‘इराकमा अमेरिकाले गरेजस्तै आज युक्रेनमा रूसी ‘डकैती’ भइरहेछ’

A+ A A-

जसरी केही व्यक्तिहरूले विचारको मौलिकताका बारेमा दाबी गर्न सक्छन्, म त्यस्तो दाबी गर्दिनँ । किनभने म विश्वास गर्छु कि हामी सबै अरुको विचार वा वरपरको परिस्थितिबाट प्रभावित छौँ । धेरै लेखक, शिक्षक, अनुसन्धानकर्ता र साथीहरूले मेरो विचार प्रक्रियालाई प्रभावित गरेको हुन सक्छ । व्यक्तिगत रूपमा मैले जीवनमा कुनै कविता वा कथा लेखेको छैन तर साहित्यिक विषयमा म एक जिज्ञासु पाठक हुँ (हुन सक्छ, भगवतगीताको ज्ञानमार्गको ‘जिज्ञासु’ जस्तै) । साहित्य, राजनीति र कानूनको आलोचनात्मक जिज्ञासु दृष्टिकोणबाट पढ्न रमाइलो लाग्छ । यो लेख्दै गर्दा म निम्न व्यक्तिलाई रोचक लेखकका रूपमा सम्झन्छु ।

साहित्यको लागि नोबेल पुरस्कार विजेताको ‘नोबल डिनर वक्तव्य’ स्वीडिस टीभीमा हेर्नु (विगत लगभग ३० वर्षमा) मेरो लागि सबैभन्दा उज्यालो क्षण भएको मैले महसुस गरेको छु । मैले हेर्न भ्याएका सबै साहित्यकार उल्लेखनीय थिए । व्यक्तिपरक दृष्टिकोणमा (सन् २००५) ह्यारोल्ड पिन्टर र (सन् २००६) ओर्हन पामुकको वक्तव्यलाई म उत्कृष्ट ठान्छु । विशेषतः ह्यारोल्ड पिन्टर र ओर्हन पामुकको साहित्यमा राजनीतिको कोण, आवाज र संवेदनशीलताबारे यहाँ उल्लेख गरेको छु । यी दुई प्रमुख साहित्यकारका बारेमा उल्लेख गर्नुको कारण उनीहरूले (सन् २००५ र २००६ मा) भनेका मुद्दाहरू वर्तमान राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिसँग सान्दर्भिक छन् । विशेषगरी पिन्टरको ‘कला, सत्य र राजनीति’ वक्तव्य र पामुकको ‘म किन लेख्छु’ भन्ने उद्घोषण । यसको सारमा, साहित्य र राजनीतिबीचको अन्तर–सम्बन्ध बारेमा गम्भीर छलफल हुनुपर्छ भन्ने सन्देश यहाँ दिन खाजेको छु ।

कला, सत्य र राजनीति

बिरामीका कारण ह्यारोल्ड पिन्टर ‘नोबल डिनर वक्तव्य’ समारोहमा उपस्थित हुन सकेनन् । पूर्व–रेकर्ड गरिएको ‘वक्तव्य’ (७ डिसेम्बर २००५ मा) स्टकहोमको स्वीडिस एकेडेमीमा भिडियोमार्फत् देखाइएको थियो । नाटककार पिन्टरले ‘कला, सत्य र राजनीति’का दृष्टिकोणबाट आफ्नो नोबेल पुरस्कार स्वीकृति भाषणलाई प्रतीकात्मक रूपमा अमेरिकी विदेश नीतिविरुद्धको साहित्यिक आक्रोशमा परिणत गरे ।

इराकमाथिको अमेरिकी आक्रमण (सन् २००३) ‘डकैती’ थियो भन्ने पिन्टरको लेख पनि प्रकाशित भएको थियो । पिन्टरले अमेरिकी आक्रमणलाई ‘सैन्य तानाशाही’ नामकरण गरेका थिए । बेलायती नाटककार पिन्टरले अमेरिका र बेलायती विदेश नीतिको कडा आलोचना गरे । केही समीक्षकहरूले पिन्टरको प्रशंसा गरे तर अरुले उपहास गरे । इराकमा अमेरिकाले गरेजस्तै आज युक्रेनमा रूसी ‘डकैती’ भइरहेछ । पिन्टरको तत्काल आलोचना गर्नेहरूको विवेक छ भने आज होसमा आएका हुन सक्छन् । पिन्टरको साहित्यिक मनको सत्य आज फेरि एकपटक प्रमाणित भएको छ । साहित्य अनन्त हुन्छ भन्ने पिन्टरको सन्देशबाट प्रमाणित हुन्छ । अमेरिकाले इराकको विरुद्ध विगतमा जे गर्‍यो आज रुसीले युक्रेनी विरुद्ध गर्दैछ ।

