युरोपको दसैँ : टीकाको साइतमा भारी मन लिएर काममा

A+ A A-

दसैँ वा बडादसैँलाई अनेकौँ नामले बुझ्ने गरिन्छ । कसैले यसलाई दसैँ भन्छन् त कतै दशहरा, विजया दशमी, नौरथा, नवरात्रि, आयुध पूजा आदिका नामले भन्ने र बुझ्ने गरिन्छ । यो नेपालीहरूको प्रमुख चाड हो । यसको आफ्नै धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व पनि छ ।

जब म सानो थिएँ, त्यो बेला दसैँ भनेकै शिरदेखि पाउसम्म नयाँ वस्तुहरू (कपडा, जुत्ता, मोजा आदि) लगाउने, मीठा–मीठा रोटी, मासुजस्ता परिकारहरू खाने पर्वको रूपमा बुझ्थेँ । त्यो बेला मान्यजनबाट आशीर्वाद लिने कुरा गौण लाग्थ्यो । राम्रो लगाउने, मीठो खाने, टीका लगाउने र सकेसम्म दक्षिणा बटुल्ने पर्व नै दसैँं हो भन्ने थियो । तर, हिजोआज कार्यव्यस्तताका कारण मूल घरबाट टाढा हुनेहरू ‘दसैँमा घर जाने’ भन्ने थपिएको छ । यद्यपि यो मनोविज्ञान आजभोलिका बालबालिकामा पनि छ । त्यसैले धेरै बालबालिकाहरूले दसैँ कहिले आउँछ ? दसैँमा घर जाने है भनेर सोधेको पनि देखिन्छ ।

त्यो बेला दसैँको अर्को खुसीको पक्ष भनेको केही समयका लागि पढ्नु नपर्ने विषय पनि हो । त्यो बेला विद्यालयहरू घटस्थापनादेखि पूर्णिमासम्म बन्द हुन्थे । अर्थात् १५ दिनको त्यो छुट्टीको समयमा पढ्नु पर्दैनथ्यो । गृहकार्य हुँदैनथ्यो । त्यो बेला गर्नुपर्ने काम भनेकै खाने, खेल्ने, उफ्रिने, कुद्ने मात्र हुन्थ्यो ।

त्यसैले शिरदेखि पाउसम्म नयाँ कपडा र जुत्ता लगाउन पाइने, मीठोमीठो परिकार खान पाइने र लामो समयसम्म खासै पढ्न नपर्ने भएकाले बाल्यकालमा त्योभन्दा राम्रो र खुसीको पर्व अरु हुने कुरै भएन ।

मेरो अधिकांश बाल्यकाल गाउँमै बित्यो । त्यो बेला रेडिमेट पाइन्ट, टिसर्टलगायत अन्य कपडा किन्ने चलन विल्कुलै थिएन । दसैँमा बुवाले कहिलेकाहीँ आफैँ कपडा किनेर ल्याइदिनुहुन्थ्यो । बुबाको रोजाइ र हाम्रो रोजाइ अलि फरक हुन्थ्यो, मिल्दैनथ्यो । हामी बुवाले किनिदिएको त्यो कपडा मन नपरी–नपरी पनि दमाईं दाइलाई नापो दिन्थ्यौँ । नापो दिएपछि सिलाउने पक्का हुन्थ्यो ।

विद्यालय जाने बाटो र दमाईं दाइको घर एउटै रुटमा पर्थ्यो । हामी हरेक दिन बेलुका फर्किंदा कपडा तयार भयो कि भन्दै दमाईं दाइको घरमा छिर्ने गर्थ्यौं । दमाईं दाइले आफ्नो अगाडि भएको कपडाको चाङ देखाउँदै भोलि पक्का भन्थे । भोलिपल्ट पनि जान्थ्यौँ । फेरि भोलि पक्का भन्थे । यसो गर्दा–गर्दै टीका नजिकिन थाल्थ्यो । कहिलेकाहीँ त दसैँंमा नयाँ कपडा लगाउन नपाइने भो भन्दै रुँदै घर आइन्थ्यो । एवं रीतले हामी कपडा तयार नहुँदासम्म दमाईं दाइको दैलोमा घचघच्याउन जान्थ्यौँ ।

कहिलेकाहीँ त घटस्थापनादेखि पञ्चमीहुँदै अष्टमीको दिनसम्म पनि कपडा तयार हुँदैनथ्यो । बडा मुस्किलले नवमीको दिन वा दशमीको दिन बिहानसम्म कपडा तयार हुन्थ्यो । ढिला गर्नुमा पनि दमाईं दाइको बाध्यता थियो । उनले राम्रो र स्टाइलिस कपडा सिलाउँथे । त्यसैले पनि हामी नम्र भएर टीकाको दिनसम्म पर्खिन बाध्य हुन्थ्यौँ । यो दसैँको एउटा पाटो थियो ।

