राेल्पा डायरी : 'त्यो बौलाहा बुढोलाई किन नमारेको ? कि मार्, कि तानेर लग् !'

A+ A A-

'एक दिन, शोभा गौतम र म कुनै कार्यक्रममा गएको बेला, हामीले, इन्सेकका तत्कालीन अध्यक्ष सुशील प्याकुरेललाई भेट्यौँ । उहाँसँग, हाम्रो पूर्वपरिचय थियो,' उहाँले हामीलाई भन्नुभयो, 'तिमीहरू दिदीबहिनी रोल्पा रुकुम गएर माओवादी जनयुद्धबाट महिला तथा बालबालिकामाथि परेको प्रभावबारे फिल्ड रिपोर्टिङ गर न !'

म, सकेसम्म राजनीतिक समाचार र विचार लेख्न नचाहने मान्छेलाई यो एउटा चुनौतीपूर्ण कार्य थियो । त्यतिबेलासम्म जति पनि समाचार आउँथ्यो कि त, सरकारको पक्षमा आउँथ्यो वा माओवादी पक्षबाट आउँथ्यो । त्योबेलासम्म गाउँघरतिर के भैरहेको थियो भन्ने जान्न गाह्रै थियो; किनकि, सरकारी होस् या मावोवादी, दुवै पक्षले आफ्नो पक्ष ज्यादा पीडित देखाउँथे । यस्तो समयमा, इन्सेकका अध्यक्षले, हामी महिलाहरूको मात्रै समूह बनाएर, माओवादी प्रभावित क्षेत्रमा गएर माओवादी आन्दोलनले, महिला तथा बालबालिकामाथि परेको प्रभावबारे रिपोर्टिङ गर्ने सुझाव दिनुभएको थियो । हामीले सोच्यौँ, यो चुनौतीपूर्ण कार्य स्वीकार्नैपर्छ; तर, हामीसँग त्यहाँ जाने, खाने, बस्ने केहीको लागि पनि खर्च थिएन । त्यो समस्याको समाधान पनि इन्सेकले गरिदिने भयो ।

हामी, टिम बनाउनेतर्फ लाग्यौँ । हाम्रो टिममा सरकारी समाचारमाध्यमबाट प्रतिनिधि हुनैपर्दथ्यो, किनकि, त्यसो नभए 'रिपोर्टिङ एकपक्षीय भयो' भनेर आरोप लाग्ने डर थियो । यसै पनि त्यतिबेला सञ्चारमाध्यमहरूमा औँलामा गन्न सकिने बाहेक महिला पत्रकारहरू थिएनन् । त्यसमा पनि माओवादीको मुख्य थलो, त्यतिबेला 'माओवादीको राजधानी' नै भनिने थवाङ जस्ता ठाउँहरूमा जाने भनेपछि, धेरैको मुटु काम्थ्यो; काँप्यो । बल्लबल्ल, गोरखापत्रबाट हरिकला अधिकारी, काठमान्डू पोस्टबाट कविता शेरचन, हिमालय टाइम्सबाट ज्ञानु पाण्डे, सञ्चारिका समूहबाट शोभा गौतम र म जाने तय भयो । हाम्रो टिम बनेपछि इन्सेकले आफ्नोतर्फबाट भारतीय नागरिक रितामान चन्दा, जो, 'कन्फ्लिक्ट एन्ड पिस' को क्षेत्रमा काम गर्नुहुँदोरहेछ, लाई लग्न अनुरोध गर्‍यो । यसरी ६ जनाको समूह बन्यो ।