ह्वीलचेयरमा बसेर पिन्टरको कम्बलले ढाकिएको काख उनको कर्कश आवाजमा भावुक वक्तव्यमार्फत् आफ्नो नैतिक भावनाहरू इराक युद्धविरुद्ध व्यक्त गरेको धेरै पश्चिमी आलोचकहरूले टिप्पणी गरेका थिए । त्यति बेला पिन्टरको आलोचना गर्नेहरू आज पिन्टरको जस्तै भाषामा रुसको विरोध गर्दैछन् । तर यी आलोचकहरू युद्धविरुद्ध पिन्टरको कलात्मक र साहित्यिक सत्य स्वीकार गर्दैनन् । त्यो बेला पिन्टरको आलोचना गर्नेहरूले अहिले युक्रेनमा रूसी आक्रमणको आलोचना गर्न मद्दत गर्नेछ । झुटहरू खुलासा गर्नका लागि मात्र होइन सत्य बुझ्नका लागि पिन्टरको वक्तव्यमा महत्वपूर्ण ज्ञान पनि थियो । लेखक होस् वा नागरिकको हैसियतमा सत्य के हो ? झुटो के हो ? सबैले सोच्नुपर्छ (सोध्नुपर्छ), भन्छन् पिन्टर ।

व्यंग्यात्मक रूपमा पिन्टर भन्छन्– ‘जे भइरहेको छ यो कहिल्यै भएको छैन । केही पनि भएको छैन । यो भइरहेका बेला पनि यो भइरहेको थिएन’ । हामीलाई यो सत्य हो भनी आश्वस्त गरियो । यो सत्य थिएन । हामीलाई त्यति भनिएको थियो कि इराकले विश्वको सुरक्षालाई खतरामा पारेको छ । यो सत्य हो भनेर हामी ढुक्क भयौँ । यो सत्य थिएन । सत्य बिल्कुलै फरक कुरा हो । सत्य यो हो कि संयुक्त राज्य अमेरिकाले संसारमा आफ्नो भूमिका कसरी बुझ्छ र कसरी यसलाई मूर्तरूप दिने प्रयास गर्दछ ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि संयुक्त राज्य अमेरिकाको विदेश नीति संसारमा आफ्नो भूमिका मजबुत गर्नु रहेको छ । हाम्रो नैतिक संवेदनालाई के भयो ? के यो सबै संवेदना मरेको हो ? इराकको आक्रमण एक स्पष्ट राज्य आतङ्कवाद कार्य, अन्तर्राष्ट्रिय काननको उल्लङ्घन हो । इराक उपरको अमेरिकी आक्रमणविरुद्ध हेराल्ड पिन्टरको आलोचनात्मक दृष्टिकोणलाई शायद धेरैजसो पश्चिमा विश्लेषकहरूले बिर्सेका हुन सक्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक नाटक दोहोर्‍याइएको छ । त्यति बेला ‘हत्याको रङ्गमञ्च’ इराक थियो र आज युक्रेन छ । अन्तर्राष्ट्रिय नाटक युद्धमा वास्तविक मानिसहरू मारिएका छन् ।

लेखक किन लेख्छन् ?

‘म लेख्छु किनभने मलाई रिस उठ्छ’ भनेर ओर्हन पामुकले सन् २००६ ‘नोबल डिनर’ भाषणमा सुरु गरे । उनको यो उद्घोषणलाई म उत्कृष्ट ठान्छु । पामुकको यो छोटो भाषण उनको कथासंग्रह ‘अदर कलर्स’ को (सन् २००८, ‘माई फादर्स सुटकेश’ शीर्षकको छोटो कथामा) प्रकाशित छ । पामुक लेख्छन्– ‘हामी लेखकहरूलाई प्रायः सोधिने प्रश्न, मनपर्ने प्रश्न हो– ‘तिमी किन लेख्छौ ?’ त्यसपछि पामुक लामो अनुच्छेदमा उत्तर दिन्छन्– ‘म लेख्छु, किनभने मलाई लेख्ने जन्मजात आवश्यकता छ ! म लेख्छु, किनभने म अरु मानिसहरूले जस्तै सामान्य काम गर्न सक्दिनँ । म लेख्छु, किनकि म लेखेको जस्तै किताब पढ्न चाहन्छु । म लेख्छु, किनकि म तपाईंहरू सबैसँग रिसाउँछु, सबैसँग रिसाउँछु’ ।
पामुकको यस भनाइलाई हामी (दर्शक वा पाठक)हरूले गहिरो अर्थमा बुझ्नुपर्छ ।