दसैँको अर्को पाटो भनेको परिकारको हो । यो पर्व मीठो खाने र राम्रो लगाउने पर्व पनि भएको हुँदा रोटीका विशेष परिकारहरू बन्थे । रोटी पकाउन गाउँभरि पालो हुन्थ्यो । मिल र जाँतोमा आवश्यकताअनुसार पिठो पिस्ने पिसाउने गरिन्थ्यो । रोटी पकाउन मथिल्लो गाउँका हजुरआमा र काकीहरूसमेत आउँथे । एउटा घरमा रोटी पकाईसकेपछि अर्को घरमा पनि गएर पकाउने चलन थियो । अर्थात् रोटीका लागि पर्म गरिन्थ्यो । हाम्रो घरमा आमालगायत छिमेकी भाउजुहरू, ठुलीआमा, दिदीहरू मिलेर फिनी, अनर्सा, जुम्ली अनर्सा, सिन्कामरी, सेल, काली रोटी बनाउने गरिन्थ्यो ।

दसैँमा अचारको पनि महत्त्व हुन्थ्यो । सामान्यतया आलु, टमाटरको अचार सधैँ बन्ने गरेकोमा दसैँमा काँक्रोको अचार विशेष हुन्थ्यो । बुवा भन्नुहुन्थ्यो, 'चिल्लो पिरो खाएपछि काँक्रोको अचारले सन्तुलन गर्छ । त्यसैले खानुपर्छ ।' त्यसैले होला चिल्लो फिनी रोटीसँग प्रायः घरमा काँक्रोको अचार पनि दिइन्थ्यो ।

दसैँको टीकाको दिन बिहानै उठेर नुहाइन्थ्यो । अनि, एकाबिहानै कपडा लगाएर तयार हुने मात्र हैन, शिरदेखि पाउसम्मका सबै नयाँ वस्तु सबैले देखून् भनेर एक राउन्ड गाउँघर डुलिन्थ्यो । टीका नलगाउँदासम्म खान बन्देज हुन्थ्यो । जब टीका सकिन्थ्यो, अनि बल्ल खाना वा रोटी जे खाए पनि खुल्थ्यो ।

जब टीका लगाउने समय हुन्थ्यो, सबैभन्दा पहिले बुवाले आमालाई टीका लगाएर आशीर्वाद दिनुहुन्थ्यो । त्यसपछि बुवाआमा सँगै बसेर घरमा जेठो जो छ, उसैबाट क्रमशः टीका लगाइदिनुहुन्थ्यो ।

छोरीहरूले दक्षिणामा पैसा पाउने भएको हुँदा हामी छोराहरू ट्वाँ परेर बस्थिम् । कहिलेकाहीँ दिदीबहिनीहरूले पाँच रुपैयाँ पाउने ठाउँमा हाम्रो चित्त बुझाउन एक रूपैयाँसम्म पाइन्थ्यो । बुवाआमाले एक रूपैयाँ दिँदा पनि हामीलाई औधी खुसी लाग्थ्यो ।

यसरी घरमा टीका लगाइसकेपछि हामी आफ्नै गाउँ र छिमेकी गाउँमा जान्थ्यौँ । आफ्ना मान्यजनहरू कहाँकहाँ छन्, त्यहाँसम्म पुग्थ्यौँ । मान्यजनहरूबाट टीका ग्रहण गरेर आशीर्वाद लिन्थ्यौँ । घरमा पनि छिमेकी, आफन्तहरू आउनुहुन्थ्यो । आमा, भाउजूहरूले बुवालाई नरिवल छ्वारा, चकलेट, ल्वाङ, सुकुमेललगायतका मसला राखेर ढोग्नुहुन्थ्यो । पछि बुवाले त्यो मसला हामी सबैलाई बाँडेर दिनुहुन्थ्यो । यो क्रम कोजाग्रत पूर्णिमासम्म चल्थ्यो ।

प्रवासमा खास दसैँ हुँदैन, नेपालीपन, धर्म र संस्कृतिका रूपमा कर्मकाण्डी दसैँ हामीले मनाइरहेका छौँ । तर, जेजति र जसरी मनाइन्छ, त्यसले पनि नेपाली धर्म–संस्कारलाई संसारभर फैलाइरहेको छ ।

