‘देश छोड्नेको लर्को’ हेरेपछि

A+ A A-

जिउँदै मर्छन् छोरीहरू न्याय नपाएर
कस्तो देश बनाएछौ वर्तमानलाई हेर
मान्छे बन्ने सपना थियो, बन्नै सकिएन
गरी खान्छु यही देशमा भन्नै सकिएन ।

माथि उल्लेखित हरफहरू ‘देश छोड्नेको लर्को’ मर्मस्पर्शी गीतीकथाको एक अंश हो । गीतीकथाको सुरुवाती अंशले नै हाम्रो सामाजिक, आर्थिक एवं राजनीतिक व्यवस्थाको चित्रण गर्दछ । मान्छे बनेर केही गर्ने सपनामाथि हाम्रो प्रणालीले कसरी बाधा व्यवधान सिर्जना गरेको छ भन्ने कुरा छर्लङ्ग पारेको छ ।

पछिल्लो समयका एक उर्जाशील पत्रकार, लेखक एवं सर्जक रतन देवकोटाद्वारा लिखित गीतीकथा ‘देश छोड्नेको लर्को’ अहिले युट्युबमा हेर्न पाइन्छ । यस गीतीकथाका सर्जक देवकोटाले समसामयिक विषयवस्तु खासगरी शिक्षा, रोजगारी एवं राम्रो अवसरका लागि विदेश पलायन र यसबाट सिर्जित गम्भीर समस्याका सन्दर्भमा गीतीकथाका माध्यमबाट सटिक रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् ।

अभिनेत्री सुरक्षा पन्तले प्रमुख भूमिमा निर्वाह गरेको यस गीतीकथामा पात्रहरूद्वारा विषयवस्तुलाई सरल तर बेजोड रूपमा गरिएको प्रस्तुति नै यसको सुन्दर पक्ष मान्न सकिन्छ । यो गीतीकथाको विषयवस्तु त्यति नयाँ नहुन सक्छ किनकी देशले यो स्थिति निरन्तर भोग्दै आउको छ तर यसभित्रका घटनाहरू अत्यन्त कारुणिक र हृदयस्पर्शी छन् । नेताहरूका व्यवहार र राजनीतिप्रति वितृष्णा र आक्रोश छ ।

मानवीय पीडाहरू तराजुमा मापन गर्न सकिँदैन । त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा आफ्ना सन्तान वा नातेदारहरूलाई मालासहित बिदाइ गर्नेहरूका आँसुको गहिराई नाप्न सकिँदैन । यसै विषयवस्तुलाई समेटिएको यो दृश्यचित्र एक मनोरञ्जनका लागि मात्रै निर्माण गरिएको होइन । समग्र राजनीतिक व्यवस्था र जनताको दैनिक जीवनमा परेको गम्भीर असरको यथार्थ चित्रण पनि हो ।

गैरआवासीय नेपालीहरूको एउटा कार्यक्रममा रामकुमारी झाँक्रीको आक्रोशपूर्ण अभिव्यक्ति सुन्नु अनि अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषका अनुसार नेपाल एसीयाकै सबैभन्दा गरिब मुलुकको रूपमा रहेको तथ्य थाहा पाउँदा आम नागरिकका रूपमा मनमा अनेक कुरा खेल्नु स्वाभाविक हो ।

म आफैँ गीतका हरेक अंशहरूको गहिराइभित्र पस्ने प्रयास गरेँ अनि आफैँ कता कता हराएँ । आफैँले आफैँलाई प्रश्न गरेँ । यस गीतीकथाका अंशहरूलाई पुनरावलोकन गर्न राज्यका विभिन्न तथ्याङ्क हेरेँ । पेसागत विकासका लागि विभिन्न देशका भ्रमणका बखत विमानस्थलमा देखिएका ती परिदृश्यहरूलाई सम्झिएँ । रोजगारीको खोजीमा पङ्क्तिबद्ध दाजुभाइ, दिदीबिहिनीहरू, विछोडका पीडामा खसिरहेका आँसु र छटपटिएका मनलाई सम्झिएँ । अनि मनैले भनेँ, ‘यो नीतिनिर्माताहरूले हेर्नै पर्ने एक गीतीकथा हो ।'

सर्जकले समाजका वास्तविक भोगाइ वा अनुभवहरूलाई सिर्जनाका माध्यमबाट प्रस्तुत गर्ने गर्दछन् । तर भोगाइहरू संख्या वा गणीतीय रूपमा मापन गर्न कठिन हुन्छ । सर्जक देवकोटाले भने ‘देश छोड्नेको लर्को’ गीतीकथाका माध्यमबाट वास्तविक भोगाइ र देशको उर्जाशील जनशक्ति पलायनका दीर्घकालीन असरबारे गणीतीय रूपमा मापन गर्न सक्ने यथार्थलाई समेत उजागर गरेका छन् । यो गीतीकथा सीमित सीमाभित्रको घटना नभएर दैनिक रूपमा हजारौँको सङ्ख्यामा विदेश पलायन हुने युवाहरूको वास्तविक भोगाइको कारुणिक कथा एवं चित्रण हो । एक प्रतिनिधिमूलक परिदृश्य हो ।

आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा मात्रै ७,७५,००० नेपालीहरू रोजगारी र १,१०,००० भन्दा बढी युवाहरू अध्ययनका लागि विदेशिएका छन् र यो संख्या झन् बढ्दै गइरहेको छ । राष्ट्र बैङ्कले असोज ३० मा सार्वजनिक गरेको तथ्याङ्कअनुसार चालु आर्थिक वर्षको पहिलो दुई महिनामै शिक्षाका लागि मात्र २३ अर्ब ३३ करोड विदेशिएको छ । हाम्रो श्रम विदेशिएको छ, हाम्रा सुन्दर सपनाहरू विदेशिएका छन् अनि हाम्रा स्रोत र जनशक्ति विदेशिएका छन् । यसरी सबै कुरा विदेशिनु मात्रै हो भने यो देश कसरी बन्छ होला ?

यो गीतीकथा हेर्दै जाँदा समस्याको प्रमुख कारण देशको अस्थिर राजनीतिक अवस्था र युवाकेन्द्रित ठोस नीति तथा कार्यक्रम नहुनु नै हो । देश विकासका लागि शासकीय स्वरूपमा परिवर्तन गर्दैमा वा संविधानमा व्यवस्था गरिँदैमा सबैथोक प्राप्त गर्न सकिँदैन भन्ने कुरा संघीयता कार्यान्यवन गरेपछिका करिब ७ वर्षको अभ्यासले प्रस्ट पारेको छ ।

देशमा गरिखाने अवस्था र रोजगारीको व्यवस्था गर्न नसकिने हो भने हरेक वर्ष युवाहरू पलायन हुँदै जानेछन् । अनि देश छोड्नेको लर्को लाग्दै जानेछ । अरू मुलुकको शासकीय स्वरूप जस्तै हामीले पनि त्यस्तै गनुपर्छ भन्ने मनोवृत्तिले राजनीतिक प्रणाली अस्थिर हुने र मुलुक असफल हुने गर्दछ । विशेष गरी शासकहरू नागरिकका न्यूनतम हकहित, अधिकार एवं विकासका लागि संवेदनशील हुनैपर्छ । हाम्रा देशका लागि विदेश पलायन एक विकराल समस्या बन्दै गएको छ । आफ्नो जन्मभूमि अनि देश छोडेर जाने रहर कसैलाई हुन्छ ? यस गीतीकथाको तल उल्लेखित हृदयस्पर्शी अंशले समेत प्रष्ट गर्दछ कि मान्छेका लागि बाआमा अनि देश कतिप्रिय हुन्छ भनेर ।

हाँस्न मन छ , रुन मन छ बा-आमाको छेउ
यही देशमा गरिखाने माहोल बनाइ देऊ ।

केही हदसम्म शासकीय स्वरूप कस्तो हुने, यसले नागरिकहरूलाई सेवाप्रवाहको संयन्त्र कसरी बलियो बनाउँदै जाने र सर्वसुलभ रूपमा सार्वजनिक सेवाप्रवाह कसरी गर्ने भन्ने कुरा पनि त्यससँग जोडिएर आउने कुरा हुन सक्छ । तर, महत्त्वपूर्ण कुरा शुशासनका लागि राजनीतिक नेतृत्व एवं कर्मचारीतन्त्रमा हुने प्रतिबद्धता नै महत्त्वपूर्ण हो । अनि अर्थतन्त्र सुधारका लागि ठोस कार्ययोजना र नीतिको प्रभावकारी कार्यान्वयन एवं दृढ सङ्कल्प नै हो ।

२००७ पछि व्यवस्था परिवर्ननका लागि घटेका घटनाक्रम वा आन्दोलनहरूले के कुरा प्रष्ट गरेको छ भने व्यवस्था परिवर्तन मात्रै परिवर्तनको साध्य होइन । निश्चित रूपमा मानवअधिकारका सवालमा सचेतीकरण, समावेशीता, समान हकअधिकार, स्रोतमा समान अधिकार, समतामूलक विकासका अवधारणा जस्ता विषयमा सचेतीकरण र कानुनी व्यवस्था सकारात्मक पक्ष मान्न सकिन्छ तर राजनीतिक संस्कार एवं संस्कृति वा पद्धति महत्त्वपूर्ण हो । देशमा व्याप्त भ्रष्टाचार एवं सेवाप्रवाहका सन्दर्भमा कर्मचारीतन्त्रको तत्परता अर्को समस्याका रूपमा रहेको छ ।

