‘अध्ययन गर्ने मानिस कहिल्यै रिटायर्ड हुँदैन’

A+ A A-

पठनले मलाई अनिश्चयको भयबाट यथार्थको बगैंचामा ल्याएको छ । पठन नहुँदो हो त दैनिकी उच्चाटलाग्दो हुन्थ्यो, अलगावमा पर्न सक्थें । पढ्नु संसारलाई नजिकबाट नियाल्नु हो ।

मेरो पठनका तीन तह छन् ।

पहिलो चरण, विद्यालय जीवनलगत्तै किताबको संगतमा परें । पत्रपत्रिका र किताब पढ्नु दैनन्दिनी बन्यो । अध्ययनको सुरुवातमै पढिएको पारिजातको आत्मसंस्मरण ‘एउटा चित्रमय सुरुवात’को सुन्दर शैलीले मेरो अध्ययनको चित्र कोरिदियो ।

कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानको निबन्ध ‘आगतमा पाइला टेकेर’ भित्रको भाषा कथ्यले मस्तिष्कलाई सुरम्य झन्कार दियो । यसले मलाई निबन्ध पढ्ने मोह जगाइदियो ।

कलेज जीवनमा मैले धेरै उपन्यास पढें । पारिजातको उपन्यास ‘शिरीषको फूल’ले कैयौं दिनसम्म मलाई भावुकताको गर्तमा डुबायो । नेपाली परिवेशभन्दा भिन्न दौलतविक्रम विष्टको ‘चपाइएका अनुहार’ले फरक स्वाद पस्कियोे ।

बीपीको ‘आत्मवृत्तान्त’ले राजनीतिक रुचिलाई तिखार्न हुटहुटी दियो । अध्ययनको सुरुवातमै राम्रा कृति पढ्दा ममा पढ्नुपर्छ भन्ने मानसिकता फक्रियो । विस्तारै अध्ययन र लेखन मेरो रुचि बन्न पुग्यो ।

लैनसिंह वाङ्देलको ‘लंगडाको साथी’, ध्रुवचन्द्र गौतमको तराई परिवेशमा रचिएको उपन्यास ‘अलिखित’ र इन्द्रबहादुर राईका केही कथा मैले कलेज जीवनमै पढें ।
नोबेल पुरस्कार विजेता पल्र्स बकको ‘दि गुड अथर्’ र हर्मन हेसको ‘सिद्धार्थ’ जस्ता उपन्यासले मेरो मथिङ्गल हल्लायो । सरुभक्तको उपन्यास ‘पागल बस्ती’ पढेपछि केही अवधि जीवन–दर्शनतर्फ घोत्लिएँ । यो नेपाली उपन्यासमा सशक्त कृति हो भन्ने मलाई लाग्छ ।

कवितातर्फ गोपालप्रसाद रिमाल, भूपि शेरचन र विमल निभालाई पढेपछि कला र विचारको संयोजनमा कविता कस्तो हुनुपर्छ भन्ने बुझें । वैरागी काइँलाका फरक स्वादका कविता पनि यही समय पढें । यी कविका कविताले मलाई जीवनमा ठूलो प्रेरणा दिएका छन् । काव्यशक्ति के हो ? भन्ने कुरा मलाई यिनै कविले सिकाए ।

दोस्रो चरण, आख्यान छोडेर म कवितामा मात्र केन्द्रित भएँ र भारतीय कविका कविता पढ्न थालें । अवतारसिंह पाश, सुदामा पाण्डे ‘धूमिल’, सर्वेश्वर दयाल सक्सेनालगायतका मस्तिष्क हल्लाउने कविताले मजबुतीका साथ कवितातर्फ लाग्न प्रेरित गरे ।

पाब्लो नेरुदा, ल्याङस्टन ह्युजेज, माया एञ्जेलोका कविताले कविता लेखनलाई प्रेरणा दिइरहे । आफ्ना कविता प्रगतिशील भावनामा पर्छन् भन्ने थाहा भएपछि त्यसको विस्तृत अध्ययनमा लागें । कम्युनिस्ट मेनुफेस्टोसहित माक्र्सका रचना पढ्न थालें । अहिले पनि दोहो¥याएर÷तेहे¥याएर यही पुस्तक पढिरहेको छु ।

