तुम्लिङटारबाट नेपालगञ्ज पुग्दा फेरिएको दसैँ

A+ A A-

हिमाली जिल्ला संखुवासभाको पुछारमा सभाखोला र अरुण खोलाको दोभान, उत्तरमा लामो समतल टार छ । दायाँबायाँ सभा र अरुण खोलाले छिनाएको यो टार अर्थात् तुम्लिङटार संसारकै होचो अरुण उपत्यका हो, जहाँ मेरो बाल्यकाल बित्यो ।

साउनको अन्त्यतिर मकै बाली भित्र्याएपछि बारीमा हिउँदे मकै, मास र बोडी छर्ने गरिन्थ्यो । बर्खा सकिएपछि त्यो सुन्दर नीलो आकाशले दसैँ आएको संकेत गर्थ्यो । दसैँका लागि भनेर छुट्टै खसीबोकालाई खुवाएर पोसाउने गरिन्थ्यो ।

'जनैपूर्णिमापछि कुसेऔँसी, त्यसको महिना दिनमा जमरा राख्ने औँसी अर्थात् घटस्थापना आउँछ,' आमाले यसरी दसैँ आउने दिन सम्झाइदिनुहुन्थ्यो । अहिले पनि म जनैपूर्णिमापछि दसैँका लागि बचत गर्न लाग्छु ।

दसैँ आउनुअघि पढ्न गएका दाजुदिदी कहिले आऊलान् भन्ने लाग्थ्यो । घरमा चुन कमेरो–माटो लगाएर लिप्नेपोत्ने काम सुरु हुन्थ्यो । दसैँ आएको खास अनुभूति दाजुदिदीहरू आएपछि बल्ल हुन्थ्यो । दैलोमै दसैँ आउनचाहिँ सरसमान, नयाँ लुगा नै भित्रिनुपर्थ्यो । बुवाका तीन दाजुभाइ हुनुहुन्थ्यो । अहिले माइलो बुवा मात्र हुनुहुन्छ ।

सीताराम गुरुले घटस्थापनाको दिन चण्डीपाठ गरेर सबैभन्दा पहिले ठूलो बुवा अनि माइलो बुवा र अन्त्यमा हाम्रो घरमा जमरा राख्ने चलन थियो । केराका पातमा मिलाइएको माटोमा भिजाएका जौ, मकै छरेर बिहानबेलुका धुपबत्ती बाल्ने र पानी छर्किने काम हामी केटाकेटीको हुन्थ्यो । अष्टमीको दिन बोका मार हान्ने चलन थियो । कुल देउतालाई धजा चढाउने, दुर्गाको थान स्थापना गरेर दुर्गालाई बोका बलि दिइन्थ्यो ।

दशमीको दिन ठूलो बुवाकोमा जम्मा भएर तीन परिवार सँगै बसेर टीका थाप्ने गरिन्थ्यो । ठूलो बुवाले माइलो बुवालाई, ठूलो बुवा र माइलो बुवाले कान्छो भाइलाई टीका लगाएपछि बल्ल हामी भुराभुरीको पालो आउँथ्यो । संयुक्त परिवारको रमाइलो र खुसी सम्झिँदा अहिले पनि आनन्द आउँछ ।

आँगन गोबर र माटोले गोलाकार बनाएर लिपेपछि रातो माटोको रङले त्यसको बोर्डर बनाउने र त्यसमा जमरा राखेर हतियार राख्ने, केरा, कुभिन्डा र घिरौँलासहितको अमुक जनावर बनाई पूजा गरेर बोका पर्साउने अनि मार हान्ने काम हाम्रा तीनवटै घरमा पालैपालो हुन्थ्यो । बोकालाई मार हानेपछि बढाईस्वरुप ठूलो बुवा शंख फुक्नुहुन्थ्यो । हामी घण्टी बजाउँथ्यौँ । बोकाको टाउको दुर्गाको थानमा चढाउने अनि पाँच औँला रगतको छाप घरको सेतो भित्तामा लगाउने चलन थियो ।

नवमीको दिन तीनै घरका परिवारले माइलो बुवाको घरमा खाना खान्थ्यौँ । दशमीको दिन ठूलो बुवाकोमा जम्मा भएर तीन परिवार सँगै बसेर टीका थाप्ने गरिन्थ्यो । ठूलो बुवाले माइलो बुवालाई, ठूलो बुवा र माइलो बुवाले कान्छो भाइलाई टीका लगाएपछि बल्ल हामी भुराभुरीको पालो आउँथ्यो । संयुक्त परिवारको रमाइलो र खुसी सम्झिँदा अहिले पनि आनन्द आउँछ ।

दसैँको नवमीको दिन कुमाल गाउँमा सुँगुर मार हान्ने चलन थियो । अघिल्लै वर्षदेखि पालेको सुँगुरलाई ठूलोठूलो हतियारले काट्ने गरिन्थ्यो । त्यो हामी साना केटाकेटीलाई अर्कै पर्व मेलाझैँ लाग्थ्यो । त्यसैले रमाइलो मानेर हेर्न जान्थ्यौँ ।