अर्थात् लेखनकार्य क्रोध व्यवस्थापनको एक रचनात्मक विधि मात्र होइन । कुनै पनि पुस्तक पढ्दा लेखक के विषयमा रिसाएको छ भन्ने महसुस गर्न पाठकलाई उपयोगी हुन्छ । क्रोधले लेखकलाई पनि लेख्न प्रेरित गर्छ । विद्यार्थीहरूले शोधपत्र (थेसिस) लेखन बारेमा मार्गदर्शन माग्दा पर्यवेक्षकको रूपमा मैले पामुकको प्रश्न विद्यार्थीहरूमाझ प्रयोग गर्ने गरेको छु– यो वा त्यो विषयमा शोधपत्र लेख्नको लागि तपाईं केमा रिसाउनुभएको छ भनेर सोच्नुहोस् । पामुकको थप उद्धरण छ– ‘म लेख्छु किनकि मलाई दिनभर कोठामा बसेर लेख्न मन पर्छ । म लेख्छु किनभने म वास्तविक जीवनमा मात्र भाग लिन सक्छु’ ।

प्रत्येक लेखकले भूगोलको प्रतिनिधित्व गर्छन् र पामुक भन्छन् – ‘म लेख्छु किनभने म अरुलाई, हामी सबैलाई, सम्पूर्ण विश्वलाई थाहा छ कि हामीले कस्तो प्रकारको जीवन बिताएका छौँ र टर्कीमा, इस्तानबुलमा जीवन जारी छ । म लेख्छु किनकि मलाई कागज, कलम र मसीको गन्ध मन पर्छ’ । साहित्य उपरको विश्वास नै लेखकहरूको सर्वोच्च प्रेरणा हो, त्यसैले उनी भन्छन्– ‘म लेख्छु किनभने म साहित्यमा, उपन्यासको कलामा विश्वास गर्छु । म लेख्छु किनभने यो एक बानी, एक जोश हो । बिर्सिने डरले लेख्छु । म लेख्छु किनकि मलाई लेख्ने महिमा र रुचि मन पर्छ । एक्लै बस्न लेख्छु । शायद म लेख्छु किनकि म तिमीहरू सबैसँग धेरै, धेरै रिसाएको, सबैसँग धेरै रिसाएको छु भनेर बुझ्ने आशा गर्छु । म लेख्छु किनकि मलाई पढ्न मन पर्छ । म लेख्छु किनकि एक पटक उपन्यास, निबन्धका पृष्ठ सुरु गरेपछि म त्यसलाई समाप्त गर्न चाहन्छु । म लेख्छु किनकि सबैले मलाई लेख्ने अपेक्षा गर्छन् । म लेख्छु किनकि मलाई पुस्तकालयहरूको अमरतामा विश्वास छ, र मेरो पुस्तकहरू शेल्फमा बस्ने तरीकामा । म लेख्छु किनकि यो जीवनका सबै सुन्दरता र धनलाई शब्दमा परिणत गर्न रोमाञ्चक छ । म कथा लेख्न होइन कथा लेख्न लेख्छु । म यो लेख्छु किनभने म जानुपर्ने ठाउँ छ भन्ने पूर्व सूचनाबाट बच्न चाहन्छु तर –सपनामा जस्तै– म त्यहाँ पुग्न सक्दिन । म लेख्छु किनकि मैले कहिल्यै खुशी हुन सकेको छैन’ । अन्त्यमा, पामुक सुन्दर निष्कर्षका साथ भन्छन्– ‘म खुशी हुन लेख्छु’ ।

