नेपाली क्रान्तिका भुईं नायक कृष्णविक्रम नेम्वाङ: क्रान्तियोद्धादेखि इतिहासकारसम्म

नेपाली क्रान्तिका भुईं नायक कृष्णविक्रम नेम्वाङ: क्रान्तियोद्धादेखि इतिहासकारसम्म

A+ A A-

कृष्णविक्रम नेम्वाङ पूर्वी नेपालको पाँचथर जिल्लाको पौवा भन्ने गाउँमा पद्मादेवी र नयेन्द्रराजका साइँला छोराका रूपमा सन् १९४२ मार्च १४ मा जन्मिएका हुन् । उनको विवाह श्रीमती बी. कुमारी (तुलसा वि.सं. २००४-२०७४) सँग भएको थियो । उनका प्रवीण, एकराज धर्मेन्द्र र आत्मविक्रम छोरा र विनिता, रच्चु, अनिता र अर्पणा छोरी हुन् । स्थानीय स्कुलको पढाइ सकेर दार्जिङको सरकारी कलेजमा अध्ययन गरेका हुन् । क्रान्तिमा कसरी प्रवेश भयो भन्दा उनी आफ्नो संस्मरण यसरी सुनाउँछन्:

अञ्जानमै क्रान्तिकारी

विशालकुमार सर हाम्रो एक मात्र शिक्षक थिए । डबलसुब्बा बडाबाका छोरा दाइहरू डिल्लीबहादुर नेम्वाङ, डिल्लीविक्रम नेम्वाङ, भूविक्रम नेम्वाङ, तिलविक्रम नेम्वाङ इलाम र दार्जिलिङमा पढ्दै थिए । बिदामा घर आएका बखत दाइहरूले ’भोलियन्टरी’ क्लास लिनुहुन्थ्यो ।

खेल्न भनेपछि हामी छात्रहरू हुरुक्कै हुन्थ्यौँ । एक दिन हामीले एउट विल्कुलै नौलो खेल खेल्न पुग्यौँ । दाइहरूमध्येबाट कसले हो कुन्नि, हामीलाई स्कुलको ग्राउन्डमा भेला गरेर कराउन सिकाइयो-

'इन्क्लाब जिन्दावाद ! जिन्दावाद !!
राणाशाही मुर्दावाद ! मुर्दावाद !!
राजा-रानी अमर रहून् । अमर रहून्,
सामन्तशाही मुर्दावाद । मुर्दावाद !'

परम्परागत खेलभन्दा यो खेल पूरै भिन्न थियो । सामान्य खेल मानेर सुरुमा खुबै मन पराएँ । अबोध मन न हो, मरिहत्ते गरेर खेलमा पारङ्गत हुन खोज्यौँ । दिउँसो टिफिनमा र बेलुकी स्कुल बिदा भएपछि दुई-दुईपल्ट उफ्रिन्थ्यौँ । थाहा थिएन हामीलाई, त्यो खेल कसले कसरी रचेको थियो ? कराउन पाउनुमै हामीलाई मज्जा लाग्ने गरेको थियो । ग्राउन्डदेखि स्कुल भञ्ज्याङसम्मको मूलबाटोमा ओहोरदोहोर गर्दै चिच्याइ चिच्याइ उफ्रिन्थ्यौँ । हामी कराउँदा वारिपारि थर्किन्थ्यो । यस्तो खेल निकै समय चलिरह्यो । (सत्रसालको क्रान्ति सम्झनाबाट)

अमालमा पुर्‍याएपछि पो नयाँ खेलबारे स्पष्ट थाहा भयो- त्यसरी उफ्रीउफ्री कराउनुलाई त 'नाराजुलुस’ पो भनिँदो रहेछ । कवड्डी वा डण्डिबियोजस्तै सोचेका थियौँ तर होइन रहेछ । त्यो राणा विरोधी नाराजुलुस’ हो भन्ने पहिलोपल्ट ज्ञान भयो । जेहोस्, ठूलाबडाको व्याख्यानबाट थाहा भयो- उनीहरूलाई नाराजुलुसमा सहभागी गराइरहेको रहेछ ।

यो खेलले विशाल सरलगायत सबै विद्यार्थीलाई अमाल पुर्‍यायो । अमालमा गाउँलेले विशाल सरलाई र्‍याखर्‍याख्ती पारे । नाराजुलुसबारे जवाफ मागे । गाउँलेले भने, 'यसको पूरै जवाफदेही हुनुपर्छ । नानीहरू पढ्न पठाएका हौँ हामीले, जथाभावी गर्न होइन ।'