माक्र्सको सम्पूर्ण रचनाको सार कम्युनिस्ट मेनुफेस्टोमा पाउन सकिन्छ । लेनिनका रचना पढें, तर राम्ररी बुझेको थिइनँ । अहिलेसम्म पनि म लेनिनलाई लगातार पढ्ने र बुझ्ने कोसिस गरिरहेको छु । यसै अवधिमा निकोलाई अस्त्रोभस्कीको अग्निदिक्षा, म्याक्सिम गोर्कीको आमा, पारिजातको अनिँदो पहाड, आहुतिको नयाँ घरजस्ता उपन्यास पढें ।

तेस्रो चरण, जब अध्ययन समाजशास्त्रतर्फ मोडियो, मलाई आख्यानको अध्ययन फिक्का लाग्न थाल्यो । समाजको यथार्थ, जनजीवनका दुःखसुख, समाज निर्माणको इतिहास मलाई आख्यानभन्दा कैयौं गुणा बढी फलदायी लागे । बुझ्नुपर्ने त आखिर समाज नै रहेछ । समाज नबुझ्नेले लेख्ने साहित्य फोस्रो कल्पना मात्र हुन्छ ।

मानिसका समस्या व्यक्तिको असक्षमतासँग होइन, समाजसँग जोडिएका हुन्छन् भन्ने सी.राइट्स मिलको विचारले निकै आकर्षित गर्छ । मानिसको जीवन उसको इतिहास वा वंशावलीमा जोडिएको हुन्छ भन्ने उनको भनाइ छ ।

व्यक्तिको निर्माण कसरी हुन्छ ? भन्ने कुरा विश्लेषण गर्दै समाजशास्त्रले सामाजिक संरचनासँग जोडेर हेर्दछ । टाल्कोट पार्सन, म्याक्स वेवर, ए.जी. फ्रान्क, इम्यानुयल वालरस्टेन, जर्गेन हावरमासजस्ता पारङ्गत समाजशास्त्रीको शास्त्रमा टाउको खियाइरहेको छु ।

पुँजीवाद, लोकतन्त्र, भूमण्डलीकरण र सामाजिक सम्बन्धको अध्ययनमार्फत समाजको उँचनीच बुझ्नुको अनुभूति असीम छ । साथै, कविता विधामा केन्द्रित भएकाले प्रकाशित भएका नेपाली कविता भरसक छुटाउँदिनँ । खगेन्द्र संग्रौला, आहुति, हरि रोक्का, राजेन्द्र महर्जन, उज्ज्वल प्रसाईं, युग पाठक, अभय श्रेष्ठ आदिका लेख नियमित पढ्छु ।

अध्ययन नै मेरो जीवन हो । अध्ययन नहुँदो हो त म संसारकै दुःखी मानिस हुन्थें । घर र अफिस मात्र मेरो दैनिकी हुन्थ्यो होला । समाजतर्फ फर्केर हेर्ने थिइनँ होला । अध्ययनले मलाई कहिल्यै दुःखी हुन दिएन । पुस्तक मेरा सबैभन्दा नजिकका साथी हुन् ।

ती मसँग कुरा गर्छन्, संसार बुझाउँछन् र दृष्टिकोण सुझाउँछन् । अध्ययन गर्ने मानिस कहिल्यै रिटायर्ड हुँदैन । आफूले सकेको समय अध्ययनलाई दिएको छु, व्यवस्थित हुन नसके अव्यवस्थित नै सही, अध्ययनबाट कहिल्यै अलग भइनँ । यही मेरो पठन अनुभवको निचोड हो ।

(६० को दशपछि उदाएका चर्चित कवि हुन् केशव सिलवाल । ‘वर्जित अवशेष’ र ‘धारिला मानिसहरू’ उनका दुई कवितासंग्रह प्रकाशित छन् । भुइँमान्छे र उत्पीडित समुदायको स्वरलाई कवितामा समावेश गराउन मन पराउने कवि सिलवाल विभिन्न काव्यिक आन्दोलनसँग पनि जोडिएका छन् । उनी त्रिभुवन विश्वविद्यालय समाजशास्त्र विभागमा अध्यापनरत छन् ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ११, २०७६ ०८:०८