विपरीत विन्दुः पढ्ने विधि

लेखकले लेख्नु र पाठकले पढ्नुका आ–आफ्ना कारण हुन सक्छन् । ज्ञान प्रकट गर्न विभिन्न विधाहरूको परिप्रेक्ष्यबाट विभिन्न तरीकाले ज्ञान उत्पादन हुने गर्छ । आफ्नो जिज्ञासा सन्तुष्ट गर्न पाठकहरू पढ्छन् । साहित्य, राजनीति, कानून, समाजशास्त्र, मानवशास्त्र, इतिहास र विज्ञानको सामान्य वा गहन अनुभूति प्राप्त गर्न पढ्छन् । विपरीत विन्दु विधि (कन्ट्रापन्टल रिडिङ)ले शुद्ध साहित्यिक कथाहरूलाई कानुनी निर्णय गर्नका लागि आधार बनाउन सक्छ । विशेष गरी औपनिवेशिक समय र परिवेश केन्द्रित उपन्यासमा वा कथाका पाठहरूको व्याख्या गर्न विपरीत विन्दु पढ्ने विधि (उपनिवेशकर्ता र उपनिवेशहरूको परिप्रेक्ष्यलाई विचार गर्दै) एडवर्ड सइदले (कल्चर एण्ड इम्पेरलिस्म, सन् १९९३) नामकरण गरेका हुन् । पछिल्लो समय यो विधि कानूनमा आकर्षक बन्दै गएको छ । यस्तो विधि उपयोगी मात्र होइन तर आवश्यक पनि छ ।

आपसमा दुई विपरीत विन्दु पढ्ने विधिका बारेमा एडवर्ड सइदले सोच्नयोग्य निम्नानुसार वर्णन गरेका छन् – ‘जब तपाईं जेन अस्टिनद्वारा लिखित शानदार, सुरुचिपूर्ण र विडम्बनापूर्ण उपन्यास पढ्नुहुन्छ, के तपाईं औपनिवेशिक दासत्वको बारेमा सोच्नुहुन्छ ?’ यो प्रश्न उठाएकोमा सइद पश्चिम एङ्ग्लोसेक्शन संसार विरोधी भनेर आलोचना गरेको थियो (यद्यपि जेन अस्टिनप्रति सइद ठूलो आदर गर्थे) ।

जेन अस्टिन एक प्रसिद्ध ब्रिटिश लेखक हुन् । अस्टिनको म्यानफिल्ड पार्क उपन्यासको बारेमा सइदले कल्चर एण्ड इम्पेरलिस्मको सबैभन्दा राम्रो अध्यायमा ‘नैतिक भूगोल’को विश्लेषणले देखाउँछ । म्यानफिल्ड पार्कको एक प्रमुख पात्र सर थोमस बट्र्रामले आफ्नो समृद्धिका लागि क्यारिबियन चिनी बगैंचामा जानुपर्ने हुन्छ, तर उपन्यास पढ्दा थोमसको समृद्धि दास–सञ्चालित सम्पत्तिमा चलिरहेको देख्न सक्दैनौँ । अर्थात्, त्यो विषयमा उपन्यास मौन छ, अस्टिन अनभिज्ञ देखिन्छन् । यसरी लेखक र पाठकले विपरीत परिप्रेक्ष्य (काउन्टर पोइन्ट) जागरूकता देखाउनुपर्छ भन्ने सइदको भनाइ छ । केन्द्र र परिधि, विगत र वर्तमान, शक्ति र व्यक्ति, संस्कृति र राजनीतिलाई एकसाथ राख्ने र मौलिकरूपमा पढ्नुलाई सइदले ‘कन्ट्रापन्टल’ भन्छन् ।

रुडयार्ड किपलिङको उपन्यास ‘किम’लाई पनि ‘कन्ट्रापन्टल’ विधिमार्फत् पढ्नका लागि सइद सुझाव दिन्छन् । किपलिङको किम सबैभन्दा प्रसिद्ध उपन्यास हो, जो भारतमा एक आयरिश अनाथको जो ब्रिटिश गोप्य सेवाबाट जासुसी सिक्दै तिब्बती भिक्षुको चेला बन्छ । किममा एक पात्र भन्छन्– ‘ब्रिटिश नभएको भए भारतको अस्तित्व नै हुने थिएन’ । सइदले किपलिङको किमलाई साम्राज्यवादी डिजाइनका रूपमा आलोचना गरेका छन् । ‘ओरिएन्टलिस्म’ वामपन्थी र दक्षिणपन्थीद्वारा गलत बुझिएको थियो भनेर सइदले आफ्नो पुस्तकको पछिल्लो संस्करणमा भनेका छन् । वामपन्थीले माक्र्सवाद विरोधी र दक्षिणपन्थीले सांस्कृतिक संरक्षणको नाममा धार्मिक कट्टरपन्थको प्रचारका लागि प्रयोग गरेका छन् । इस्लामिक मुल्लाहहरू र भारतमा भारतीय जनता पार्टी यसका उदाहरणहरू हुन् ।