काठमाडौंको सुन्धाराबाट, रोल्पा जिल्लाको सदरमुकाम लिवाङ जाने रात्रि बस चढ्नु दुई दिनअगाडि, शोभा गौतम र म रामशाहपथस्थित राष्ट्रिय बीमा संस्थानको केन्द्रीय कार्यालय गएर आफ्नै देशको जिल्लामा जान, हामी पाँच जना नेपालीहरूको जीवन बीमा गरायौँ । किनकि, त्यो यात्रा सहज थिएन; बाटोमा प्रहरीको इन्काउन्टरमा पर्ने सम्भावना जति थियो, 'दुस्मन'को नाममा (माओवादीहरू प्रहरी तथा अन्यलाई दुस्मन भन्थे) माओवादीको आक्रमणमा पर्ने उत्तिकै डर थियो । अरू साथीहरूको त थाहा भएन, मेरो घर परिवारलाई म त्यसरी जान लागेको पटक्कै चित्त बुझेको थिएन । हामी, कति दिनमा फर्किन्छौँ वा कहिल्यै पनि फर्किंदैनौँ, त्यो पनि थाहा थिएन ।

यसरी, हामी २०५५ वैशाखको २६ गते त्रसित मन र अन्जान भविष्य लिएर लिवाङ जाने बसमा बस्यौँ; समय सायद, दिउँसोको १ बजेको थियो कि!

सञ्चारिका समूहको प्रतिनिधित्व गरेर गएको यो नै अन्तिमपटक हुन पुग्यो ।

भोलिपल्ट, ९/१० बजेतिर हामी लिवाङ पुग्यौँ । बसबाट ओर्लिएको ठाउँ ठूलो चौर जस्तो थियो; त्यसैको वरिपरि, कतै होटेल भनिने चिया पसल, अर्को छेउमा प्रहरी कार्यालय आदि देखिए ।

लिवाङ पुगेपछि, हामी त्यहाँको होटेलमा गयौँ; खाना खाएर, पहिले हामी प्रहरी कार्यालय गयौँ; हामी भन्दा पहिले, हाम्रो आगमनको खबर त्यहाँ पुगिसकेको थियो । त्यहाँको स्थिति कस्तो थियो भने, गाउँलेहरूको घरमा कोही मान्छे आयो भने प्रहरी खानतलास गर्न आइपुगिसक्थ्यो; त्यस्तो स्थितिमा हामी सदरमुकाम पुग्यौँ ।

त्यहाँ प्रहरी प्रमुख डीएसपी लक्षमण न्यौपानेले, हामीलाई पूरै थर्काउने हिसावले लिवाङबाट अन्त नजान र त्यहीँबाट चाहिएको सूचना लिएर फर्किहाल्न आदेश दिनुभयो । उहाँले स्पष्ट शब्दमा भन्नुभयो, 'यदि, जङ्गलतिर माओवादीबाट आक्रमण भयो भने, सुरक्षा दिन वा रेस्क्यु गर्न प्रहरी फोर्स पठाउन सकिन्न ।' हामी त्यहाँ, २०५५ वैशाख २७ गते पुगेका थियौँ ।

प्रहरी कार्यालयपछि, हामी रोल्पाका तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी पूर्णबहादुर अधिकारीलाई भेट्न गयौँ; उहाँले भन्नुभयो, 'माओवादी भनेर निधारमा लेखिँदैन । मुठभेडमा आयो कि माओवादी । समाजमा सपना देख्ने थुप्रै हुन्छन् । माओवादी पनि त्यसैमध्येको एक हो ।'

हामीलाई परोक्ष रूपमा जति तर्साए पनि, हामी हार मान्नेवाला थिएनौँ; नजिकै रहेको इन्सेकको कार्यालयमा हामीलाई दुई जना सहयोगी खोजिदिन अनुरोध गर्‍यौँ । ती सहयोगीहरू, हामीलाई बाटो देखाउनका साथै, हाम्रो सामान बोकिदिन पनि चाहिएको थियो । इन्सेकले ९/१० कक्षामा पढ्ने दुई जना युवाहरू खोजिदियो ।

राति लिवाङ चकमन्न थियो; बत्ती वा टर्चसमेत बाल्न पाइन्न थियो । हामीलाई होटेलको माथि कोठामा सुत्न दिइयो; बाहिर पिसाव फेर्न जाँदासमेत टर्च नबाल्न उर्दी दिइयो । हामी, माथिल्लो तलामा गुन्द्रीमा लहरै सुत्यौँ । राति, सिरानमा तातो भयो, के भएछ भनेर छामेको त, अँध्यारोमा झख्खु भालेले कपालभरि बिष्ट्याएर हिँडेछ ।