राणाशाहीको बर्खिलापमा स्कुलमा उत्पात् मच्चिएको ठानेछन् गाउँलेले । भित्ताको पनि कान हुन्छ कि भनी साउती मार्ने राणाकालमा राणाकै विरुद्ध त्यो ठूलै कोलाहल थियो । राणाविरोधी राजनीति गर्नेको जिब्रो थुतिने समय थियो । त्यस्तो बेला एक्कासि राणाविरोधी होहल्ला सुन्दा गाउँवासीको सातोपुत्लो उड्नु स्वाभाविक पनि थियो । त्यसैले अमालमा नसिहत दिन गाउँलेले हामीलाई झिकाएका रहेछन् । तर, विशाल सर पनि कम्ताको थिएनन् । गाउँलेलाई उल्टै बुझाउन थाल्नुभयो । प्रजातन्त्रकाबारे आकाश-पाताल जोडेर अर्थ्याउनुभयो । नाराजुलुसबारे अमालमा खुला बहस नै चल्यो । विशाल सरको कुराले पाखुरा सुर्किनेहरू चुप्प लागेर गम खान थाले । अमाली सुब्बाबाट पनि नडराउन भनी गाउँलेलाई सम्झाइयो । त्यो बहस सुनेर मेरा मनमा लाग्यो कि यो खेल त मापाको पो रहेछ । पछिबाट बोध भयो- मैले त जीवनभर यो खेल खेल्नुपर्ने पनि थिएछ ।

यसरी नेम्वाङले राजनीतिक खेल सुरु गरेछन् ।

दोस्रो घटनाका निम्ति पनि धेरै समय कुर्नु परेन । वातावरण निकै खुल्ला भइसकेको आभास भयो । राणाशाहीविरुद्ध कांग्रेसको लडाइँ गाउँबस्तीमा मच्चिएको र लुटपाटका घटना अब गुपचुप रहेनन् । अन्धाधुन्धमा थिएनौँ अब हामी केटाकेटीहरू पनि । स्कुल, घर, अमाल वा आमा/बढिमाका कुराबाट देशमा ठूलै हलचल भइरहेको बोध हुन थालेको थियो । लुटपाटमा दङ्गा भड्किँदा अम्लाबुङमा एक जना र नाङ्गिन गाउँमा सात जना मारिएछन् । राणा झारलाङ्गी फौजमा गएका गाउँका बलबहादुर तामाङ र रूपबहादुर तामाङ विद्रोह गरेर बन्दुकसहित गाउँमै फर्किए । जताततै मारामार र भागाभाग भइरहेको खबर सुनाए ।

‘सुकिया पोखरी एक्सन’ नै २०१७ सालको क्रान्तिका तर्फबाट राजा महेन्द्रको 'कु'का विरुद्ध भएको देशकै पहिलो सशस्त्र एक्सन थियो । त्यतिबेलासम्म नेपाली कांग्रेसले सत्याग्रह गर्ने भनेर भारतबाट कार्यवाहक सभापति सुवर्णशमशेरले धम्क्याइ मात्रै रहेको अवस्था थियो ।

तर, नाराजुलुस खेलले स्कुलमा भने निरन्तरता पाइरहेको थियो । यतिसम्म कि हामी सहपाठी, दौँतरीबीच झगडा हुँदा पनि जिन्दावाद-मुर्दावादको नारा लागिहाल्थ्यो । त्यस खेललाई सबैले पचाउँदै लगे । एक दिन जनताको जित तथा राणाको हार भएको खबर धुमधामसँग फैलियो । त्यस खबरलाई गाउँतिर ठूलो हर्षबढाइँ गरेर स्वागत भयो । ठाउँठाउँमा नाराजुलुमसमेत भयो ।