सइद अर्को प्रश्न गर्छन्, जब तपाईं अल्बर्ट कामुको अस्तित्ववादी कथाहरूमा दर्दनाक आख्यान पढ्नुहुन्छ, के तपाईं फ्रेन्चहरूले अल्जेरियामा गरेको अत्याचारविरुद्ध अल्जेरियाको स्वतन्त्रताको युद्धस्वतन्त्रताको बारेमा सोच्नुहुन्छ ? वा जब तपाईं खाडीयुद्धका छविहरू हेर्नुहुन्छ र अमेरिकी सेना र वायुको प्राविधिक श्रेष्ठता हेर्नुहोस् वा बल, के तपाईं यूरोपेली प्राच्यविद्हरूको बारेमा सोच्नुहुन्छ ? पाठकहरूले सोच्नुपर्छ, भन्छन् सइद । ‘आधुनिक पश्चिमी संस्कृतिका कार्यहरू साम्राज्यहरूको तथ्यभन्दा बाहिर जान सक्दैनन्’ भन्ने सइदको मुख्य विचार हो । यसबारे पाठक सचेत हुनुपर्छ । यसलाई थप व्याख्या गर्दै सइद भन्छन्– ‘वास्तवमा, यूरोपेली संस्कृतिहरूले साम्राज्यवादी गतिशीलतालाई आकार दिन्छ, तर थोरै मानिसहरूले यसलाई यसरी सोच्छन् ।’

लेखक र पाठकहरूलाई सइदले प्रश्न गर्छन्– ‘मलाई जुलु (लियो) टोलस्टोय देखाउनुहोस्, हेसियन वा जमैकन मोजार्ट खोइ ? संयोग भन्नुपर्छ सइदको यो प्रश्न लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले धेरै वर्ष पहिले नै ‘के नेपाल सानो छ’ भन्ने निबन्धमा यसरी सङ्केत गरेका थिए– नेपालमा ‘वाग्नर कोदाली खनिरहेछन् । शेक्सपियर हलो जोत्दा हुन् । टिसियन र टर्नर भेडा चराउँदा हुन् । सोक्रेटिज गुफामा घोत्लिरहेका होलान् । कालिदास आषाढको पन्ध्रमा धाराप्रवाह गीत गाइरहेका होलान् । मकहाँ साण्डोले दाउराका भारी बोकेर ल्याउँछन् । मेरो वनमा हेलेन केलरहरू गीत गाउँदछन् ‘जसका कथा संसारले सुनेकै छैन, जो लेखिएकै छैन, न लेखिनेछ’ ।

सइद र देवकोटा दुवैले साहित्यिक कथाहरूलाई सीमान्तकृत दृष्टिकोणबाट हेर्नुपर्छ भनी पाठकहरूलाई भन्छन् । फ्रान्ज फ्यानन उद्धृत गर्दै सइद भन्छन्– ‘जब एक स्थानीयले पश्चिमी संस्कृतिको बारेमा भाषण सुन्छन्, उसले आफ्नो चक्कु बाहिर निकाल्छ वा कमसेकम उसले यो पहुँचभित्र छ भनेर सुनिश्चित गर्दछ’ (चक्कुलाई फ्याननले रूपक रूपमा प्रयोग गरेका छन्) । जटिलता, अस्पष्टता, तनाव र जागरूकताका बारेमा पाठकलाई सइद लेख्छन्– ‘पश्चिम, पूर्व, ओरिएन्ट, अक्सिडेन्ट, यूरोपेली दिमाग, अफ्रिकी दिमाग, एसियाली स्प्रिट, जापानी दिमाग, इस्लाम, इसाई धर्म आदि वर्गीकरणमा केही सत्यता छ तर तीमध्ये अधिकांश वैचारिक सामाजिक निर्माण (सोसल कन्सट्रक्ट) हुन् । तिनीहरू काल्पनिक पहिचान हुन्, तिनीहरू सांस्कृतिक युद्धका हतियार भएका छन्’ । निरन्तर युद्ध र असुरक्षाको सट्टा शान्ति कायम गर्न र सुरक्षा कायम गर्न यस प्रकारको ज्ञानबाट अन्तर्राष्ट्रिय कानून र राजनीतिले फाइदा लिन सक्छ ।

No description available.