भोलिपल्ट उठेपछि, कविता शेरचनले, आफूलाई सन्चो नभएको कारणले बाँकी यात्रामा जान नसक्ने बताउनुभयो; र, उहाँ, अघिल्लो दिन पुगेको बसबाटै काठमाडौं फर्किनुभयो । अब हामी ५ जना बाँकी भयौँ ।

हामी, त्यो दिन, त्यहाँका महिलाहरूसँग भेटघाट गरेर, भोलिपल्ट बाटो लाग्ने भयौँ ।

भोलिपल्ट, हाम्रा सहयोगी भाइहरू आएपछि, हामी लिवाङबाट मिरुल पुग्ने र त्यहाँ बास बस्ने सोच राखेर हिंड्यौँ । हामी पाँचजनामा पहाडी बाटोसँग परिचित शोभा गौतम मात्रै हुनुहुन्थ्यो, बाँकी हामी त सहरमा जन्मे हुर्केका; हामीलाई, त्यहीँकै बासिन्दाले पनि 'कालो लेक' भन्ने 'घमेरी लेक'को ठाडो उकालो चढेर मिरुल पुग्न हम्मेहम्मे भयो ।

हामी, उकालो चढेर उचाइमा पुगेपछि, त्यहीँ भुईंमा पुर्लुङ्ग पल्टियौँ । त्यो उकालोले प्राण नै लेलाजस्तो बनाएको थियो; पानी पिउन नपाएर मुख प्याकप्याक परेको थियो । हामी कसैले पानी बोकेका थिएनौँ; रितामान चन्दाले बोकेको एक बोतल पानीबाट मुख रसाउन माग्दा, उहाँले गाह्रो मान्दै दिन मान्नुभएन । भोलिपल्ट गाउँलेहरू भन्दै थिए, यहाँ चढ्ने साधन भएको भए, तिमीहरू त्यो उकालो चढेर आयौ भनेर पत्याउने थिएनौँ; किनकि, हामीलाई पनि त्यो उकालो चढ्न गाह्रै हुन्छ ।

त्यो समथर ठाउँमा करिब एक घन्टा जति थकाइ मारेपछि, हामी मिरुल झर्‍यौँ । मिरुल खोला तर्न बीचमा के पुगेका थियौँ, केही सादा लुगाका प्रहरीहरू बन्दुक तेर्स्याउँदै, हामीलाई रोक्न आइपुगे । सायद, जवान उमेर वा तातो रगत, मलाई तताइहाल्यो । खोलामा म, पहिलो थिएँ, मेरो पछाडि शोभा गौतम हुनुहुन्थ्यो; बाँकी साथीहरूले खोलामा खुट्टा राख्नै भ्याउनुभएको थिएन ।

म एकदमै आक्रोशित हुँदै, दुई हात फैलाएर, छाती तेर्स्याउँदै कराउन थालेँ, 'लौ ठोक गोली, हामी फर्किंदैनौँ । हामी, आफ्नै देशको भूभागमा आएका हौँ; के गर्छौ गर !' जहिले पनि, मेरो रिसलाई साम्य पार्न शोभाजी अगाडि परिहाल्नुहुन्थ्यो । त्यहाँ पनि त्यस्तै भयो, शोभाजी प्रहरीहरूलाई सम्झाउन आउनुभयो; हाम्रो बहस खोलाको बीचमै भइरहेको थियो । शोभाजीले, प्रहरीहरूलाई, आफूहरूले लिवाङमा प्रहरी प्रमुख तथा प्रमुख जिल्ला अधिकारी, इन्सेक कार्यालय सबैतिर भेटेर, जानकारी गराएर आएको खबर सुनाएपछि, उनीहरू मत्थर भएर फर्किए ।