प्रवासमा रहँदा भने जब दसैँ आउँछ, बाल्यकालदेखिको दसैँ झलझली याद आउँदो रहेछ । दसैँको पूर्वसन्ध्यामा प्रवासी संघसंस्थाहरूले शुभकामना आदानप्रदान कार्यक्रमहरू राखेका हुन्छन् । यस्ता कार्यक्रमहरूमा नेपालीलगायत विदेशी पाहुनाहरूको समेत सहभागिता हुने हुँदा हाम्रो धर्म–संस्कृति र दसैँं चाडको प्रचारप्रसार हुनु राम्रो विषय हो । विदेशीहरू पनि भन्छन्, 'नेपाल विविध संस्कृति बोकेको एउटा सुन्दर र सभ्य देश रहेछ । तिमीहरूको धर्म संस्कृतिको हामी सम्मान गर्छौं ।'

हो, हामी नेपालमा मात्र नभई विश्वभरि नै धर्म संस्कृतिमा धनी छौँ । हाम्रा चाडपर्वहरूले विदेशमा पनि स्थान पाइसकेका छन् । विदेशमा मनाइने चाडपर्वहरूले धर्म र संस्कृतिको रक्षा त गर्छ नै, यसले हामी नेपालीबीचको एकता, सभ्यता, धर्मप्रतिको निष्ठा र निरन्तरतालाई प्रवासमा पनि स्थापित गर्न खोजेको छ ।

परदेशमा नेपालीहरूको चक्र समय कामसँग जोडिएको हुन्छ । त्यसैले पहिलो प्राथमिकता कामलाई दिने गरिन्छ । त्यसपछि भने अन्यलाई । यसरी कामलाई बढी समय खर्चिनुपर्ने भएको हुँदा प्रवासमा दसैँ अलि खल्लो नै हुन्छ । यो सामूहिक चाड भएकाले पनि प्रवासमा सीमित परिवार र सदस्यबीच मनाउँदा बडादसैँको दिन खासै रमाइलो अनुभूति गरिँदैन । यो दिन भने आफ्नो मूलघर वा भनौँ, जन्मघरको झलझली याद आउँछ ।

प्रवासमा दसैँपूर्व गर्ने पहिलो काम भनेको दसैँका लागि मासुको जोहो हो । त्यसमा पनि छालासहितको मासु मन पराउने र त्यस्तो मासु बजारमा नपाइने भएकाले छालासहितको मासु किन्न पशु फार्ममा जानुपर्ने हुन्छ । फार्ममा जाँदा टाउको, भुँडी, भित्र्याँस आदि सबै पाइन्छ । तर, फार्मको संख्या सीमित र उपभोक्ताको संख्या हजारौँ भएकाले आफूले खोजेअनुुसारको मासु नपाइने हो कि भन्ने चिन्ताले मासुको जोहो एकदुई महिनाअगावै गर्नुपर्ने हुन्छ । यसरी मासुको जोहो भइसकेपछि नजिकका इष्टमित्र, साथीभाइलाई बोलाएर नौरथाभित्र बडादसैँ भोज गर्ने चलन प्रायः नेपालीहरूमा छ ।

दसैँको अर्को विशेषता भनेको जमराको हो । सबै पसलमा जमराका लागि जौ नपाइने भएकाले प्रवासमा प्रायः थोरैको घरमा जमरा उमार्ने चलन छ । जौका लागि ‘डे सप’ जहाँ एसियन मूलका नागरिकहरूका लागि पाइने अधिकांश सामानहरू पाइन्छ, त्यहाँ अग्रिम रूपमा अर्डर गर्नुपर्ने हुन्छ । जौ भारत, बंगलादेश, पाकिस्तानहुँदै बेलायत आउँछ र त्यहाँबाट युरोपका अन्य देशमा आउने गर्छ ।

परदेशमा दसैँको दिन बाबुआमा काममा र छोराछोरीहरू पठनपाठनका लागि वा कामका लागि एकाबिहानै निस्किनु सबैको बाध्यता हो । अधिकांश परिवार (सरकारी बिदाको दिनबाहेक) बिहानै काम र पढाइका लागि निस्कनुपर्ने भएको हुँदा बेलुकी मात्र सबै जनाको भेट हुन्छ । त्यसमा पनि घरमूलीको रूपमा रहेको बाबु यदि होटल तथा रेस्टुरेन्ट लाइनमा काम गर्ने भए, किचन बन्द गरेर आउँदा राति १०-११ बज्छ । त्यतिबेलासम्म घरका सदस्यहरू पर्खेर बस्नु र मध्य रातमा टीका ग्रहण गर्नु अर्को एउटा बाध्यता हो ।