साहित्य कानुन कथा सुनाउने एक अलग तर सम्बन्धित विधा हो । कानुनी कथा सुनाउने तरीकाको महत्व कानुनी पेशामा संलग्नहरूलाई मात्र होइन कानुनको प्रक्रिया र परिणामहरू बुझ्न समेत मद्दत गर्दछ । कथाले न्यायाधीशहरूलाई उनीहरूको प्रभावकारीरूपमा व्याख्या गर्न मद्दत गर्दछ । वकीलहरूलाई उनीहरूको तर्कहरू अर्थ र स्पष्टताका साथ प्रस्तुत गर्न मद्दत गर्दछ । सर्वसाधारणलाई नैतिक र सामाजिक प्रभावहरूको सम्झना गराउँछ । कानूनी शिक्षा अभ्यासमा कथाले विद्यार्थीहरूलाई विश्लेषणात्मक सीपहरू विकास गर्न मद्दत गर्दछ । वकीलहरू पनि मुद्दाका पक्षहरू भनेका कथाहरूमा निर्भर हुन्छन् । कथाको समर्थनमा थपिएका प्रमाणहरूमा सफलता निर्भर गर्दछ । तर कानुनी पेशामा शुद्ध साहित्यको पर्याप्त ध्यान दिइएको छैन र बेवास्ता गरिएको छ ।

मलाई बिल गेट्स होस् वा बाराक ओबामाको मनपर्ने पुस्तकहरू पढ्नुपर्छ वा पर्दैन भन्नेमा कुनै चासो छैन । म असफल, वञ्चित र सीमान्तकृत जनताको परिप्रेक्ष्यको कथामा बढी चासो राख्छु । नेपालका कतिपय राजनीतिज्ञले नेपाललाई सिङ्गापुर र कतिपयले स्वीट्जरल्याण्ड बनाउन चाहेको बताएका छन् । नेपालका केही राजनीतिक दलका नेताले नेपाललाई ‘बगैंचा वा ‘फूलबारी’ बनाउन चाहेको भन्न थालेका छन् । यसको अर्थ के हो ? ‘नेपाललाई फूलबारी’ बनाउने साहित्यिक अभिव्यक्ति हुन सक्छ । राजनीतिकरूपमा यो अनर्थ हुनेछ ।

साधारणतया मालीले बगैँचामा कुन फूलहरू चाहन्छ भन्ने निर्णय गर्दछ । त्यसको विपरीत, प्राकृतिक बासस्थान सबै वनस्पति र जीव सह–अस्तित्वमा रहन्छन् । राजनीतिकरूपमा, ‘बगैंचा’ गैर–समावेशी विचार र ‘जङ्गल’ वा प्राकृतिक बासस्थान समावेशी विचार हो । यूरोपेली सङ्घ विदेश नीति प्रमुख जोसेप बोरेलले ‘यूरोप बगैंचा र बाँकी संसार ‘जङ्गल’ विवादास्पद रूपकका लागि लागि माफी मागेका थिए ।

जब कसैसँग उपयुक्त शब्द वा ज्ञानको कमी हुन्छ उसले रूपक प्रयोग गर्दछ । रूपक प्रयोग गर्नु नराम्रो होइन । तर रूपकले अर्थलाई गलत बनाउन सक्छ । उखान टुक्काको प्रयोगले पनि अर्थको अनर्थ गर्न सक्छ । कला, सत्य र राजनीतिका बारेमा लेख्नु कठिन र रोमाञ्चक कार्य हो । यी विषयमा बारेमा लेख्दा वा बोल्दा रूपक र उखान टुक्काको सही प्रयोगमा ध्यान दिनुपर्छ ।

‍‌(आज दिउँसो विमोचन हुन लागेको प्राध्यापक डाक्टर कटक मल्लको न्याय-अन्याय (कानुन, भूराजनीति र कूटनीति) पुस्तक अंश )

प्रकाशित मिति: बुधबार, मंसिर ६, २०८० १०:१६