राजनीति नघुसाएरै रुकुम-जाजरकोटको घाउमा मल्हम लगाउने कि !

A+ A A-

मोबाइलमा अलार्म राखिएको हुँदा ६ बजेको संकेत गर्दै धुन बज्यो । त्यसले निद्रा बिथोल्यो भनौँ या खुलायो । झ्यालको एउटा पल्ला खुल्लै राखिएको भएर बाहिरबाट हल्का चिसो हावाभित्र आइरहेको थियो । छेउमा राखेको पातलो ब्ल्याङ्केट आफूतिर तानेर ओढेँ । एकछिनमा मोबाइल फोनमा घन्टी बज्यो । साथीको रहेछ ।

फोन उठाउँदा ऊ भावुक सुनियो । मनको उकुसमुकुस सुनाउन फोन गरेको रहेछ । ‘बाबाको पाखुरी र बलले बनाएको एउटा इतिहास, जहाँ हामी दुई भाइ, ७ दिदी र एउटी बहिनीको पखेटा पलाए । जीवनको माया, आत्मीयता र झन्डै दुई दशक लामा याद जोडिएका थिए । सबै सकिए । २० वर्षे पुरानो इतिहास २०८० सालको भूकम्पसँगै अन्त्य भएको छ । प्रकृतिका अगाडि कसैको केही लाग्दो रहेनछ’, ऊ भन्दै गयो, ‘प्रकृतिको लिला स्वीकार्नुको विकल्प रहेनछ ।’

केहीबेरको वार्तालाप पछि फेरि फोन सम्पर्क गर्ने गरी हामी छुट्टियाैँ । तर, मेरो मनमा धेरै कुरा खेल्न थाले । उसको दुःख सुनेर मलाई पनि कताकता पीडा महसुस भयो । जाजरकोट स्थायी घर भएको उसको परिवार पनि १७ कात्तिक मध्यरातको भूकम्पबाट प्रभावित भएछ । गाउँघरमा मेलापात गरी जीवीकोपार्जन गर्ने उसको परिवारलाई भूकम्पले पारेको क्षतिले ठूलै पीडा दिएको थियो ।

विश्वका धेरै देशको तुलनामा जमिनमुनिको प्रकोप अर्थात् भूकम्पीय जोखिमका दृष्टिकोणबाट नेपाल ११औँ जोखिमयुक्त क्षेत्रमा पर्दछ । १९९० साल माघ २ को विनाशकारी भूकम्पको सम्झनामा वर्षेनि राष्ट्रिय भूकम्प सुरक्षा दिवस मनाइँदै आएका छौँ । २०७२ वैशाख १२ गते गएको अर्को ठूलो भूकम्पको क्षति कहालीलाग्दो थियो । आठ वर्षपछि जाजरकोट र रुकुम पश्चिमलाई ठूलो धक्का दिने गरी अर्काे विपत्ति थपिएको छ ।

विभिन्न कालखण्डमा बहुप्रकोपीय जोखिम सामना गर्दै ढल्दै र उठ्दै आफ्नो लयमा फर्किएको देश पुनः भूकम्पीय प्रकोपमा परेको छ । भूकम्पबाट १५५ भन्दा धेरैको ज्यान गइसकेको छ । अझ डरलाग्दो कुरा तीमध्ये आधाभन्दा धेरै अर्थात् ८३ जना बालबालिका छन् । जाजरकोट केन्द्रविन्दु भएर गएको भूकम्पबाट जाजरकोट र रुकुम पश्चिममा भौतिक तथा मानवीय धेरै क्षति पुगेको छ ।

प्रभावित क्षेत्रमा हाल राहत वितरण र पुनर्स्थापनाको काम जारी छ । ती भैगोलिक विकटता, विपन्न बस्ती, अवसर लगभग शून्यता रहेका भूगोल हुन् । जीवीकोपार्जन र जीवनयापनका लागि पनि कष्टकर स्थान हुन् । त्यसमाथि प्राकृतिक विपत्तिले पारेको प्रभाव सुन्दा र टेलिभिजनमा हेरिरहँदा मन भारी हुन्छ । बालबालिकाको विजोग देख्दा जोकोहीको आँखा रसाउँछ । लाग्थ्यो, कुनै दैविक वा अद्भूत शक्ति आफूमा भएको भए सबै राम्रो बनाइदिँदो हुँ । देशको अवस्था सम्झिएँ । अनि, भूकम्प प्रभावितहरूको कष्टपूर्ण अवस्था सम्झिएँ । अल्पायुमै मृत्युवरण गरेका आफन्तको पीडाले कति छटपटी हुँदो हो । धेरैका परिवारिक खुसी ओइलाएका छन् । घाइते हुने र वर्षौंदेखि बस्दै आएको घर भत्किनेका बेचैनी बिर्सनलायक छन् । भूकम्पले मानवीय र भैतिक अतुलनीय क्षतिसँगै कयौँ आफ्नोपन, स्मरण, खुसी, सपना, भावसमेत विध्वंश बनाएको छ ।

जाडो दिनदिनै बढिरहेको छ । चिसोको सिरेटो खाँदै खुला आकाश र चिसो भुइँमा भोकभोकै वा अल्पभोजनमा रात बिताउन विवश बिरामी, गर्भवती-सुत्केरी, वुद्धवृद्धा र बालबालिकाको कहर निकै कष्टकर छ । देशको अहिलेको अवस्था आर्थिकदेखि विविध कारणले नाजुक रहेकोमा सायदै कसैको विमति होला । बारम्बारको भूकम्पले नेपाल उच्च जोखिममा रहेको पुष्टि गरिदिएको छ । त्यस्तै, नेपालले विगत तीन दशकयता थुप्रै प्राकृतिक प्रकोपका घटना भोगेको छ । विपत्ति भनेर आउने पनि होइन ।

