टिकटक बन्द गरेर सामाजिक मर्यादाको स्खलन रोकिएला र सरकार ?

A+ A A-

टिकटकमा रमाइरहेकाहरूलाई २७ कात्तिकको सरकारी निर्णयले दुःखी बनायो । सामाजिक सञ्जालको रूपमा प्रयोग भइरहेको टिकटकले सामाजिक सद्भाव एवं सामाजिक वातावरणमा नकारात्मक असर पारेकोभन्दै सरकारले टिकटक प्रयोगमा रोक लगाउने निर्णय लिएको छ । यो निर्णयलाई लिएर सिंगो समाज विभाजित छ । टिकटक बन्द गर्ने सरकारी रवैयाको पक्ष र विपक्षमा बहस भइरहेको छ । सामाजिक सञ्जालमा आएका प्रतिक्रियालाई विश्लेषण गर्दा सरकारी निर्णयको स्वागत गर्नेको संख्या पनि उल्लेख्य देखियो । टिकटक बन्दलाई अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता हननको विषय मान्दै विरोधका स्वर पनि उत्तिकै सुनिएका छन् ।

चिनियाँ स्टार्टअप कम्पनीले सन् २०१६ मा सुरु गरेको टिकटकले विश्व बजारमा डिजिटल कन्टेन्ट निर्माण गर्न प्रयोगकर्तामाझ आफूलाई सबैभन्दा लोकप्रिय बनायो । नेपालमा पनि कोभिड महामारीपछि फस्टाएको यो प्लेटफर्म प्रयोग गर्नेको जमात दिनानुदिन बढ्दो पाइन्थ्यो । कतिपयले सिने र गायन कलाकारको नक्कल गर्दै आफनो प्रतिभा देखाउने थलो बनाए त कतिपयका लागि आफ्नो लुकेको कला देखाउने माध्यम पनि बन्यो टिकटक । यो डिजिटल दुनियाँमा आफ्नो प्रोडक्ट प्रमोशनको राम्रो माध्यम थियो, टिकटक । सँगै, सजिलोगरी पैसा आउने ठाउँ भन्दै जस्तोसुकै हर्कत, तर्क वितर्क गर्ने भिडले पनि टिकटकलाई मागीखाने भाँडो बनाएकाे थियो भन्दा अतिशियोक्ति नहोला । त्यसैलाई छाडा र असामाजिक गतिविधिका रूपमा व्याख्या गर्न सरकारलाई सहज भयो । अनि, यो निर्णयमा पुगेको देखिन्छ ।

टिकटकभन्दा मल्टी फङ्सन भएको फेसबुक र इन्स्टा रिल्सले असर नगर्नेलाई टिकटकले कसरी असर गर्‍याे भन्ने कुरा विश्व सन्दर्भबाट पनि हेरिनुपर्छ, भूराजनीतिक आँखाबाट हेर्दा अझ छर्लङ्ग हुन्छ ।

सन्दर्भ नेपाली टिकटक प्रयोगकर्ताले के गरे, कसो गरेभन्दा पनि विश्व बजारमा टिकटकको लोकप्रियतासँग अत्तालिएको मेटाले फेसबुक रिल्स र इन्स्ट्रा रिल्स ल्यायो । कमोडिटी मार्केटमा आफनो उत्पादनमार्फत कब्जा राख्दै आएका चीन र अमेरिकन कम्पनीका बजार प्रतिस्पर्धालाई सम्बन्धित देशका मौलिक कानुन र विदेश सम्बन्धहरूमार्फत सक्रिय गराइसकेका छन् । अमेरिकन ब्लकमा उभिएर आर्थिक सहायता र अरु धेरै सम्बन्ध राख्ने देशहरूलाई चिनियाँ कम्पनी टिकटक प्रतिबन्ध लगाउन लगाइएको छ । यस्तै, वी च्याटलाई लगाइएको प्रतिबन्धमाथिको प्रश्न एकातिर होला तर टिकटकभन्दा मल्टी फङ्सन भएको फेसबुक र इन्स्टा रिल्सले असर नगर्नेलाई टिकटकले कसरी असर गर्‍याे भन्ने कुरा विश्व सन्दर्भबाट पनि हेरिनुपर्छ, भूराजनीतिक आँखाबाट हेर्दा अझ छर्लङ्ग हुन्छ ।