उच्च शिक्षा पढ्न गाउँ छोडियो । गाउँभन्दा फरक संस्कार जान्ने मौका पाइयो । विराटनगरमा आईकम पास गरेपछि जागिरको सिलसिलामा म नेपालगन्ज आएँ । अनि, तराईको संस्कारमा हुर्कें । तराईको दसैँ पहाडभन्दा अलिक फरक हुँदो रहेछ । पहाडमा जातअनुसार खसी, बोका, राँगा, सुँगुर काटेर खान्छन् । दसैँभरि मासुका परिकार पाक्छन्, पारखीहरू रक्सीमा रमाउँछन् ।

तर, नेपालगञ्जमा त्योभन्दा अलग अनुभूति मैले गरेँ । यहाँ टोलटोलमा दुर्गाको मूर्ति राखिएका हुन्छन् । नवरात्रभरि नवग्रह र दुर्गा सप्तसती पाठ हुन्छ । सबै परिवार माता दुर्गाको व्रत बस्छ्न् । दुर्गा मूर्तिको आँखा छोपेर राखिन्छ । जसले बढी दान दिन्छ, उसैको हातबाट दुर्गाको खाँखाको पट्टी खोल्ने चलन छ । नवौँ दिन हवन गरी कन्या भोजनपश्चात् नवरात्र सकिन्छ । रामलीला मैदानमा रामलीला देखाइन्छ ।

नेपालगञ्जमा डेढ सय वर्षदेखि रामलीला देखाइँदै आएको छ । दसैँंको दिन पहाडी समुदाय अक्षता र जमरा लगाएर दसैँमा रमाइरहेका हुन्छन् भने मधेशी समुदाय रावणवधको तयारी गरिरहेको हुन्छ । रामलीला मैदानमा हुने रावणवध साँच्चिकै रमाइलो हुन्छ । एकादशीको दिन लावालस्कर बाजासहित सयौँको संख्यामा दुर्गा विसर्जन गर्न नाँच्दै ‘जय मातादी’ नारा लगाउँदै राप्ती नदी जान्छन् । र, विधिवत् रूपमा दसैँको समापन हुन्छ ।

पछिल्ला दुई दशकदेखि मैले शाकाहारी जीवन बिताइरहेको छु । आध्यात्मिक चिन्तन गर्छु । योग, ध्यान, पूजा र हवनमा रुचि राख्छु । जनावरप्रतिको माया छ । हाम्रो घरमै राम दाजु इन्जिनियरिङ पढेर फर्किंदा वैष्णव भएर फर्कनुभयो । चन्दनको ठाडो टीका र सेतो धोती लगाएर भागवत् गीताको चर्चा गर्नुहुन्छ । पशुबलि वा मांसका कुरा गर्दा हामीमध्ये धेरैले एकतर्फी तर्क गर्छौं । एउटा पक्षमा उभिन्छ, अर्को विपक्षमा । समाजमा धेरै ठाउँमा तर्कले तर्कलाई काट्ने काम हुन्थ्यो । यसबाट कुनै निचोड निस्किँदैनथ्यो । पछि बोध भयो, ज्ञानले प्रज्ञाले तर्कलाई काटिँदिँदोरहेछ । एउटा प्रज्ञावान् मानिसको अगाडि साना तर्कले काम दिँदैन ।

मलाई अहिले के लाग्छ भने दसैँ पुरानो परम्परा हो, यसमा मांसहारी र शाहाकारी दुवैका लागि स्थान छ । धर्म गर्नेलाई धर्म पनि छ, अनि रस रमाइलो गर्नेलाई रमाइलो पनि छ । खानपान, मोजमस्ती, भेटघाट, दानदक्षिणा आदि यसका विशेषता भइसकेका छन् ।

अहिले पनि दसैँमा दुवै खाले मानिस छन्, एकथरी पशुबलि नदिएरै वा शाकाहारी बनेरै आशीर्वाद लिने दसैँ हुनुपर्छ भन्छन् । अर्कोथरी, पशुबलि वा मांसहारी भोजभतेरवाला दसैँ हुनुपर्छ भन्ने छ्न् । समाजमा भिन्न मत, विचार र विविधता सधैँ रहिरहन्छ । जीवन्त समाजको त्यो गहना पनि हो । जसले जतिसुकै आफूअनुकूलको व्याख्या गरे पनि सबैले सबैको सम्मान गर्न सके समाजमा शान्ति, सद्भाव र एकता कायम हुन सक्छ ।

मलाई अहिले के लाग्छ भने दसैँ पुरानो परम्परा हो, यसमा मांसहारी र शाहाकारी दुवैका लागि स्थान छ । धर्म गर्नेलाई धर्म पनि छ, अनि रस रमाइलो गर्नेलाई रमाइलो पनि छ । खानपान, मोजमस्ती, भेटघाट, दानदक्षिणा आदि यसका विशेषता भइसकेका छन् ।

योगी तान्त्रिक यही बेला व्रत, जप आदि गरेर आफ्नो सिद्धि जगाउने काम गर्छन् भने साद्विक भोजन गर्छन् । गृहस्थहरूका लागि दुर्गा सप्तसती चण्डी पाठ र यस नर्वाण मन्त्र एकदमै उत्तम हो । आरोग्यता दिने, धन दिने र मुक्तिसम्म दिने मन्त्र यसमा छ । यसको निरन्तर पाठजाप गर्नाले गरिबी नरहने, आरोग्यता दिने, शत्रुभय नाश हुने, पारिवारिक कलह नहुने, सबै बाधा हट्ने आदि विश्वास छ ।

'दुर्गार्पणमस्तु'

प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक ५, २०८० १३:२९