उनीहरूले, हामी 'कालो लेक' चढेको समयदेखि नै, अर्को डाँडामा बसेर दुर्विनले हेरिरहेका रहेछन; त्यतिबेला, अहिलेको जस्तो मोबाइल या फोनको सम्पर्क नहुने हुँदा, उनीहरू नयाँ मान्छे देखेर मिरुल पस्न नदिने योजनामा तल ओर्लिएका रहेछन् । कुरा बुझाउन नसकेको भए, हामी त्यतिबेलै इनकाउन्टरमा पनि पर्न सक्थ्यौँ; किनकि, त्यतिबेला प्रहरीले मान्छे मार्नु सामान्य भैसकेको थियो । यसको एउटा डरलाग्दो उदाहरण, थवाङ गाविस वडा नम्बर ६ बस्ने लली रोक्काको हत्या थियो ।

ललीको बारेमा उनकी आमा डोजा रोक्काले हामीसँगको कुराकानीमा भनेकी थिइन्, 'छोरी त प्रहरीले खाइदियो नि ! दुस्मनले खाइदियो । घर ग्वाला (गोठालो) बस्थ्यो उनी छोरी । हामी त गोठ गयाको थियो । हामी यहीँ थिएन क्यार । दुई रातपछि गोठबाट आउँदा प्रहरीले खाया पो रै'छ । प्रहरीसँग, छोरी कता हाल्दिस् ? भनेर दिनभरि झगडा गर्‍यो । नरोउ आमा लिवाङ लगेको छ भनेर पुलिसको भानसरी (भान्छे)ले तानेर ल्यायो । छोरीको लास देखेको भए (हेर्न गएको भए) हामीलाई पनि मार्थ्यो प्रहरीले । त्यो बौलाहा बुढोलाई किन नमारेको ? कि मार् ! कि तानेर लग् ! भनेको रहेछ । त्यो छोरी मार्ने इन्स्पेक्टरले । एउटा भएको छोरी पनि प्रहरीले खाइदियो । रोईरोई काम गर्छु । रोईरोई बस्छु । एउटै छोरी बुबाआमाको सेवा गर्दागर्दै मार्दियो । गाउँका जाली फटाहाले के भनिदियो, पोल्दियो । भर्खरै कामको सिका गर्दै थियो (काम सिक्दै) हेल्थपोस्टमा मार्दियो । बुढा ७१ वर्ष पूरा भइ ७२ लाग्यो । तीन भाइ (छोरा) थियो । माइला हुलाकी छ । जेठो र कान्छो फरारी (गाउँमा प्रहरी प्रशासनको आतंकले गाउँ छाडी हिंड्नेलाई फरारी भन्थे ।) । त्यतिबेला माइलो पनि डाँक लिएर गएको थियो ।'

स्थानीय व्यक्तिहरूसँग कुरा गर्दा थाहा भएअनुसार, करिब ३० वर्षकी, अविवाहित लली रोकालाई २०५३ साल माघ ४ गते गाउँको हेल्थपोस्टमा पोलियो थोपा ख्वाउन गएको समयमा बिहान करिब १० बजेतिर इलाका प्रहरी कार्यालय थवाङबाट प्रहरी आइ बोलाएर लगेको रहेछ । मृतक लली रोक्काले आफ्नो साथमा एक जना महिला साथी पनि लिएर गएकी रहिछन्; तर, चौकीमा पुग्नासाथ साथमा गएकी महिलालाई तुरुन्तै फर्काइएछ ।

स्थानीय बासिन्दाका अनुसार ललीलाई ४ र ५ गते दिनभरि प्रहरी चौकीमा राखेर ५ गते राति करिब १२ बजेतिर चौवाङ खोलामा प्रहरीले गोली ठोकेर मारेछन् । त्यसपछि, त्यहाँकै एउटा गोठको आधी छानो उधारेर ललीलाई जलाइएछ । उनको साथमा स्थानीय निवासी दिलमान रोकालाई पनि जलाइएको कुरा हामीसँगको कुराकानीमा बताएका थिए । उनीहरूले भनेका थिए, 'चौवाङ खोलाको वारिपारि गाउँका बासिन्दाहरूले आधा रातमा लली चिच्याएको प्रहरीले फायर गरेको सबै सुनेका थिए । ललीलाई आगो लगाउँदा लली अर्धमृत अवस्थामा थिइन् । यो सब गर्ने गराउने इन्सपेक्टर जीतबहादुर बस्नेत थिए । स्थानीय व्यक्तिहरूका अनुसार भोलिपल्ट आवाज आएको दिशामा खोज्दै जाँदा जल्न बाँकी भएको ललीको खुट्टा देखेर गाउँलेले ललीको हत्या भएको थाहा पाएका थिए ।