बिस्तारै-बिस्तारै उनीहरू बागी-विद्रोहीको भूमिकामा गए । पञ्चायती व्यवस्थाको असहमतिसँगै पूरै आन्दोलनकर्ता भए । नेपाली कांग्रेसले पटना सम्मेलनमार्फत जनसंघर्षको आह्वान गरेका पर्चाहरू दार्जिलिङमा पनि आइपुगे । एक दिन राजाको कदमका विरोधमा चोकबजारको ’गिताङ्गे डाँडा’ (एउटा बिल्डिङलाई अर्कोसँग जोड्ने पुल)मा विरोधसभा आयोजना गर्‍यो । त्यो सभामा परशुराम भण्डारी (धुलाबारी, झापा), दिव्यविक्रम नेम्वाङ (पाँचथर), कालीप्रसाद (बुधबारे, झापा), गंगाप्रसाद प्रधान (डुवर्स, जलपाइगुडी- प्रवासी छात्र प्रतिनिधि) र कृष्णविक्रम नेम्वाङ सभाका वक्ता थिए ।

क्रान्तियोद्धा नेम्वाङ नेपाली क्रान्तिका आदर्श व्यक्ति हुन् । उनले राष्ट्र र नेपाली जनताका लागि तिर्न नसक्ने ऋण लगाएका छन् । आधुनिक नेपालमा लोकतन्त्र प्राप्ति/पुनर्प्राप्तिका लागि कठोर यातना सहँदै दार्जिलिङको अध्ययनलाई त्यागेर मुक्तिका लागि अहोरात्र संघर्ष गरे । उनको अध्ययन कोरा राजनीतिमा मात्र होइन, पूर्वीय दर्शनमा पनि राम्रो थियो भन्ने कुरा जनजाति महासंघले आयोजना गरेको एक कार्यक्रममा उनले भनेका कुरा सम्झन्छु । हामीले वेद, पुराण र मनुस्मृतिजस्ता ग्रन्थमा बिनाआलोचना अध्ययन गरेका छौँ । यी कसैका पनि (जातीय रूपमा) निजी विषय होइनन् । यी विषय त समयका दस्तावेज हुन् । अध्ययन गर्ने बुझ्ने हो । त्यसभित्रका असल कुरा लिने हो । कसैलाई आक्षेप लगाउने विषय होइनन् ।

उनले सानै छँदा २००७ सालको क्रान्तिबाटै राजनीतिक संलग्नता जनाएका हुन् । जसरी भारतमा अंग्रेज शासनको विरुद्धमा गान्धीको नेतृत्वमा भएको अहिंसात्मक आन्दोलनमा सानैमा स्कुले विद्यार्थी छँदा बीपी कोइरालाको प्रथम राजनीतिक संलग्नता भएको थियो । त्यस्तै, सुब्बा नरबहादुर नेम्वाङ (उनका माइला बडाबाबु) को निर्देशनमा भएको २००७ को जहानियाँ राणा शासनविरुद्धको क्रान्तिताका पौवासारताप गाविसस्थित तत्कालीन मनरत्न मिडिल स्कुलको विद्यार्थीका रूपमा उनले राणा शासनविरोधी नारा जुलुसमा संलग्न भएको पाइन्छ । २०१७ सालको क्रान्ति, प्रवास, २०२८, २०३२ सालको क्रान्ति, जनमतसङ्ग्रह २०३६, २०४६ सालको अहिंसात्मक शान्तिपूर्ण जनआन्दोलन नै उनको जीवनका बायोडाटा हुन् । अर्थात् कांग्रेस पार्टीको जीवन र सुखदुःख नै उनको जीवन भयो ।

एउटा प्रतिबद्ध र इमानदार कार्यकर्ताको हैसियतमा उनले सम्पूर्ण जीवन पार्टी निर्माणमा खर्चिए । २०४६ सालको परिवर्तनपछि उनका समकालीन, अग्रज, अनुज थुप्रै सत्तामा बसे । तर, उनले सत्तामा जाने चाहना राखेनन् । एउटा क्रान्तिकारी योद्धाको छविलाई जोगाएरै राखे र सक्रिय राजनीतिबाट पनि सन्न्यास लिए । उनमा इतिहासप्रति गहिरो चासो थियो । यस विषयमा उनको भनाइ थियो, 'मैले तीनवटा जीवन बाँचेँ - विद्यार्थी, क्रान्तिकारी र इतिहासको । मलाई मन पर्ने पनि तीन विषय हुन्- पुष्प, पुस्तक र प्रजातन्त्र ।’

उनी भेटमा भन्थे, 'मलाई कतिपयले भन्छन्- प्रजातन्त्र आयो, तिमीले खोइ के पायौ ? उत्तरमा मैले भनिदिन्थेँ- मैले केही पाउन क्रान्तिमा लागेको होइन । म त देशमा प्रजातन्त्र ल्याउन क्रान्तिमा लागेको हुँ । प्रजातन्त्र आयो । सबैले बोल्न, सभासम्मेलन गर्न पाएका छन् । यहाँभन्दा ठूलो कुरा अरु के चाहियो र ?'

