बालबालिकालाई ‘तँ’बाट ‘तपाईं’को सम्मान दिलाउन ६ दशक बिताएका शान्तदास बा

A+ A A-

तिहारको रमझमकैबीच मंगलबार दिउँसो आएको एउटा खबरले निराश बनायो– ‘बालसाहित्य रत्न शान्तदास मानन्धर अब हामीमाझ रहनुभएन ।’ बिदामा साथीभाइ भेटघाटकै क्रममा फुर्सदमा फेसबुक स्क्रोल गरिरहँदा वरिष्ठ कलाकार तथा नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्वकूलपति केके कर्माचार्यको पोस्ट देखेर एकछिन भनन भयो ।

गत शनिबारमात्रै मानन्धरको साहित्यिक छत्रछायाँमा हुर्केका रंगकर्मी तथा बालसाहित्य सर्जक केदार श्रेष्ठसँगको भेटमा उहाँ बिरामी भएको कुरा थाहा पाएको थिएँ । केहीछिनको भलाकुसारीमा हामी उहाँ निको भएर पुनः पहिलेजस्तै तगडा हुने र उहाँसँग बालसाहित्यका विविध पाटाबारे बहस गरेर हामीले त्यसलाई अभिलेख गर्नेसम्मका योजना बुनेका थियौँ । निकै पहिलेदेखि नै म पनि शान्तदासको बालसाहित्य र पत्रकारितामा अहिलेसम्मको मिहिनेतलाई लिएर लामै अन्तर्वार्ता गर्ने योजनामा थिएँ । खैर, त्यो अब योजनामै सीमित हुने भयो ।

९० वर्षको उमेरमा धर्तीबाट बिदा भएका बालसाहित्य रत्न शान्तदास मानन्धरको योगदानको चर्चा जति गरे पनि अपुरो होलाझैँ मलाई लाग्छ । यो सानो सम्झना आलेखमा पनि उहाँबारेका सबैकुरा समेट्न सकुँला कि नसकुँला भनेर त्यसै अलमलमा परेको छु ।

नेपाली बाल साहित्य लेखन, बाल पत्रकारिता, प्रकाशन, सम्पादन, अनुवाद र प्रचारप्रसारमा उहाँजत्तिको लगनशील मानिस मैले आजसम्म भेटेको छैन । बालबालिकाका सर्वाङ्ग हक–हित र साहित्यमा आफ्नो जीवन समपर्ण गर्नुभएको थियो शान्तदासले ।

बालसाहित्य पढ्दै हुर्केको मैले ८, ९ कक्षा पढ्दाताका नै शान्तदास र उहाँको कामबारे थाहा पाएको हुँ । खगेन्द्र संग्रौलाका बालसाहित्यको अध्ययन गर्दा गुरु शान्तदासकैका कारण आफू बालसाहित्यमा लागेको भन्ने उहाँका कुराहरू पत्रपत्रिकामा पढेपछि म शान्तदासका बालसाहित्य र पत्रकारितामा पाठकका रूपमा जोडिन पुगेको थिएँ । बाल पत्रकारिताकै शिलशिलामै शान्तदाससँग ३–४ पटक उहाँको निवासमै र पछिल्लो समय आक्कलझुक्कल केही साहित्यिक कार्यक्रममा बरोबर भेटभइरहन्थ्यो ।

बालबालिकालाई निकै माया गर्ने र बालबालिकालाई पनि ठूलालाईझैँ तपाईं भन्नुपर्छ भन्ने र त्यस कुरालाई आफू सम्बद्ध संघ–संस्थामा उहाँले त्यस कुरा अवलम्बन गरेर व्यवहारमा समेत उतार्नुभएको थियो । यसो भनिरहँदा उहाँ बालमैत्री समाज र बालमैत्री विकासका लागि मार्गदर्शक हुनुहुन्थ्यो । आफू सरिक विद्यालय, भेला, गोष्ठी र कार्यक्रमहरूमा समेत यो कुरा उहाँको केन्द्रमा रहने गरेको थियो । जुन कुरा उहाँका बालसाहित्य, बालपत्रिका ‘बालकोसेली’ र बालसाहित्यको प्रवर्द्धनका खातिर लेखिएका लेखहरूमा समेत स्पष्ट छ । बालबालिकालाई तँ हैन, तपाईं भन्नुपर्छ भन्ने अभियान चलाउनुभएका शान्तदास बाले त्यो मान्यताको कार्यान्वयनका लागि ६ दशक बिताउनुभएको थियो । उहाँ सानालाई सम्मान, ठूलालाई माया गर्नुपर्ने धारणा राख्नुहुन्थ्यो ।