हो, नेपाली प्रयोगकर्ताले सामाजिक सञ्जाललाई मनलाग्दी ढंगले प्रयोग गरिरहेका छन् । त्यसले सामाजिक मर्यादामा आँच पुग्ने, अनेक विवाद उत्पन्न हुने र विकृतिजन्य गतिविधि पनि भएका पक्कै हुन् । तर, त्यसको उपचार नियन्त्रणभन्दा पनि नियमन हुनुपर्थ्यो । सामाजिक सञ्जालको संवेदनशीलतालाई बुझेर कडाइ गरिनुपर्ने प्रयोगकर्ताको आशयलाई कदर गर्ने हो भने टिकटक, फेसबुक, एक्सजस्ता सामाजिक सञ्जाल नेपालमा दर्ता गर्ने र कार्यालय राख्ने व्यवस्था गरिनुपर्ने हुन्छ । त्यसरी हेर्दा बन्द गर्नुलाई समाधान मान्न नसकिने धेरैको राय सामाजिक सञ्जालमा छताछुल्ल छ ।

व्यक्तिगत रूपमा म पनि टिकटकको प्रशंसक भने होइन । पछिल्लो ३/४ वर्षयता प्रहरीमा परेका करिब १७ सय साइबर अपराधका उजुरीमध्ये टिकटकसँग सम्बन्धित ठूलो संख्या छ । त्यसमा पनि विशेष गरेर महिलाद्वेषी वा महिलालाई पीडित बनाएका सामग्री धेरै रहेको विभिन्न तथ्यांकले देखाउँछ । यहाँ समस्या व्यक्तिमा हो कि माध्यममा भन्ने प्रश्न उब्जिन्छ । चिठीपत्रसँग त्यति आत्मियता नगाँसेको मेरो पुस्ताले हटमेल, याहु, हाइफाइ, जिमेलसँग फ्रेण्डसिप गाँस्दै फेसबुक, ट्वीटर, इन्स्टा र पछिल्लो समय टिकटकलाई आफनो सुखदु:ख पोख्ने माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्दे आएको थियो । यहि प्लेटफर्मका कारण कतिपयले यसको सदुपयोग पनि गरे र कतिपयले दुरूपयोग । दुरूपयोगको परिणाम अपराधसम्म पुग्यो र प्रहरीको उजुरीको रूपमा पूग्दा कति हिरासतमा पनि पुगेका छन् ।

समस्या सञ्जाल हो कि व्यक्तिको मानसिकताभन्ने हेक्का हुन पनि जरुरी देखिन्छ । आज टिकटकमा देखिएको समस्या भोलि अन्य एपमा देखिएला अनि के सबै बन्द गर्दै जाने ?

फेरि पनि प्रश्न माध्यम गलत कि प्रयोगकर्ता ? माध्यम दोषी हो भने टिकटक मात्रै कसरी समाजमा अराजकता फैलाउने सञ्जाल बन्यो ? आज टिकटकप्रति आकर्षित बनेको कानुन भोलि अन्य सामाजिक सञ्जालप्रति आकर्षित नबन्ला भन्न सकिन्न । एआइको जमानाका मेटार्भसका प्रयोगकर्ता हामी अहिलेको कुण्ठित कानुनले के इ ग्लोबलमा खरो उत्रिन सकिएला त ? अथवा, यस्ता निर्णयले व्यक्तिको आत्मसम्मान, सिर्जनात्मक लेख, कला गोपनियताको हक, अन्तरंग गरिएका कुराकानी आफूमै निहित हुन्छ वा फिर्ता पाइन्छ भन्ने पनि तर्क होला ।

एक क्लिकका भरमा प्रयोगकर्ताकै इज्जतमा धावा बोलिएका कतिपय ब्ल्याकमेलिङले कैयौँको पैसा मात्रै सकिएको छैन, इज्जत गएको छ । कैयौँलाई आत्महत्या गर्न बाध्य बनाएका उदाहरणसमेत छन् । यही संवेदनशीलतालाई मध्यनजर भन्दै टिकटकका कारण साइबर अपराधका घटनाहरू बढेपछि यसलाई नियमन गर्नेबारे बहस चलेको थियो । तर यसअघि आएको सूचनामा सरकारले सामाजिक सञ्जाल कडाइका साथ नियमन गर्न लागेको भन्ने थियो, नियन्त्रण हैन भनिएको थियो । नेपाली समाज तिहारको रमझममा रमाइरहेका बेला आएको सरकारको हठात निर्णयले पुनः एकपटक समाजलाई दुई पक्षमा बाँडेको छ । एकअर्काको विरोधमा पाैँठेजोरी चलिरहेको छ, समाजिक सञ्जाल यसै विषयले रंगिएको छ ।