त्यसपछि राजनीतिमा उनको ध्यान गएन । जहिले भेट भए पनि किताबका कुरा हुन्थे । अनि इतिहास, दर्शन र सामाजिक जनजीवनका कुरा हुन्थे । गाउँबाट उनलाई कति साथीहरू लिन आउँथे राजनीतिक सहयोगका लागि तर उनी भनिदिन्थे, 'हामी कसैको ढाल बन्न जाने होइन, उसले आफैँ भूमि तयार गरेर लड्नुपर्छ ।'

विगत दश वर्षदेखि उनी मनमा कुनै राग/द्वेषविहीन भएर सन्न्यासीको जस्तो जीवन जिइरहेका थिए । उनको क्रान्ति अनुभव पुस्तक नै 'सत्र सालको क्रान्तिको सम्झना’ हो । बुझ्नुपर्ने कुरो के छ भने, नेपालको इतिहासमा २०१७ सालको क्रान्ति भनेर (बीपी कोइरालाको भाषामा विद्रोह) बुझे हुन्छ तर यो योग्यता र सामर्थ्य नै उनमा मात्रै पाइन्छ, जुन विद्रोहात्मक चेत थियो ।

इतिहासको सिलसिलेवर अध्ययनले के देखाउँछ भने, वि.सं. २०१७ पुस १ गते राजा महेन्द्रको ’कु’का विरुद्धमा प्रवासमा सबैभन्दा पहिलो कार्यक्रम दार्जिलिङको चोक बजारमा भएको थियो- पुस ४ गते । त्यो विरोधसभालाई विद्यार्थीको नेतृत्व गर्दै कृष्णविक्रम, दिव्यविक्रम नेम्वाङलगायतले सम्बोधन गरेका थिए । त्यसपछि तुरून्तै क्रान्ति थालनी गर्ने उद्देश्यले नेपाल प्रवेश गरेका उनले भूविक्रम नेम्वाङको नेतृत्वमा आन्दोलन सञ्चालन समिति गठन गर्दै मुक्ति सेनासमेत गठन गरे । त्यही मुक्ति सेनाले फाल्गुन १६ गते पाँचथर सुकिया पोखरीमा पहिलोपल्ट फौजी कारबाही गर्‍यो । त्यो ’एक्सन’को कमाण्डर कृष्णविक्रम थिए ।

‘सुकिया पोखरी एक्सन’ नै २०१७ सालको क्रान्तिका तर्फबाट राजा महेन्द्रको 'कु'का विरुद्ध भएको देशकै पहिलो सशस्त्र एक्सन थियो । त्यतिबेलासम्म नेपाली कांग्रेसले सत्याग्रह गर्ने भनेर भारतबाट कार्यवाहक सभापति सुवर्णशमशेरले धम्क्याइमात्रै रहेको अवस्था थियो । र, छिट्टै सत्याग्रह गर्ने पर्चाहरू मात्रै छरिरहेका थिए । अन्ततः २०१८ सालको कात्तिकबाट मात्रै नेपाली कांग्रेसले सशस्त्र क्रान्तिको बाटो लियो । तर, कृष्णविक्रम भने पूर्वी पहाडमा क्रान्ति मच्चाउँदै २०१८ सालको जेठमै पक्राउ परेका थिए । यसले स्पष्ट पार्छ, उनीहरूले सुरु गरेको क्रान्तिको प्रेरणाबाटै नेपाली कांग्रेस पार्टीले सशस्त्र क्रान्ति सुरु गरेको हो ।

अर्को आकलन के पनि गर्न सकिन्छ भने त्यसताका यदि नेपाली कांग्रेस पार्टीले सशस्त्र क्रान्ति सुरु नगरेको भए देशभरि स्वत:स्फूर्त केही दङ्गा भड्किन्थ्यो, जसको नेतृत्व सम्भवतः सिलौटीमा निर्माण भएको जनआन्दोलन परिचालन कमिटीले लिनुपर्थ्यो । र, यही आन्दोलन परिचालन कमिटी सिलौटीले देशभर क्रान्तिको यात्रा तय गर्नुपर्थ्यो ।