बालसाहित्य कोरा मनोरञ्जन मात्र नभई हाम्रै समाजको यथार्थमा आधारित हुनुपर्ने कुरामा उहाँ सधैँ जोड दिनुहुन्थ्यो । ‘बालसाहित्य कस्तो हुनुपर्छ ?’ भनेर बालसाहित्यकार वा यस क्षेत्रमा लाग्न चाहनेले प्रश्न गर्दा उहाँ बालसाहित्यकारलाई आमा र बालसाहित्यलाई नानीसँग तुलना गरेर बुझाउनुहुन्थ्यो ।

उहाँका लागि बालसाहित्य घरमा पाकेको मीठाे खाना थियो । जुनसुकै आमालाई आफ्नो नानीले मीठाे खानेकुरा खाओस्, त्यसमा ढुंगा नलागोस् भन्ने कुराको हेक्का हरेक अभिभावकलाई हुने उहाँ सुझाउनुहुन्थ्यो । असल बालसाहित्य बालबालिकालाई मीठाे खानाझैँ हुने र जुन कुरा खाएपछि आनन्द आउने, मनै हरहराउने खानाझैँ हुने भन्दै उहाँ मुस्कुराउनुहुन्थ्यो । उहाँका साना साना कुरा सम्झँदा पनि अहिले त्यसबेला कुनै दार्शनिककाजस्ता लाग्ने कुराहरू अहिले बल्ल मेरो समझमा आउँदैछन् । बालबालिकाको क्षेत्रमा लाग्ने, लाग्न चाहने जोकोहीलाई उहाँका कुराहरू पक्कै गहन एवं तार्किक लाग्नेछन् ।

बालबालिकालाई फूलबारीका फूलझैँ निष्फिक्री फूल्न दिनुपर्ने उहाँ बताउनुहुन्थ्यो । त्यसमा अभिभावकको हेरचाह र गोडमेल त छँदै छ । प्रगतिशील बालसाहित्यले बालबालिकालाई हित गर्ने र त्यस कुराले देशको विकास र समृद्धिमा मद्दत गर्ने उहाँ भनिरहनुहुन्थ्यो ।

बालकोसेली प्रकाशनबाट छापिएका विभिन्न आकारप्रकारका बाल पुस्तक, कमिक्स र कविताका पुस्तकमा भएको प्रयोग हाम्रो समयभन्दा निकै अघिको कुरा भएजस्तो लाग्छ मलाई । जुन कुरा अवलम्बन गर्न नेपाली बाल प्रकाशनहरूलाई वर्षौं लाग्ने छ । युद्धप्रसाद मिश्र, श्यामप्रसाद शर्मा, रामबाबु सुवेदी, दिनेशराज पन्तदेखि खगेन्द्र संग्र्रौला र पछिल्लो छिमलका बालवयका नवलेखकलाई समेत बालसाहित्य र बाललेखनमा सरिक गराउन उहाँले पुर्‍याएको योगदान अतुलनीय नै छ ।

विद्यालयमा प्रधानाध्यापक भएका बेलासमेत सहजकर्ता एवं बालबालिकासँगै घुलमिल भएर उहाँले बालबालिकालाई सिर्जना कर्ममा सरिक गराउनुभयो । दस–पन्ध्र वर्ष उहाँले अध्ययन अध्यापनमा विद्यालयका बालबालिकासँग बिताएको उहाँका निकटस्थ बताउँछन् । बालसाहित्य प्रकाशनपूर्व बालबालिकालाई नै त्यसबारे पढाउन र सुनाउन उहाँ सदैव सरिक हुनुहुन्थ्यो । भविष्यका असल नागरिक हुर्काउन विद्यालयमा बालसाहित्य, कथावाचनदेखि बालबालिका स्वयंलाई सहभागी बनाएर बालसाहित्य सिर्जनामा कर्ममा जोडिनुभएको थियो । सामुदायिक रेडियो सगरमाथामा एक वर्षसम्म बालकार्यक्रमार्फत कथा वाचन गरी उहाँले अडियोको संसारबाट बालसाहित्यको श्रीवृद्धि गर्नुभएको थियो । आफ्नै बालपत्रिका ‘बालकोसेली’का पाठकहरूको क्लब बनाउनेदेखि विभिन्न स्कुल, संस्थामार्फत उहाँले सयौं बालसाहित्यकार हुर्कने वातावरण बनाउनुभयो ।

आफ्नो उमेरको धेरैजसो समय बालसाहित्य र बाल हकहितमा समर्पित गर्नुभएका शान्तदास दसैंको आसपासमा बिरामी हुनुभन्दा अघिसम्म पनि बालसाहित्य लेखन, प्रकाशन र सम्पादनमा तल्लिन हुनुहुन्थो । बालकोसेली बन्द हुँँदासमेत कार्यशालाको कोसेलीबाट, आफन्तीका कथा, नानीहरूसँग लगायतका स्तम्भमार्फत सामाजिक सञ्जालमा देखिएको उहाँको सक्रियताले त्यस कुरालाई छर्लंगै पार्छ ।

