के साँच्चै आयुर्वेदिक औषधिहरूमा सिसाको मात्रा पाइन्छ ?

A+ A A-

कात्तिक १२ गते स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले लेड (सिसा)को विषबाट बचावटका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सचेतना सप्ताह पारेर एउटा विज्ञप्ति जारी गर्‍यो । जसमा नेपालमा भएका अनुसन्धानहरूमा बालबालिका, प्रजनन् समूहका वयष्क मानिसहरू, केही आयुर्वेदिक औषधिको सेवन गर्ने बिरामीहरू, सरसफाइकर्मीहरू एवं रङरोगनमा संलग्न पेन्टरहरूको रगतमा लेड (सिसा) अत्यधिक मात्रामा पाइएको प्रति मन्त्रालयको ध्यानाकर्षण भएको जनाइएको थियो ।

‘यसका सम्भाव्य स्रोतहरू रङरोगन (पेन्ट्स), सौन्दर्यका प्रशाधनहरू (लिप्स्टिक, काजल), रंगीचंगी खेलौना, खानेकुरा (नुडल्स), केही तथा दर्ता नगरिएका आयुर्वेदिक औषधि आदि भएको जानकारी आएको छ,’ विज्ञप्तिमा भनिएको थियो ।

तर, विज्ञप्ति सार्वजनिक भएको केही समयमै चर्को आलोचना भयो । मन्त्रालयले नै औषधि सेवन गर्ने बिरामीहरूमा रगतमा लेड (सिसा) अत्यधिक मात्रामा पाइएको भनेपछि समग्र आयुर्वेद र आयुर्वेदिक औषधिप्रति भ्रम फैलिएको भन्दै आयुर्वेदिक चिकित्सकहरूले असन्तुष्टि जनाएका छन् ।

मन्त्रालयले पहिलो विज्ञप्ति निकालेको तीन दिनपछि अर्थात् कात्तिक १५ गते केही सरोकारवालाहरूको बुझाइ अन्यथा हुन गएकोमा मन्त्रालयको ध्यानाकर्षण भएको भन्दै अर्को विज्ञप्ति निकाल्यो । सच्याइएको विज्ञप्तिमा भनिएको छ, ‘उक्त विज्ञप्ति सम्बन्धित परिषद्‌मा दर्ता भएका चिकित्सक एवं स्वास्थ्यकर्मीहरूको परामर्शमा सेवन गर्ने औषधि व्यवस्था विभागमा दर्ता भएका आयुर्वेदिक औषधिहरू तथा नेपाल गुणस्तर चिह्न प्राप्त पेन्ट, शृंगारका सामग्री, नुडल्सको विषयमा नभई जथाभावी रूपमा शरीरमा दुष्प्रभाव पार्ने सम्भावना भएका जडीबुटी, गह्रौँ धातु, खनिज पदार्थहरू रहेको पेन्ट, शृंगारका सामग्री, नुडल्सबारेमा जारी गरिएको जानकारी गराउन चाहन्छौँ ।’

तर, मन्त्रालयप्रति आयुर्वेदिक चिकित्सक भने अझै पनि रुष्ट छन् । आयुर्वेदिक औषधिले नभएर परम्परागत रूपमा प्रयोग गरिने जडीबुटी तथा खनिज पदार्थको प्रयोगका कारण रगतमा लेडको मात्रा देखिन सक्ने आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सा विभागका महानिर्देशक डा. वासुदेव उपाध्याय बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘लेडको मात्रा विभिन्न कारणले देखिन सक्छ । हामीकहाँ औषधिभन्दा पनि आफूखुसी जडीबुटीको प्रयोग गर्ने चलन धेरै छ । यसो हुँदा त्यो सम्भावना हुन सक्छ । र, अर्को भनेको जडीबुटी कहाँ भेटिरहेको छ, यो अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । त्यसैले समग्र आयुर्वेदिक औषधि घातक भन्न मिल्दैन ।’

डा. उपाध्यायका अनुसार एउटै जडीबुटी फरकफरक ठाउँमा पाइन सक्छ । मानिसहरूले कस्तो ठाउँबाट ल्याएर सेवन गरिरहेका छन्, त्यसले ठूलो भूमिका खेल्छ ।

‘पहाडमा पाइने कुनै जडीबुटी बाटो (रोड)को छेउमा पाइन्छ सक्छ । बाटोको छेउमा पाइने त्यस्ता जडीबुटीलाई धुवाँधुलोले असर गरिरहेको हुन्छ । र, त्यसमा लेडको मात्रा पाइन सक्छ,’ उनी भन्छन्, ‘हुन त जमिनबाट रसाएर केही प्लान्टहरूबाट पनि लेडको मात्रा देखिन सक्छ । तर, यो भन्दै गर्दा औषधिको सेवनले भन्नु गलत हो ।’