कसैकसैले भने टीकाको दिन परिवारका अन्य सदस्यहरूको अनुकूलतालाई हेरेर सहकर्मी साथीहरूसँग काम साटेका हुन्छन् । काम साटेकाहरूले आफूलाई अनुकूल पर्ने समयमा टीका लगाउन पाउँछन् ।

दसैँको दिन जब काममा पुगिन्छ, त्यसपछि भने नजिकका आफन्त, शुभेच्छुक, दिदीबहिनी, ज्वाइँ, साथीभाइहरूको शुभकामना र आशीर्वादका लागि फोन आउन सुरु हुन्छ । एकाघरकाले फोनबाटै आशीर्वाद माग्दै भिडियो कल गर्छन् । यस्तो बेला भने एक प्रकारको पीडाबोध हुने गर्छ । त्यो बेला बाल्यकालदेखि नेपालमा मनाइने दसैँं र दसैँका दौरान गरिने अन्य गतिविधिको झलझली याद आउँछ । आफ्ना नजिकका इष्टमित्रहरूको यादले सताउँछ । एकाघरमा सँगै खाएको र रमाएको याद आउँछ ।

युरोप र नेपालको समय पौने चार घण्टाको फरक छ । अर्थात् नेपालमा बिहानको १० बज्दा यता पौने ६ बज्छ । नेपालमा टीका लगाउने बेला युरोपमा बस्ने अधिकांश नेपालीहरू भारी मनका साथ काममा जाने तर्खर गरिरहेका हुन्छन् भने कसैकसैले एकाबिहानै टीका लगाएर काममा निस्किन्छन् । यसो गर्नुको कारण मध्यरातसम्म काममा व्यस्त हुनुपर्ने भएकाले हो । निधारमा टीका र कान तथा कपालमा जमरा लगाएको देखेर बसका कतिपय विदेशीहरू भने फर्कीफर्की हेर्छन् ।

सात समुद्रपारि आएर पनि निधारमा टीका र शिरमा जमरा लगाएर आफ्नो संस्कृतिलाई निरन्तरता दिइरहेको देख्दा विदेशीहरू तीनछक परेर हेर्छन् ।

विदेशको काम गर्ने ठाउँमा यदि नेपाली मालिक छ र धेरैजसो नेपाली कामदारहरू छन् भने त्यस्तो ठाउँमा सार्वजनिक सूचना टाँस गरी दसैँको दिन बिदा दिइन्छ भने कसैकसैले दिउँसो ३/४ बजेपछि व्यवसाय बन्द गरेर दसैँ मनाउन बिदा दिने गर्छन् ।

प्रवासमा बडादसैँको दिन अन्य दिनभन्दा फरक र विशेष हुन्छ । दसैँप्रति चासो राख्ने जोकोहीले बिहानै उठेर नेपालमा टीका लगाउने बेला भयो होला भन्दै मन भारी बनाउँदै मोबाइल हेरिन्छ भने सामाजिक सञ्जालहरूमा टीकाजमरा लगाएका फोटोहरूले मनमा खिन्नता, उदासीनता र भावनात्मक रूपले गम्भीर बनाइदिन्छ । त्यसमा पनि एकाबिहानै काममा हिँडेकाहरूले निधारमा रातो अक्षता देख्दा बाल्यकाल, मातृभूमि र आफन्तहरूको झलझली सम्झना आउँछ ।

नेपालमा छुट्टाभिन्न भएको परिवार पनि बडादसैँको दिन सगोलमा टीका लगाउने, खाना खाने चलन हुन्छ तर प्रवासमा भने टुक्रुक्क सानो परिवार, वियोगान्त मन र विगतको दसैँको सम्झनाले एक क्षण त मनै गह्रौँ बनाइदिन्छ । त्यो बेला जन्मघर, बाआमा र आफन्तजनहरूको याद नआउने को होला ?

समग्रमा भन्ने हो भने प्रवासमा खास दसैँ हुँदैन, नेपालीपन, धर्म र संस्कृतिका रूपमा कर्मकाण्डी दसैँ हामीले मनाइरहेका छौँ । तर, जेजति र जसरी मनाइन्छ, त्यसले पनि नेपाली धर्म–संस्कारलाई संसारभर फैलाइरहेको छ । कुनै न कुनै रूपमा त्यसको जगेर्ना र संरक्षणमा भूमिका खेलिरहेको पक्कै छ ।

देवी भगवतीले सबैको कल्याण गरून् । बडादसैँको सम्पूर्ण नेपालीजनमा शुभकामना ।

(पत्रकार आचार्य हाल बेल्जियममा छन् ।)

प्रकाशित मिति: मंगलबार, कात्तिक ७, २०८० १४:१५