२०२९ सालमा सुब्बा बस्तीबाट हतियार पक्राउ पर्‍यो । निन्दाखोलाको पश्चिमपट्टि राजमार्गको उत्तरतर्फ करू किसानको झुपडी थियो । त्यसभित्र बङ्कर खनेर लुकाइएका हतियार सेनाले मध्यरातमा फेला पार्‍यो ।

सम्भवतः यसका लागि पनि उनीहरू तयारीमा थिए । यसै कालखण्डलाई इङ्गित गर्दै भवानी बरालले कान्तिपुर दैनिक (चैत २२, २०७०) मा ’बिलखबन्दमा साइँला दाइ’ शीर्षकमा भूविक्रम नेम्वाङमाथि लेख लेखेका छन्, 'भाग्यवादमा आधारित यो शासकीय परम्परामा नेम्वाङको विद्रोह नेपालको राजनीतिमा पलायनको परिभाषामा पर्छ ।’ त्यस कारण पार्टीले २०१८ सालको क्रान्ति भनेर २०१७ सालको क्रान्तिलाई बेवास्ता गरिराखेको अवस्था छ । किनभने २०१७ सालको क्रान्ति पार्टीको आह्वानमा भन्दा पनि नेम्वाङ परिवारको आह्वानमा भएको पाइन्छ ।

यही क्रान्तिमा पूरै नेम्वाङ परिवारले भाग लिएको देखिन्छ । देखिँदा कृष्णविक्रम र भूविक्रम नेम्वाङ जुन दृश्यमा देखिए, त्यहाँ असङ्ख्य छन् क्रान्तिमा होमिएकाहरू, जहाँ अनन्त दुःख पाएका पनि छन् । जीवनभरि पञ्चायतविरोधी भएर लडेकाहरू, जेलनेल, यातना, प्रवास खेपेकाहरू, शहीद भएका समाजमा प्रशस्त छन् । कति त बेघरबार भएर सडकको बास भएका पनि छन् । कि त उनीहरूको विषयमा ठूलै पुस्तक तयार गर्नुपर्छ । हैन भने कृष्णविक्रमजस्ताको इतिहास पनि बिलाएर जानेछ । कति ऐतिहासिक व्यक्तिको त निधन नै भइसक्यो ।

पार्टीले क्रान्तिको घोषणा गरेपछि पूर्वी पहाडमा क्रान्तिको गतिले तिव्रता लियो । अघिदेखिकै संलग्नता रहेका भूविक्रम नेम्वाङ, पार्टीको आह्वानपछि देवानदोर्जे थिङ, मच्छिन्द्रबहादुर केरुङ, केबी गुरुङ, सूर्यमान गुरुङ, अम्बिका केरुङ, डगलसिङ सेन आदिको नेतृत्वमा क्रान्ति अगाडि बढ्यो ।

यो इतिहासभन्दा पनि इतिहासकारको सम्झना हो । एउटा क्रान्तिकारीले युद्ध मैदानमा कस्तोकस्तो कुराको अनुभूति गर्न सक्यो भन्ने एउटा कुरा हो । कुनै बेला ग्राम्सीले भनेजस्तै इतिहास हो । उनले भनेका थिए, 'इतिहास ठूलाको मात्र लेखिन्छ । तर मर्ने, मारिने साना कार्यकर्ता नै हुनु अपवादबाहेक विश्वका कुनै क्रान्तिमा नेता मारिएका छैनन् । तर, इतिहास तिनै नेताको लेखिन्छ, तिनै महान् हुन्छन् ।' उनी तिनै भुईंमान्छेका अगुवा नेता हुन् । कृष्णविक्रम खासमा भन्ने हो भने भुईंमान्छेका नायक थिए । पूर्वाञ्चलको मेचीमा २०१७ साल पुस १ गतेपछि भएका यावत् घटना र त्यसमा लड्ने लडाकुका नायक हुन् उनी । गणेशमान सिंह, बीपी कोइरालासँग निर्वासनमा पनि बसेको कुरा बताएका छन् ।

धोवीनाथ र कृष्णविक्रमको गिरफ्तारी

यस्तै, दौडधुप र धपेडीका क्रममा २०१८ साल पनि लाग्यो । वैशाखमै दार्जिलिङमा पार्टी मिटिङ हुँदै थियो । आन्दोलनको नेतृत्वका हिसाबले त्यो मिटिङ उनले जसरी पनि भ्याउनु थियो । काशीराम आचार्यलाई साथ लिएर नेम्वाङ दार्जिलिङ लागे । काशीराम सारताप झारसाँदीवासी थिए । सिलौटीमा गोठ थियो । बहिनीज्वाइँलाई गोठ जिम्मा लगाएर उनी पार्टीको ’होल टाइमर’ बनेका थिए ।