उसो त औषधि व्यवस्था विभागले बजारमा पुग्नुअगाडि हरेक औषधिको प्यारामिटर जाँच हुन्छ । त्योअनुसार मापदण्ड पूरा भएको अवस्थामा मात्रै औषधि बजारमा उपलब्ध हुने गर्छ । र, सोहीअनुसार विभागमा गर्दा भएका औषधि कम्पनीेले उत्पादन गर्दै आएका आयुर्वेदिक औषधिमा लेडको मात्रा नभएको बताउँछन्, औषधि व्यवस्था विभागका महानिर्देशक नारायणप्रसाद ढकाल ।

‘हरेक औषधिको प्यारामिटर हुन्छ । त्यो पूरा गरेर मात्रै बजारमा आउँछ । परीक्षणका क्रममा हामी गडबडी पाउनेबित्तिकै हामी फिर्ता पठाउँछौँ,’ उनी भन्छन्, ‘त्यसैले विभागमा गर्दा भएका भएका कम्पनीबाट उत्पादन हुने औषधि प्रमाणित भएर मात्र बजारमा आउने गरेका छन् । तर, कसैले चोरी वा ठगी गरेर औषधि बेचिरहेका छन् भने त्यसमा लेडको मात्रा हुँदैन भन्न हामी सक्दैनौँ ।’

दकालका अनुसार विभागले मानिसको स्वास्थ्यलाई असर गर्ने गरी कुनै पनि आयुर्वेदिक औषधि उत्पादन तथा बिक्री वितरणका लागि अनुमति दिएको छैन । तर, केही आयुर्वेदिक औषधिमा सीमित मात्रामा लेडको मात्रा हुन सक्छ । त्यस्ता औषधि सीमाभित्र हुने गर्छ । र, यस्ता औषधि चिकित्सकको निगरानीमा रहेर सीमित समयका लागि मात्रै प्रयोग गरिने डा. उपाध्याय बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘आयुर्वेदमा भष्म भन्ने हुन्छ । भष्म बिरामीको अवस्था हेरर मात्र दिइन्छ । र, यो लामो समयसम्म प्रयोग गर्न मिल्दैन । आधुनिक चिकित्सामा एन्टिबायोटिकको प्रयोग गर्दा कोर्स अनुसार खानुपर्छ । त्यहीअनुसार आयुर्वेदमा पनि त्यस्तै कोर्सअनुसार औषधिको प्रयोग गर्नुपर्छ ।’

जथाभावी रूपमा औषधिको प्रयोग नगरी अनुमतिप्राप्त चिकित्सक एवं स्वास्थ्यकर्मीहरूको परामर्शमा औषधि व्यवस्था विभागले अनुमति दिएका आयुर्वेदिक औषधिहरूको मात्र प्रयोग गर्न डा. उपाध्यायले सबैलाई आग्रह गरेका छन् ।

स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयको चौतर्फी ओलोचना भएपछि भने अनुमतिप्राप्त आयुर्वेदिक चिकित्सकको परामर्शअनुसार मात्रै यस्ता औषधिको प्रयोग गर्नुपर्ने मन्त्रालयका प्रवक्ता डा. प्रकाश बुढाथोकी बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘औषधि व्यवस्था विभागमा दर्ता नभएका औषधिमा लेडको मात्रा पाइएको हो । त्यस्तै, २० प्रतिशत औषधि जुन गाउँघरमा बनाइएर जथाभावी रूपमा प्रयोग गरिन्छ, त्यसमा लेडको मात्रा पाइएको हो ।’

विभागले अनुमति दिएका केही औषधिमा लेडको मात्रा पाइए पनि त्यो मापदण्डभित्रै रहेको उनले बताए ।

लेडले पुर्‍याउने असर

लेड (सिसा)को विषाक्तताले विशेष गरी साना बालबालिका र गर्भवती यसबाट प्रभावित हुने गरेका छन् । यसले मस्तिष्क र स्नायु प्रणालीसँगै शरीरका धेरै प्रणालीहरूमा समेत असर गर्न पुर्‍याउन सक्ने डा. बुढाथोकी बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘यसका कारण बालबालिकाको बौद्धिक क्षमतामा ह्रास आउन सक्छ । कमजोर हुँदै जाने हुन्छ । पेट पनि दुख्न सक्छ । अझै यो लामो समयसम्म शरीरमा रहिरहेको अवस्थामा मिर्गौलालाई असर पुग्ने हुन्छ । रक्तअल्पताको समस्या पनि देखिन सक्छ । र, क्यान्सरसमेत हुने हुन्छ ।’

विज्ञहरूका अनुसार रगतमा देखिने सिसा प्राकृतिक रूपमा पाइने विषाक्त धातु हो । जुन आँखाले देख्न सकिँदैन । र, विभिन्न माध्यमबाट मानव शरीरमा प्रवेश हुन सक्छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, कात्तिक २०, २०८० ०७:०५