शान्तदासको अर्को विशेष क्षमता भनेको चित्रकला हो । बालकोसेली पत्रिका र बालकोसेली प्रकाशनबाट छापिएका थुप्रै पुस्तकमा उहाँले चित्र कोर्नुभएको छ । चित्रकार व्यस्त हुँदाका बखत वा आफूलाई केही गरौँ भन्ने लागेको बेला उहाँको मसी र कूची कागजमा सर्सराइहाल्थ्यो । बालसाहित्यमा नभई नहुने चित्रकला बुझेको र आफैँ चित्रकला गर्ने मानिस हुनुहुन्थ्यो उहाँ । उहाँसँगका प्रत्येक भेटमा उहाँ निकै स्फूर्त देखिनुहुन्थ्यो । उहाँलाई कहिल्यै खाली बसेको देखिएन ।

कहिले सम्पादन, कहिले लेखन र कहिले किबोर्डमा टाइप गर्नेदेखि डिजाइन र छापाखानाको काममा समेत लागेको फेला पार्न सकिन्थ्यो । प्रख्यात डेनिस परिकथाकार हान्स एन्डरसनको कथ्य शैलीमा उहाँको लामो कथा ‘कमिलाले सुनाएको मुसाको दुलाको कथा’ लेख्नेदेखि विश्वसाहित्यका थुप्रै बालकथाहरू अनुवाद गर्ने श्रेय शान्तदासलाई छ । रुम टु रिडको स्थापनाकालदेखि सायद ३ देखि ४ वर्षको अवधिमा हुनुपर्छ, उहाँले परामर्शदाता एवं सम्पादकका रूपमा दुई सयभन्दा बढी बालपुस्तकको सम्पादन गर्नुभएको थियो । रुम टु रिडकै बाल पुस्तकमार्फत केही बालसाहित्यकारका पहिलो पुस्तकको सम्पादन गर्ने श्रेय पनि उहाँमै छ ।

२०२२-२३ सालदेखि बालसाहित्य सिर्जना र प्रकाशनमा जोडिनुभएका उहाँले पुरानो पत्रिका ‘बालपोष’ हुँदै २०३९ सालमा बालकोसेली प्रकाशनको स्थापना र बालपत्रिका ‘बालकोसेली द्धैमासिकको प्रकाशन थालनी गर्नुभयो । पछि नेपाल भाषाको बालकोसेली ‘मचाक्यब’ मार्फत बालपत्रकारितामा शान्तदासले लगाएको गुन बिर्सनै नसकिने किसिमको छ ।

पछिल्ला कार्यक्रममा बालसाहित्यकारहरूमाझ चर्चापरिर्चा चल्थ्यो । बेलाबखत विभिन्न बाधा–अड्चनका बाबजुद प्रकाशन रोकिए पनि कोभिडकालसम्म निरन्तर आइरहेको बालकोसेलीको एक सय अंक हेर्ने धेरैको चाहना थियो । सयौं अंकको बालपत्रिकालाई विशेष बनाउन उहाँ तम्तयार रहेको खबर उहाँका निकटबाट पाइएको थियो । तर त्यसैक्रममा उहाँ मंगलबार आफैँ हामीबाट बिदा हुनुभयो ।

गत जेठमा नेपाली बालसाहित्यमा उहाँको योगदानलाई कदर गर्दै बालसाहित्य प्रवर्द्धनमा समर्पित दसभन्दा बढी संस्थाले सामूहिक रूपमा उहाँलाई बालसाहित्य रत्न उपाधि दिइएको थियो । २०७५ सालमा जगदम्बा श्रीबाट विभूषित शान्तदासका आजसम्म ७० भन्दा बढी बालपुस्तक प्रकाशित छन् । २०७० सालमा पहिलो पारिजात सम्मानसमेत पाउनुभएका उहाँले ९० वर्षको उमेरमा धर्तीबाट बिदा हुँदा हिसाबै गर्दा त आफ्नो छ दशक पूरै बालसाहित्य र प्रवर्द्धनमा बिताउनुभएछ ।

बालबालिकाको क्षेत्र त्यसै त अपहेलित छ, अझ त्यसैमा केही गर्छु भन्ने मात्र नभइ त्यसमै समर्पित भइ आगामी पुस्तालाई समेत बाटो देखाउने वरिष्ठ बालसाहित्य सर्जक, गुरुबा शान्तदासलाई पुनः नमन । शान्तदास सर, तपाईंले देखाएको बाटोमा हामी कदापि विचलित नभइ नवीन नेपाली बालसाहित्यको सिर्जनामा तल्लिन रहनेछौँ । अलबिदा, शान्तदास बा ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, कात्तिक २९, २०८० ०६:३९