यस गीतीकथामा कलाकार पन्तले छात्रवृत्तिका लागि गर्नुपरेको सङ्घर्ष एक सामान्य परिवारबाट आएका अनि जीवनमा केही गरौँ भनेर लागेका किशोरकिशोरीको प्रतिनिधिमूलक घटना हो । पहुँचका आधारमा गरिने चरम विभेदको घटना हो । उनले गरेको संघर्ष एवं उनको सपनामाथि भएको कुठाराघातले वर्तमान परिस्थितिलाई उजागर गरेको छ । विकास र सहभागीताका विभिन्न अवसरमा युवाहरूमाथि गरिने विभेदले असनमानताको एक गहिरो खाडलको सिर्जना गरेको छ । चाकरी र चाप्लुसी गर्नुपर्ने त हाम्रो संस्कृतिकै रूपमा स्थापना भइरहेको छ ।

राणाकालीन समयमा श्री ३ भनेर चाकरी गरियो, पञ्चायतकालीन र प्रजातन्त्रको स्थापनापछि पनि श्री ५ का नामले चाकरी गरियो । अब गणतन्त्रमा दाइ वा बा प्रवृतिले विकराल रूप लिँदै छ । श्री ३ वा श्री ५ मा नागरिक र शासकबीच प्रणालीगत दुरी रह्यो र वर्ग बीचको सङ्घर्ष जारी रह्यो । अहिलेको फरक भनेको नेतृत्व र नागरिकबीच दुरी छैन र तर नेतृत्व सीमित व्यक्तिको घेराभित्र छ । सीमित वर्गको हितबाहेक समग्रतामा सोच्ने गरिएको छैन । खासगरी सीमित वर्गलक्षित आर्थिक नीतिहरू र राज्यका मापदण्डहरू निर्माण गरिनु, निश्चित कार्यकर्तालक्षित योजना निर्माण र बजेट विनियोजन गरिनुले हाम्रो राजनीतिक संस्कार कस्तो बन्दै गइरहेको छ भन्ने कुरा प्रस्ट हुन्छ ।

यस ‘देश छोड्नेको लर्को’ गीतीकथामा उल्लेख गरे जस्तै नेताले सधैँ जितिरहेका छन् तर देशले सधैँ हारिरहेको छ । पुरानै अनुहारको निरन्तरता, पुरानै प्रवृत्ति, देश विकासका लागि कुनै एजेण्डा नहुनु तर पनि नेतृत्वमा उनीहरूकै उपस्थिति हुनु विडम्वना हो । निर्वाचनका समयबाहेक जनताका घरदैलोमा पुग्ने र सार्वजनिक चासोका विषयमा सम्बोधन गर्ने वा नीतिहरू निर्माण गर्ने गरिएको छैन । युवा लक्षित कार्यक्रमलाई घरदैलोमा पुर्‍याउन नसक्नु र विकास राजनीतिक कार्यकर्ताका नियन्त्रणमा रहनु एक जटिल समस्या हो ।

नेपालको समकालीन राजनीतिमा दाइ वा बा प्रवृतिप्रति बढ्दै गएको जनमोहले दीर्घकालीन रूपमा समग्र राज्यलाई त्यति राम्रो गर्दैन । यसले वर्गीय विभेदलाई सहायता गर्दछ । पछिल्ला घटनाक्रमले राजनीतिमा संलग्न व्यक्तित्व एवं उच्चपदस्थ कर्मचारी नै भ्रष्टाचार एवं मानव बेचबिखन जस्ता जघन्य अपराधिक घटनामा प्रत्यक्ष संलग्न रहने र पार्टी नेतृत्व नै मौन रहने गरेको देखाउँछ ।

युवा अथवा श्रमका लागि दक्ष जनशक्तिका दृष्टिले देश अझैसम्म धनी छ तर राजनीतिक क्षेत्रमा उनीहरू निर्णय प्रक्रिया वा नेतृत्व तहमा पुग्न सकेका छैनन् । यसैले देश तथा नेतृत्व विकासका दृष्टिकोणले अब फरक तरिकाले समीक्षा गर्नु वा हेर्नु आवश्यक छ । यस छोटो गीतीकथाले एउटा मात्रै होइन, थुप्रै लुकेका सवाललाई उजागर गरेको छ । यस्ता गम्भीर विषयलाई उठाएर यसरी सिर्जना गरेकोमा सर्जकलाई धन्यवाद दिनैपर्छ ।