तर, हाम्रो नीति, नियम, योजना र कार्यान्वयन, भूकम्प प्रतिरोधात्मक एवं विपद्‌ व्यवस्थापन केन्द्रित किन हुन नसकेका होलान् ? प्रश्न उठ्छ बारम्बार । विपद्‌को यो दु:खद् क्षणमा राज्य, दल र समाजका सम्पूर्ण अंग बिनाआग्रह पीडितकेन्द्रित हुन जरुरी छ । वित्तीय स्रोतको अभावका नाममा पीडितले पाउनुपर्ने राहत र उद्धारमा कुनै अलमल नहोस् । कुनै आग्रह वा पूर्वाग्रह नहोस् । अनि, पहुँचका आधारमा राज्यको सहायता पाउने वा नपाउने पनि नहोस् । मानवीय सहायतामा कुनै राजनीति नहोस् ।

नेपालले हरेक वर्ष भोग्दै आएका भूकम्पजस्तै प्राकृतिक प्रकोप र विपद्‌ व्यवस्थापनका लागि आवश्यक उद्धार र राहत सामग्रीको जोहो तथा भण्डारण अपरिहार्य छ । नेपालका लागि भूकम्प स्थायी जोखिम रहेकाले यसबाट हुन सक्ने जनधनको क्षति न्यूनीकरण गर्ने स्थायी रणनीति नेपालको आवश्यकता हो । क्षतिग्रस्त क्षेत्रको एकीकृत कार्ययोजना बनाएर काम गर्नुपर्ने र दीर्घकालीन बसोबासका लागि सरकारले दिने आर्थिक राहतको टुङ्गो लगाउनुपर्ने देखिन्छ । विपद् व्यवस्थापनदेखि जोखिम न्यूनीकरणसम्म सरकारले केन्द्रीय तहबाट बढाउनुपर्ने देखिन्छ ।

भूकम्पबारे पर्याप्त जानकारी नहुँदा नेपालमा बढी क्षति हुने गरेको जानकार बताउँछन् । कमजोर भैतिक संरचना, अव्यवस्थित बस्ती, निर्माण संहिता विपरीतका भवनलगायतका कारणले जोखिम बढाउँदै लगेको छ । घटना घटेपछि मात्र राहत र उद्धारमा केन्द्रित हुनु, विपद्‌ व्यवस्थापनका लागि आवश्यक स्रोतसाधन, जनशक्ति र संस्थागत संरचनाको व्यवस्था गर्न नसक्नु, विपद्‌ व्यवस्थापनमा जोखिम न्यूनीकरणभन्दा विपद्‌ प्रतिकार्यलाई बढी जोड दिनु हाम्रा कमजोरी हुन् ।

जोखिम व्यवस्थापनका लागि स्रोतसाधनको कमी, दुर्गम र कठिन भौगोलिक अवस्था, भौतिक पूर्वाधारको कमी, विपद् जोखिम न्यूनीकरणमा पर्याप्त प्रचार-प्रसार, जनचेतनाको कमी हुनु, आधुनिक प्रविधि, उपकरण र यन्त्रको अभाव, योग्य र तालिमप्राप्त सम्बन्धित व्यक्तिको कमी खास समस्या हुन् । त्यस्तै, अव्यवस्थित बस्ती, विपद् व्यवस्थापनको क्षेत्रमा कार्यरत सबै निकायबीच समन्वयको कमी, काम र जिम्मेवारीको उचित बाँडफाँट हुन नसक्नु, पर्याप्त बजेटको अभाव हुनु, विपद्को पूर्वसूचनामा आधुनिक प्रविधिको प्रयोग हुन नसक्नुजस्ता समस्या पनि उत्तिकै छन् । विपद्‌बाट हुने मानवीय, आर्थिक-सामाजिक र प्राकृतिक क्षतिलाई न्यूनतम गर्नु हाम्रो मुख्य चुनौती हो । तत्काल उद्धार तथा राहत व्यवस्थापनमा जुट्नु आफैँमा मानवीय धर्म पनि हो ।

सरकार जनताप्रति उत्तरदायी हुनुपर्छ । सँगै यो देशका हरेक नागरिकको भूमिका पनि विपद्लगायत विषम परिस्थितिमा महत्त्वपूर्ण हुन्छ । त्यसैले हामी सबैले भूकम्प प्रभावित क्षेत्रमा सहयोग गर्नुपर्छ । एकमुष्ठ पालिकास्तरबाट अत्यावश्यक वस्तुसहितको सेवा र सहयोग गर्नुपर्छ । आपत्‌कालीन प्रतिक्रियात्मक कार्यमा अत्यावश्यक निरन्तर सेवा प्रवाह भइरहेको छ । अप्रिय घटनाले पोलेको गाउँबस्तीमा थोरै भए पनि राहत र सहयोग लैजान निस्वार्थ भावनाले सरिक हुन जरुरी छ । भूकम्पमा आफन्त गुमाएर पीडामा रहेका प्रभावितको मनमा थोरै भए पनि हामीले मल्हम लगाउनै पर्छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक ३०, २०८० १७:१९