पूर्वी तराई र पहाडबाट भागेर पुगेका सबै पार्टीका कार्यकर्ता दार्जिलिङमा थुप्रिएका रहेछन् । क्रान्ति जुन पार्टीले गर्छ, त्यसैमा लाग्ने भनेर बसेका रहेछन् । ती सबैसँग भेट भयो । त्यहाँ आन्दोलनको समीक्षा भयो । आगामी दिनमा चाल्नुपर्ने कदमका बारे विचार-विमर्श भयो । मेची-महाकाली क्रान्तिको ज्वाला दन्किने सम्भावना देखा पर्दै थियो । पर्चा वितरण गर्न सजिलो होस् भनेर दार्जिलिङमा एक थान साइक्लोस्टाइल मेसिन पनि किने । नेपाल फर्केपछि त्यो मेसिन सारताप कर्णबहादुर नेम्वाङको घरमा सुरक्षित राख्न लगाए ।

तीन दिन हिँडाएर धनकुटा चलान

कृष्णविक्रमलाई पक्रेर जोरसाल ल्याइपुर्‍याउँदा सैनिक र प्रहरी ठूलो हडबडमा देखिन्थे । जोरसाल सैनिक क्याम्पमा मुक्ति सेनाले 'आक्रमण’ गर्ने हल्लाका कारण उनीहरूलाई पक्राउ गरेको थियो । त्यसैले होला, फौजीहरू रातभर बन्दुक लिएर जाग्रम बसेका देखिन्थे । नाडीमा हत्कडीको साङ्लाले बाँधेर क्रान्किारीलाई राखेका थिए । सैनिक ब्यारेकमा तुरुङ हुँदो रहेनछ क्यार ! तुरुङमा राखिएन । तिनीहरूको निर्दयी, रुखो बोलीचाली र रवैयाले भित्रभित्रै उनीहरू डराएकाजस्ता देखिन्थे । नक्कली मुठभेड या क्रस फायरिङको बहानामा मार्छन् किजस्तो थियो । यस्ता घटनाहरू जहीँतहीँ घटित हुन्थे ।

उनीहरू पनि त साधारण आन्दोलनकारी मात्र थिएनन्, सशस्त्रधारी नै थिए । सशस्त्रलाई विपक्षी सशस्त्रधारीले जे पनि गर्न सक्दथ्यो । एक प्रकारले जङ्गली राज नै थियो । जेलभित्र पनि क्रान्तिकारी स्वभाव देखाएका कृष्णविक्रमले २०१९ साल असारमा जेलभित्रै अनशन गरेर धनकुटा जेलका हाकिमलाई नै कायल बनाएका थिए । विद्रोहका लागि कपाल नकाट्ने वाचा लिएका उनको यो विद्रोही शैलीका कारण कति हाकिम त कायल भएर सरुवा नै भएको उदाहरण पाइन्छ ।

निर्वासनका कुरा

२०१७ सालको काण्डले झापाका सीके प्रसाईं, रामबाबु प्रसाईं, तुरसा हेमरम, एलबी गुरुङजस्ता व्यक्तिको सर्वस्वहरण भयो भने सयौँ कार्यकर्ता निर्वासित भए । यसरी बतासीमा केबी भट्टराई, देवान दोर्जे, मच्छिन्द्र केरुङ भूविक्रम नेम्वाङ, कृष्णविक्रम नेम्वाङ, फत्तेबहादुर बुढाथोकीलगायत झापाका २ सयभन्दा बढी संख्यामा सतार, राजवंशी, मेचे र किसान परिवारका सदस्य पलायन भए । तिनीहरू कति आसाम गए, फर्किएनन् । यस शिविरमा कतिपटक बीपी कोइराला, गणेशमान सिंह, गिरिजाप्रसाद र तुलसी भट्टराई आएर प्रशिक्षण कार्यक्रममा आफ्ना विचार राखेको कुरा कृष्णविक्रम बताउँछन् ।

