्छन् ।

यस्ता कुराहरूले विश्वको जुनसुकै कुनामा बसेर भुक्तानी गर्न सहज बनाएको छ । यस्तो विषयमा सीमा सुरक्षार्थ खटिने निकाय र भन्सार एकदमै सतर्क हुनुपर्छ । लागुऔषधलाई भित्रनै नदिने वातावरण बनाउनुपर्छ । यसका लागि विश्वव्यापी रूपमा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमै सहकार्य हुनु आवश्यक छ ।

जलवायु परिर्वतन

जलवायु परिवर्तन लामो समयको जलवायुसम्बन्धी तथ्याङ्कको नियमिततामा देखिने स्थायी प्रकृतिको परिवर्तन हो । यो पृथ्वीको प्राकृतिक प्रक्रियाभित्र पर्ने गतिविधि हो । पृथ्वीमा सौर्य विकिरणमार्फत तापशक्ति प्राप्त हुन्छ र यही सौर्य विकिरणका कारण पृथ्वीको वायुमण्डलको तापक्रम सन्तुलन रहन्छ । तर, कुनै कारणवश विकिरणको लेनदेनमा घटबढ हुन गई असन्तुलन हुन गएमा पृथ्वीको वायुमण्डलको तापक्रम घटबढ हुन जान्छ र जलवायुमा परिवर्तन आउँछ ।

पछिल्लो दुई सय वर्षमा मिथेन, नाइट्रस अक्साइड, कार्बनडाइअक्साइजस्ता हरित गृह ग्यास र ओजोन तह विनाश गर्ने क्लोरोफोलोरो कार्बनजस्ता अन्य विषाक्त ग्यासको उत्सर्जन दिन प्रतिदिन वायुमण्डमा बढ्दै गइरहेको छ र परावर्तित विकिरणहरू वायुमण्डलमै रोकिनाले पृथ्वीको तापक्रम वृद्धि हुँदै छ । हरितगृह ग्यासका प्रमुख स्रोतहरूमा वनजङ्गलको विनाश, कोइला, खनिजजन्य इन्धनको अत्यधिक प्रयोग, औद्योगिकीकरण आदिजस्ता क्रियाकलापहरू पर्दछन् । सन् १९६० को दशकपछि पृथ्वीमा भएको द्रुत औद्योगिक विकास तथा जनसङ्ख्या वृद्धिले ल्याएका नकारात्मक असरका कारण पृथ्वीमा जलवायु परिवर्तन भएको तथ्य वैज्ञानिकहरू बताउँछन् ।

जलवायु परिवर्तनको मूलकारक नेपालजस्ता विकासोन्मुख मुलुक होइनन् तर हालका दिनमा विश्व जलवायु परिवर्तनले हिमालयलगायत मानव जीवन, सामाजिक-आर्थिक विकास, जैविक विविधता, पर्यटकीय विकास आदि क्षेत्रमा नकारात्मक असर पुर्‍याउन थालेको छ । फलस्वरूप अतिवृष्टि, अनावृष्टि, बाढी, पहिरो, हिमपहिरो, सुक्खाजस्ता प्राकृतिक विपद्को जोखिमसमेत बढिरहेको छ । हिमालय क्षेत्रनजिकका भू-भागमा मात्र होइन, यसको नकारात्मक प्रभाव दक्षिण एसिया र सम्पूर्ण विश्वको वातावरणीय सन्तुलनमा समेत पर्न गएको छ ।

नेपालमा पनि विकासका नाममा हरिया डाँडाकाँडामा बाटो खनेर ध्वस्त पारिँदै छ । नेपालमा योजनाबद्ध विकास नहुँदा प्राकृतिक स्रोतसाधनको तीव्र दोहन भइरहेको छ । यातायातका साधनले बढाएको वायु प्रदूषण, शहरीकरणले बढाएको नदी प्रदूषण, उद्योगले बढाएको रासायनिक प्रदूषणले माटो, नदी र हावा सबै प्रदूषित हुने क्रम बढेको छ । नेपालले ०.०२७ प्रतिशत अति न्यून कुल हरितगृह ग्यास उत्सर्जन गर्छ । तर असरको हिसाबले अति उल्लेख्य छ । किनभने नेपालमा बाढी, पहिरो, हिमताल फुट्नेजस्ता जोखिम बढ्दो छ ।

नेपालको संविधान,२०७२ को मौलिक हकअन्तर्गत धारा ३० मा स्वच्छ वातावरणको हक तोकिएको छ । जसको उपधारा १ मा ‘प्रत्येक नागरिकलाई स्वच्छ र स्वस्थ वातावरणमा बाँच्न पाउने हक हुनेछ' भनिएको छ । यस्तै, उपधारा २ मा वातावरणीय ‘प्रदूषण वा ह्रासबाट हुने क्षतिबापत पीडितलाई प्रदूषकबाट कानुनबमोजिम क्षतिपूर्ति पाउने हक हुनेछ’ भन्ने उल्लेख छ । तर नेपाल मात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय कानुनमाथि पनि धारिला प्रश्नहरू छन्– के विश्वव्यापी जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएको मानवीय संकटबाट क्षतिपूर्तिले प्राणीको जीवन दिन सक्छ ?

हामीलाई लाग्छ- यो समय बितेर गइहाल्छ । तर, वास्तवमा यो समय बितेर जाने छैन । जबसम्म मानिसले मान्छे हुनुको स्वार्थले प्रकृतिको वध गरिरहन्छ, गैँडाको नाक काटिरहन्छ, बाघको छाला, सालकको खबटा काडिरहन्छ, कस्तुरीको बिनाको सिकार, अर्ना र बँदेलको पकवान बनाइरहन्छ, तबसम्म जतिसुकै जेसुकै क्षतिपूर्ति पाए पनि मानव जीवनको अस्तित्वमा खतरा झन्‌झन् बढ्दछ । अरू प्राणीलाई मारेर मानव मात्रै बाँच्न सम्भव छैन । यो समय रहिरहनेछ । यो समय बितेर जाने छैन । यो समय बारम्बार आइरहनेछ । डरलाग्दो कुरा त के छ भने विगतमा मानिसकै कारण हजारौँ जीवका प्रजाति लोप भइसके । यही निरन्तरतामा मानिसले आफैँलाई यो पृथ्वीबाट लोप गरायो भने के होला ? सोच्ने बेला आएको छ । कोप सम्मेलन बर्सेनि आइरहन्छ, विश्व समुदायले यसैबारे सोचून् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, मंसिर ७, २०८० ०७:५४