त्यसो त नेपालमा जे जति कारणले टिकटक बन्द गरियो अन्य विभिन्न २७ देशले पनि आंशिक वा पूर्ण रूपमा टिकटकलाई बन्द गरेको पाइएको छ । आफूलाई अब्बल लोकतन्त्रिक मुलुक तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हवाला दिने अमेरिका, फ्रान्स, क्यानडा, बेलायतले टिकटकको प्रयोगलाई आंशिक रोक लगाएका छन् । यो चिनियाँ कम्पनी भएकाले उनीहरूले यसलाई राष्ट्रिय सुरक्षाको मामिला बनाएका छन् । जसका कारण सरकारी कर्मचारी र निकायलाई प्रयोगमा रोक लगाइएको छ ।

हाम्रै छिमेकी मूलुक भारत र अफगानिस्तान लगायतका देशले टिकटकलाई प्रतिबन्ध नै लगाएका छन् । सरकारको गोपनीयता भंग हुने, राष्ट्रिय सुरक्षा र डाटा सुरक्षाको चिन्ता व्यक्त गर्दै ती देशले यसमाथि प्रतिबन्ध लगाएका हुन् । भारतले सुरक्षामा प्रतिकूल असर पार्नेभन्दै टिकटकलगायत अन्य चिनिया एपहहरूमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । यस्तै, अफगानिस्तानले इस्लामिक कानुनसँग मेल नखाने भन्दै सन् २०२२ मा टिकटकमाथि प्रतिबन्ध लगाएको थियो । यस्तै, अस्ट्रेलिया, बेल्जियम, डेनमार्क, न्युजिल्याण्ड, नर्वेले सुरक्षा संयन्त्रदेखि विभिन्न कारण देखाउँदै टिकटकमाथि प्रतिबन्ध लगाएका छन् । अमेरिका तथा बेलायत लगायतका केही मुलुकमा सरकारी डिभाइसहरूमा प्रतिबन्ध लगाइएको छ ।

फेक एकाउण्ट खोलेर जसले जे गरे पनि हुनेगरी सजिलो बनेको टिकटकको सदुपयोगभन्दा पनि दुरूपयोगको बाछिटाको कारण सरकारले बन्दको निर्णयमा पुगेको बुझिन्छ । सरकारी अधिकारीले पनि त्यसै भनेका छन् । तर समस्या सञ्जाल हो कि व्यक्तिको मानसिकताभन्ने हेक्का हुन पनि जरुरी देखिन्छ । आज टिकटकमा देखिएको समस्या भोलि अन्य एपमा देखिएला अनि के सबै बन्द गर्दै जाने ? टिकटकले कमजोर तथा सानो बर्गका लगानीकर्तालाई व्यवसाय गर्न र आफ्नो प्रचारप्रसार गर्न सजिलो बनाएको थियो । मूलधारमा स्पेस नपाएकाहरूले प्रतिभा प्रस्फुटन गर्ने अवसरले सेलिब्रिटी बन्ने धोकोलाई पूरा गरिदिएको थियो । ठूला व्यवसायिक लगानीकर्ताले पनि रेडियो, टेलिभिजन, पत्रपत्रिकामा विश्वास गर्नुभन्दा यस्ता प्लेटर्फम प्रयोग गरेर व्यवसायिक लाभ लिएको पाइन्थ्यो ।

पपुलारिटीको माध्यम टिकटक बन्द गर्ने सरकारको यो निर्णयमा मेरो मत बन्द गरिनु हुन्न नियमन गर्ने हो भन्नेमा नै रहन्छ । यद्यपि, म व्यक्तिगत रूपमा टिकटकको फ्यान हैन । न त नियमित प्रयोगकर्ता नै हो । मन पर्ने नपर्ने भन्नेमा रोज्नु परे मन नपर्ने नै रोज्छु । कुरो मेरो व्यक्तिगत नभइ उहिले छोरी पढे बिग्रिन्छन् भन्ने भनाइमा लागेर समाजले महिलालाई शिक्षावाट वञ्चित गराएझैँ टिकटकले समाजिक मूल्यमान्यता स्खलित हुन्छ भन्नु प्रविधिको यो युगलाई छाम्नबाट वञ्चित गरिनु हो कि वाइ, जेड तथा अल्फाका पुस्तालाई ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, कात्तिक २८, २०८० ०६:५४