गाउँलेका अनुसार, ललीलाई पक्रिनु वा मार्ने पर्ने अपराध केही थिएन । लली कुनै राजनीतिक पार्टीमा पनि थिइनन् । उनीहरूको अनुमान थियो, ललीलाई प्रहरीहरूले आफ्नो यौन भोक मेटाउन लिएर गएका थिए ।

त्यसरी हत्या गरिएका लली र दिलमानलाई प्रहरी कार्यालयले 'झर्‍यामलेटाको जङ्गलमा भएको मुठभेडमा मारिएको' घोषणा गर्‍यो र सरकारी पक्षीय सञ्चारमाध्यमहरूले सोही झुटलाई प्रचारप्रसार गरे ।

त्यस्तो ठाउँमा हामी फिल्ड रिपोर्टिङ गर्न जाँदै थियौँ ।

खोला तरेर मिरुल पुगियो; त्यहाँ नौला बुढाको होटेल/घरमा बास बस्ने तय भयो । साँझ, टुकीको उज्यालोमा, नौला दिदीसँग गफ गर्दै बस्यौँ । नौला दिदीको श्रीमान् काला पहाड जानुभएको रहेछ । त्यहाँ पुगेपछि, पहिलो काम, हामीसँग गएका दुई युवा सहयोगीलाई, डाँडाको प्रहरी कार्यालय गएर, आफूहरू हामीलाई बाटो देखाउन र भारी बोकेर सहयोग गर्न आएको जानकारी दिन पठायौँ ।

गाउँमा जति पनि सरकारी जागिरे थिए, नौला दिदीको होटेलमै महिनावारी ठेक्कामा भात खाने रहेछन् । त्यहाँ चामल सहजै पाइन्नथ्यो; डोकोमा चामल बोकेर लिवाङबाट 'कालो लेक'को ठाडो उकालो भएर नै ल्याउनुपर्थ्यो । चुल्होमा भ्याकुरको तिहुन पाकीरहेको थियो; छेउमै अजङ्गको भोटे कुकुर दाउराको आगोको रापको आनन्द लिइरहेको थियो । चुल्होको छेउ सरेको कुकुरको नाकबाट सिँगान बगिरहेको थियो; नौलाले, त्यही नाकमा हत्केलो राखेर कुकुरलाई ठेल्दै पर सार्नुभयो । मेरो दिमागले दिगमिग मान्दै, मनैमन पुकारा गर्‍यो, 'हे भगवान्, खाने बेलामा मलाई यो दृश्य नसम्झाऊ !' किनकि, हात धुने चलन थिएन । त्यसबेला, त्यतातिर, हरेकजसोको घरमा भोटे कुकुर पालेका हुनेरहेछन् । भोटे कुकुरका दुई काम हुन्थे, पहिलो त घरको रखवाली नै भैहाल्यो; दोस्रो, बेलाबखत प्रहरीहरूको बारेमा केही आक्रोश पोख्नुपर्‍यो वा केही भन्नुपर्‍यो भने पनि भोटे कुकुरको घाँटीमा लेखेको कागज झुण्ड्याएर पठाउने रहेछन् । मान्छेलाई त रिस उठ्यो कि 'इन्काउन्टर'को नाउँमा जे पनि गर्न सक्ने प्रहरीले भोटे कुकुर मारिहाल्दा रहेनछन्; त्यसैले पनि भोटे कुकुर भान्साको हाकिम थिए । .........'

शुक्रबार विमोचन हुन लागेको लम्सालको ‘मिडिया महिला र म’ पुस्तक अंश ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असोज २५, २०८० ०९:०१