कृष्णविक्रमलाई पक्रेर जोरसाल ल्याइपुर्‍याउँदा सैनिक र प्रहरी ठूलो हडबडमा देखिन्थे । जोरसाल सैनिक क्याम्पमा मुक्ति सेनाले 'आक्रमण’ गर्ने हल्लाका कारण उनीहरूलाई पक्राउ गरेको थियो । त्यसैले होला, फौजीहरू रातभर बन्दुक लिएर जाग्रम बसेका देखिन्थे ।

क्रान्तिकालमा पार्टीले रणनीतिक स्थानका रूपमा झापाका आदिवासीका बस्तीमा हतियार राखेको थियो । कुनै ठाउँमा न्यूट्रलाइज गर्न र कतै 'सरप्राइज अट्याक’ गर्न आदिवासीका गाउँघर सुरक्षित थिए । त्यसैले सेनाले सर्च गर्दा आदिवासीहरू पक्राउ परेका हुन् ।

२०२९ सालमा सुब्बा बस्तीबाट हतियार पक्राउ पर्‍यो । निन्दाखोलाको पश्चिमपट्टि राजमार्गको उत्तरतर्फ करू किसानको झुपडी थियो । त्यसभित्र बङ्कर खनेर लुकाइएका हतियार सेनाले मध्यरातमा फेला पार्‍यो । करू किसान, करुका भाइ सजुवा किसान, दिदी बहिनी, आमा र बतासीबाट आएका चन्द्रकुमार नेम्वाङ सबैलाई सेनाले पाता फर्काएर घर खानतलासी गर्दा हतियारको रास फेला पार्‍यो । तर करू किसान निन्दाखोलाको पुलबाट हाम फालेर बतासी पुगे । यसरी भागेर धेरै कार्यकर्ता बाँचेका थिए । धुलाबारी बजारबाट २०२९ चैत ३ गते पक्राउ परेका पर्शुराम भण्डारी र उडिजा राईलाई दुई वर्ष र डीआर प्रधानलाई छ महिना चन्द्रगढी जेलमा कैद गरी छोडिएको थियो (नेम्वाङ, २०७३: ७१) ।

यसरी नेपालको पूर्वी नाकामा पनि क्रान्तिकारीहरू सक्रिय रहेर क्रान्तिमा सहभागी भएको बुझिन्छ । राजा र प्रजाबीच प्रजातन्त्र र मानवअधिकारका लागि भएका लडाइँका बारे जीवन्त व्याख्या गर्ने कृष्णविक्रम नेम्वाङलाई इतिहासको मात्र होइन, सामाजिक जीवनकै धरोहर मानिन्छ ।

अन्त्यमा, कृष्णविक्रमले भनेका दुईवटा कृति दिन सकिनँ । पहिलो, नयराज पन्तको डायरी- 'राजा, राणा र कांग्रेस' । अर्को- बाबुराम आचार्यको इतिहाससम्बन्धी विशेष महत्वपूर्ण कृति पढ्ने इच्छा अधुरै रह्यो । यस किसिमको जुझारु, अध्ययनशील इतिहास बुझेको व्यक्तिलाई २०८० साल मंसिर ३ गते हरिसिद्धि अस्पतालमा उपचारका क्रममा कृतिशेष हुन गएको सुन्दा सपना हो किजस्तो भयो । अपितु, उनमा हार्दिक श्रद्धाञ्जली । मैले सधैँ मेरा दाइ मानेका कृष्णविक्रमप्रति भावपूर्ण श्रद्धासुमन ।

कृष्णविक्रमका प्रकाशित कृतिहरू

१. डायरीमा बेलायत (२०७०)
२. सत्र सालको क्रान्तिको सम्झना (२०७६ )
३. आक्षेप र पाठक प्रतिक्रिया (२०७२)
४. स्मृतिमा बीपी आन्दोलन (२०७३)
५. सत्र सालको क्रान्तिको सम्झना (२०७६, दोस्रो संस्करण)
६. इतिहास पहिचान, प्राचीन् नेपाल, किराँत र लिम्बू इतिहास (२०७८)
७. लिम्बू इतिहास : तिब्बती, लेप्चा, कोच, सेन र राय सम्बन्ध (२०८०)

(यसमा लेखिएका विषय कृष्णविक्रमका कृति र उनीसँग सम्बधित लेखबाट लिइएका हुन् । यसमा लेखकले सम्पादन मात्र गरेका छन्)

प्रकाशित मिति: मंगलबार, मंसिर ५, २०८० १८:११